SHIU I TIRANËS
Rrallë më ka ndodhur, që kur lexoj një shkrimtar të panjohur, të më shoqërojnë gjatë këtij leximi emocione të veçanta. Doja të përdorja fjalët “zbulim, zbuloj”, që në gjuhën shqipe, mes shumë kuptimeve, ka edhe kuptimin si zbulim i një thesari të fshehur nën tokë. Ky zbulim i shkrimtarit Jorgos Moleskis, është i Petro Çerkezit, i cili në intervistën ose bisedën e tij me shkrimtarin dhe botuesin Jani Malo, botuar një vit më parë në “Exlibris”, mes të tjerash flet për letërsinë e Qipros, si letërsi e dhimbjes, e trishtimit, e lëndimit dhe e mallit, si në poezi, edhe në prozë dhe ka profilin e saj, pavarësisht se shkruhet në gjuhën greke. Këtu ai përmend emra, si Mihalis Pjeris, Emilio Solomu, Kristos Haxhipapas, Jorgos Moleskis, Haxhipain, poetin turko-qipriot, Mehmet Jasin. Pastaj shton se ka në proces përkthimi romanin e Kosta Limpurit dhe tregimet e Jorgos Moleskis. Emrat e sipërpërmendur i shënova në një nga blloqet e shënimeve dhe bleva dy prej tyre: “Metamorfozë qytetesh”, të Mihalis Pieris dhe “Engjëj hakmarrës”, të Mehmet Jasin. U mrekullova kur i lexova dhe prisja të lexoja diçka në prozë nga krijuesit ishullorë të Qipros. Dhe prapë u mrekullova me prozën e shkurtër të Jorgos Moleskis, leximi i të cilit më shoqëroi me emocione të veçanta. Më vjen keq që këtë prozator të mrekullueshëm e njoha kaq vonë, në pasditen e jetës sime.
Mbaj mend, mund të ketë qenë mesviti 2001, kur takova rastësisht në Tiranë, pas Pallatit të Kulturës, shkrimtarin dhe regjisorin Gjergj Vlashi, një nga fisnikët e Durrësit, këtij qyteti hijerëndë, siç do ta quante Ciceroni. Ai nxori nga çanta një libër të vogël, me rreth 112 faqe, që titullohej “Tregim për ishullin e panjohur”. Lexova emrin e autorit, që ishte José Saramago. E kam përkthyer nga portugalishtja, tha Gjergji. Kaq tha dhe u ndamë për t’u mos u takuar më. Kur i lexova tregimet, u trondita nga proza e tij, por edhe u trishtova që po e njihja kaq vonë, falë zbulimit dhe përkthimit në shqip të Gjergj Vlashit. Atëherë sapo i kisha kaluar vitet e mesditës së jetës time dhe në Shqipëri po botoheshin shumë nga kryeveprat e letërsisë botërore.
Nuk e di se ku kam lexuar një thënie të një njeriu të mençur të globit tonë, ku ai shkruan se të lexosh një shkrimtar të mirë, është si të zbulosh një yll. Ky i mençur nuk thotë se ke zbuluar diçka në tokë, por në qiell, pra e lidh krijimtarinë me hapësirat qiellore. Ai ka të drejtë, sepse shkrimtarët kanë diçka si prej magmë meteorike, jo të atyre që shkërmoqen para se të bien në tokë.
