Përmbledhja me poezi thasë e Blerina Rogova Gaxhës u botua në vitin 2020 nga shtëpia botuese ARMAGEDONI, në Prishtinë.
Ka disa libra me poezi që më shtyjnë (ose më mirë, më ftojnë) t’i lexoj që në ballinë. Kështu më ndodhi edhe me këtë libër, kam dashur ta shfletoj që kur m’u shfaq në një ekran ballina e tij. Së pari titulli thasë, kjo fjalë kaq