Po sjell edhe një fakt tjetër, lidhur me librin “Kur dielli hyri në dhomë” të Moleskis: atë e lexova gjatë ditëve ose pasditeve me shi të Tiranës. Kështu ishte muaji që lamë pas, ose moji, siç thotë Thanas Dino. Maji ishte i lagësht, me shira të qetë dhe të butë, jo inatçorë, siç ndodh në vjeshtë. Mendoj se leximi i këtij libri, shoqëruar me shira, nuk është rastësi. Jo se në këto tregime bie vazhdimisht shi, si te Heminguei ose Kadareja ynë. Dhe në një nga këto pasdite, kur i kisha lexuar tregimet, dola nga shtëpia. Në Tiranë binte shi, teksa kalova në rrugën e Kavajës, pastaj mes lulishtes “Rinia”, te rruga e Elbasanit dhe te Fakulteti i Filologjisë, mora rrugën djathtas, atje ku ngjitesh dhe diku më lart, është godina e Fakultetit të Gjeologjisë. Vazhdonte të binte shi i qetë dhe nanuritës. Ecja në një rrugë, ku qiparisat e gjatë dhe të hollë, bashkojnë majat e tyre. Ishte pragmuzgu dhe duke ecur mes këtyre qiparisave, që më dukeshin si dervishë ose më saktë si murgjër të përkorë, qëndrova. Nga majat e qiparisave, që tundeshin lehtë dhe binin pikat e shiut, m’u bë se dëgjova zëra. Mendova mos ishin cicërimat e fundit të zogjve të ditës ose të atyre të natës… Ishin ca zëra të tjerë, si zëra shpirtrash. Vinin nga libri i Jorgos. Dhe mes këtyre zërave, më i qarti, por edhe më i dhimbshmi ishte ai i Sergeit. Pashë orën. Ishte shtatë. Rastësi? Jo, mendova. Edhe tregimi “Miku im Sergei”, më i gjati i librit, nis kështu “kur i telefonova për herë të parë, nga dhoma e hotelit, ishte rreth orës shtatë të mbrëmjes”. Nga majat e qiparisave, si përmes shiut, më vinte zëri i Sergeit: “Kush është? Kush është? Kush është?”.
Ju lutem mos më pyesni se si është shiu, mjegullat, erërat, borërat, dielli në prozën e Jorgos Moleskis, sepse do shkruaj më pas për to.
Mos më pyesni për shiun te Homeri. As për shiun e Eskilit, Sofokliut, Euripidit. Mos më pyesni për shiun në poezitë e Seferis, të shkruara prej tij, kur ishte konsull i Greqisë në Korçë, në kohët e mbretërisë. As për shiun e Elitis, kur ngjitej bokërrimave dhe maleve të frikshëm të Tepelenës, gjatë luftës italo-greke dhe tek shihte nëntogerin grek, që jepte shpirt nga plagët, shkruante vargun “Ashtu si shkundet lisi nëpër shi”. Mos më pyesni as për shiun e Kazanzaqit… As atë që bie në baladat e bukura greke. Jemi këtu për të folur për prozën e shkurtër të Jorgos Moleskis, të bukur dhe origjinale, ku personazhet e tij lëvizin jo vetëm në Qipro, por edhe në hapësira të tjera gjeografike, shoqëruar me ankthe, vdekje, lindje fëmijësh, drama. Këtu do keni edhe diej, qiej me re dhe shira, muzgje, mjegulla, netë të pagjuma, ëndrra, ndarje në stacione trenash, largime dhe kthime pranë familjes në muzgje jete.
TË LINDËSH, JETOSH DHE KRIJOSH NË ISHULL
Në jetëshkrimin e shkurtër, që i paraprin librit “Kur dielli hyri në dhomë”, mësojmë se Moleskis lindi në vitin 1946 në fshatin Lysi të Qipros. Studioi në kolegjin anglez të Nikosisë, kryeqytet i Republikës së Qipros dhe në Universitetin Lomonosov të Moskës, ku u diplomua për gjuhë dhe letërsi ruse. Në Qipro punoi në shërbimet kulturore të Ministrisë së Arsimit dhe Kulturës dhe Fondacionin e Orkestrës së Qipros. Ka qenë kryetar i komisionit për çmimet Shtetërore të Letërsisë, i Komitetit Kombëtar të Qipros për çmimin Evropian të Letërsisë dhe Unionit të Shkrimtarëve të Qipros. Pra autori i këtij libri, por edhe i librave të tjerë, është ishullor. Ç’do të thotë për një shkrimtar apo krijues tjetër të lindësh, madhohesh dhe të shkruash, pikturosh, kompozosh muzikë? Për këtë duhet pyetur Jorgos Moleskis, por nëse e lexojmë me vëmendje prozën e tij, pavarësisht hapësirave të tjera gjeografike dhe kohore, ku zhvendosen ngjarjet e disa prej tregimeve, ti ndjen dhe prek një realitet tjetër ose më saktë një shpirt tjetër: atë të ishullorit. Seferis, në një nga esetë e tij shkruan për Greqinë Kontinentale dhe atë Ishullore, se në një periudhë të caktuar historike “niveli kulturor i Ishujve Jonianë ishte asokohe, shumë më i lartë se ai i Greqisë Kontinentale”. Ai përmend një ishull tjetër, Kretën, hidhërimet mbi fatin e kësaj toke greke, njerëzit e të cilit do të farkëtojnë përherë një përtëritje, që ka për t’u shpërndarë nga suferinat e historisë.
Dhe nga ky ishull mistik dhe mitik kemi Kazanzaqis apo ishullorë të tjerë, si Andreas Kalvos, Dionis Sollomos, poeti i parë i madh i Greqisë moderne. Dhe mbi të gjithë kretanin e famshëm, Odiseas Elitis.
Qipro, shkruan Petro Çerkezi, është një vend i vogël, që lufton të mbijetojë. Një ishull që gjendet në udhëkryq mes lindjes dhe perëndimit, pranë Lindjes së Mesme, atje ku sot zhvillohet teatri më i ashpër i luftës, ku fryjnë erëra të rrezikshme interesash. Ai e krahason Qipron me “një gjethe të gjelbër”, e puthur nga deti më i kaltër në botë, me bukuri të rralla, por e pushtuar, e ndarë më dysh dhe me drama të mëdha politike-shoqërore. Në vitin 1974, kur isha i ri, mbaj mend kronikat që jepeshin në të vetmin kanal televiziv shqiptar, për zbarkimin e ushtrisë turke atje, pamjet e dhimbshme të luftës, të vrarët nga radhët e popullsisë civile, të moshuar, gra e fëmijë, që qanin, arritjen e marrëveshjes dhe vendosjen e telave me gjemba, që e ndanin ishullin në dy pjesë.
Vitin e shkuar u mbushën 50 vite nga kjo ndarje, pre e nacionalizmit ekstrem dhe e lojërave të Fuqive të Mëdha. Ata që kanë lindur në vitin 1974, janë prindër 50 vjeçarë, kanë fëmijë dhe në psikologjinë e tyre e të pasardhësve, janë traumat, rrëfimet e ndarjes, gërmadhat e fshatrave dhe shtëpive gërmadha të braktisura. Kjo është traumatike dhe ka lënë gjurmën e saj në letërsi, prozë e poezi, shoqëruar me dhimbje, plagë, trishtim.
Në kuptimin metaforik, çdo shkrimtar ka ishullin e vet. Ose më saktë veprat e tij janë ishuj shpirtërorë. Mund të jesh poet i tokës, steresë, mund të jesh prozator i lindur jo në ishull, por ajo që krijon është ishulli yt shpirtëror. E megjithatë ishullorët kanë më shumë diell, më shumë kaltërsi dhe atyre të Qipros, u shtohen fate njerëzore, ankthe, ëndrra, makthe, që lidhen me ekzistencën e tyre, jetën e përditshme dhe marrëdhëniet njerëzore. Lexoni me vëmendje këto tregime dhe herë direkt, herë indirekt do t’i ndjeni dhe prekni ato që nënvizova më lart. Jo vetëm kaq, Qipro, pavarësisht se është shtet i pavarur dhe që prej 20 vitesh, pjesë e Unionit Evropian, i ndjen ankthet e së shkuarës dhe telat me gjemba të ndarjes.
Kulturalisht dhe shpirtërisht, atje gjallon kultura e madhe greke, vinë dhe ikin drita dhe hijet homerike, mitologjia greke apo ndoshta, ardhur nga Kreta ca vargje që Seferis i citon si vegime. Ndoshta në rininë e tij Jorgos Moleskis, i ka dëgjuar të vinë me erërat e Egjeut:
Unë për hatrin tënd kisha vënë tri roje.
Kisha diellin në male dhe shkabën nëpër fusha,
Dhe murrlanin e freskët e kisha në anije.
Por dielli perëndoi, shkabën e zuri gjumi,
dhe murrlanin e freskët e morën anijet.
Dhe gjeti kohë, kështu, vdekja e mori.
PROZA E VEÇANTË E MOLESKIS
Mes tri fjalëve: stil, origjinalitet dhe veçanti, zgjodha këtë të fundit. Në gjuhën shqipe fjala stil ka kuptimin si tërësi e veçorive themelore artistike, i mjeteve dhe mënyrave të shprehjes, që bie në sy te krijimtaria e një shkrimtari a artisti, ndërsa origjinal, ka kuptimin që shkruan a krijon në një mënyrë të vetën. Fjala i veçantë, në shumës, veçantitë ka kuptimin që nuk është si të tjerët ose të qenët ndryshe. Këtu po shmang fjalën stil, ose atë që përdoret rëndom, se stili është vetë njeriu.
Po. Proza e Jorgos Moleskis është e veçantë në veçantitë e veta. Janë disa faktorë, që e bëjnë të veçantë prozën e tij. Më sipër u ndala se ç’do të thotë të lindësh dhe të krijosh në ishull, siç është Qipro, që duket sikur miliona vite më parë, u shkëput nga stereja, duke u zhvendosur larg, shumë larg tokës amë, mes detit Egje dhe qiellit. Ai fsheh në thellësi mistere dhe enigma. Ai ka gjuhën e tij të komunikimit me tokën nga është shkëputur, si dhe me detin, atin e tij të dytë, dhe qiellin. Ata që kanë shkruar poezi për Qipron, Qipron e të gjitha kohërave, janë përpjekur të sjellin ose më saktë, të deshifrojnë këtë gjuhë komunikimi. Të tjerë sjellin atë që është e padukshme ose që fshihet dhe njeriu i zakonshëm nuk e sheh. Sepse krijuesit, ndryshe nga njerëzit e zakonshëm, kanë edhe një shqisë tjetër: syrin e tretë. Nëse do t’i lexoni me vëmendje tregimin “Kur dielli hyri në dhomë”, do vini re një nënshtresë tjetër, që herë duket e qartë dhe herë si e mjegullt, por kur shfaqet mes rreshtave, të befason me të vërtetat. Kjo është një nga veçantitë e këtyre tregimeve. Ka të drejtë Petro Çerkezi, që në parathënien e këtij libri shkruan se shkrimi i Moleskit është i thjeshtë dhe plot simbolikë ose Leonidhas Galazis se ato “ndezin imagjinatën dhe rrëmbejnë lexuesit”, duke shtuar se “autori e siguron interesin e tyre në mënyra të tjera, si lirshmëria narrative, shprehja e përkorë, disponimi rrëfimtar, si dhe lëkundjet e vazhdueshme midis pamjes dhe qënies, fjalës dhe mitit, ëndrrës dhe realitetit”.
Tregimi është nga zhanret më të vështira të prozës. Akoma më i vështirë është tregimi i shkurtër. Ai është nazik dhe delikat, si një adoleshent. I qelqtë si një vajzë, kur kalon nga fëmijëria në adoleshencë. Ai është zevzek gjithashtu, siç janë mëzat që nuk durojnë asnjë mizë mbi trupin e tyre të njomë. Lum ai prozator që di ta vërë atë nën komandën e tij. Mendoj se Moleskis, me thjeshtësinë e tij të rrëfimit, sensin e masës dhe përdorimin e fjalës dhe fjalisë edhe si rrëfim, edhe si emocion, edhe me të papritura befasuese në fund, zotëron atë që Markesi e quan kod letrar, mjete stilistike të mjaftueshme, që rrëfimi të jetë i besueshëm. Dhe Markesi shton: “Vështirësia ime kryesore ishte të gjeja tonalitetin dhe stilin e duhur, që lexuesi t’i besonte rrëfimit tim”.
Ne si lexues i besojmë rrëfimet e Moleskis. Ato janë të thjeshta në dukje. Duket sikur i ke përjetuar edhe ti si lexues. Dhe këtu më vinë ndërmend fjalët e Hemingueit, një nga mjeshtrit e mëdhenj të prozës: “Gjëja më e vështirë në botë është të shkruash një prozë të sinqertë e të ndershme për qeniet njerëzore. Së pari, të duhet t’i njohësh ata për të cilët do shkruash; pastaj të duhet të dish se si të shkruash. Për të dyja këto të duhet një jetë e tërë që t’i mësosh”.
Proza e shkurtër e Moleskis i ka të gjitha këto, për të cilat shkruan Heminguej.
Ai me thjeshtësinë e rrëfimit, natyrshmërinë e dialogut, gjetjet, detajet, personazhet nga më të ndryshmit e që vinë nga shtresa të ndryshme shoqërore, përshkrimet e natyrës si pjesë e natyrshme e rrëfimeve, hapësirat gjeografike të tyre, mbylljet befasuese etj., e ka vënë veten në radhën e prozatorëve të mëdhenj jo vetëm të Qipros, Greqisë apo Ballkanit, por edhe në rrafshin evropian. Këtu është zëri dhe vetëm zëri i tij, që siç do të thoshte Borhesi: “Gjëja më e rëndësishme e një shkrimtari është toni i tij, ndërsa gjëja më e rëndësishme e një libri është zëri i shkrimtarit, ky zë që mbërrin deri te ne”.
Ky zë është ai i gruas nëntëdhjetë vjeçare, që kur nga thellësitë e një miniere të braktisur, nxjerrin kufomën e një djaloshi, ajo thirri: “Ai është i fejuari im. Humbi gjashtëdhjetë e pesë vjet më parë, në prag të dasmës sonë”. Është edhe zëri i një zonje tjetër të moshuar, që kur sheh një djalë në kulmin e moshës e të rinisë, dëshiron që vetëm për një moment, të bëhej edhe nëna, edhe gruaja, edhe dashuria e tij. Më pas, në një hotel, ndërtuar rreth tre shekuj më parë, rikthehet ajo kohë, mbushur me aroma epokash të tjera. Dhe nëse do rrugëtojmë në rrëfimet e Moleskis, do të dëgjojmë, kur dielli hyn në dhomën e një burgu grash, klithmat e dhimbjes së një të burgosure të re dhe të bukur, që tenton të bëjë vetëvrasje. Dhe për të vazhduar me tregimin “Bie shi… Por unë dua të vdes”, “Kafe-librari “Llamba”, “Miku im, Sergei”, më i gjati tregim, por edhe më i dhimbshmi, ku shpaloset drama e krijuesit në diktaturat komuniste, etj., etj., apo zërin e babait te trgimi “Ullinjtë e tim eti”, që duket sikur njeh dhe flet me ullinjtë, njeh gjuhën e tyre, apo zbërthen edhe kumtet e ëndrrave të ullinjve.
Do të zgjatesha, nëse do të zbërtheja kohën në këto tregime të shkurtra, jo kohën në kuptimin e motit. Rrëfimet të gjitha janë në vetën e parë. E veçantë e këtyre tregimeve, është mënyra sesi ai e sjell të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen. Në tregimin e parë, “Kur koha ndaloi”, lexuesi kur lexon pas frazës së parë, frazën: “Zhvillohej një konferencë ministrore për kulturën dhe secili ministër kishte shoqëruesit e vet. Unë, si punonjës i ministrisë shoqëroja timin”, ti pret ç’do të ndodhë më pas. Koha vazhdon rrjedhën e vet, por befas ndodh e papritura. Koha e ngrirë për gjashtëdhjetë e pesë vite, rikthehet në të sotmen: në galeritë e një miniere të braktisur, ose të mbyllur përfundimisht, gjendet kufoma e një djaloshi. Fillojnë hamendjet, thashethemet. Dhe në këtë atmosferë çudie, që pushton qytetin dhe banorët e tij kalojnë para kësaj kufome, si të ishte e një shenjtori, vjen zëri i kohës së sotme, që të shkuarën prej aq vitesh, e rikthen vetëm me një frazë, në të sotmen. Edhe në tregimin tjetër, “Në një hotel të vjetër”, në një nga dhomat e tij, rikthehet historia treqind vjeçare, personazhet e ndodhitë në ‘të. Mjafton një frazë si kjo: “U ndërtua rreth tre shekuj më parë dhe për gati treqind vjet njihej në të gjithë vendin dhe në ato fqinje, madje si një bordello autetentike, e vizituar nga tregëtarë dhe sundimtarë, madje dhe nga poetë”, për të rikthyer tre shekuj.
Të tetëmbëdhjetë tregimet e këtij libri janë një dritare në botë, shkruan Petro Çerkezi, që duhet falënderuar për punën e madhe që bën, duke sjellë në gjuhën shqipe, poezinë dhe prozën e shkrimtarëve ishullorë të Qipros, duke ndërtuar një urë komunikimi mes Qipros dhe Shqipërisë. Duhet falënderuar edhe shkrimtari dhe botuesi Jani Malo, për botimin cilësor të këtij libri.
Jorgos Moleskis me librin “Kur dielli hyn në dhomë” hap një nga një tetëmbëdhjetë dritare, nga ku shpaloset jeta jo vetëm në Qipro, por edhe përtej hapësirave gjeografike të këtij ishulli. Këtu hapësirat gjeografike dhe ato shpirtërore rrugëtojnë bashkë dhe janë të pandara. Në botën e sotme të zhvillimit galopant të teknologjisë, rreken të na thonë, se në një të ardhme jo të largët, inteligjenca artificiale, do zëvendësojë trurin njerëzor, se edhe prozën, poezinë, dramën, filmin, pikturën, këngën, do të na e bëjë ky tru jo human. Etërit e mëdhenj të letërsisë dhe kulturës botërore, që nga Homeri dhe gjithë vdekatarët e mëdhenj, do ngrihen nga varret, për t’i thënë ndal kësaj marrëzie globale. Inteligjenca artificiale le të veprojë në fusha të tjera të jetës. Letërsia, arti dhe kultura janë shpirt, një shpirt sublim, përtej sublimes njerëzore. Këtë shpirt do ta gjeni edhe në këtë libër të Jorgo Moleskis. Ai, si shumë krijues të Qipros, është shpirti i këtij ishulli, i lidhur ngushtë me shpirtin helen. Në vitin 2004 Jorgos Moleskis shkruan:
Dita që iku, koha që shkoi,
Njerëzit që ikën, jeta ime…
jeta ime u bë mit.
Nuk kanë nevojë për komente këto vargje kuptimplote, që flasin shumë. Dhe kur fjalët dalin nga shpirti, ato janë të shenjta siç është e shenjtë toka, ku ke lindur.
Kretani i madh, Nikos Kazanzaqis, diku flet për “vargmalet e shpirtit tim”. Në letër El Grekos, ai shkruan: “Mes duarve shtrëngoj lehtësisht me dhimbsuri, një copë tokë kretane. Gjithmonë e kam mbajtur me vete këtë, gjatë shtegtimeve, në brengat e mëdha, e shtrëngoja mes duarve e duart merrnin forcë, një forcë e madhe, sikur mbaja midis pëllëmbëve dorën e një miku të dashur”.
Edhe Jorgos Moleskit, jeta e të cilit u bë mit, falë edhe nga një cope toke qipriote, që kudo e ka mbajtur dhe e mban me vete, i jep dhe vazhdon t’i japë forcë dhe energji shpirtërore.
Tiranë-Nikosia, maj 2025
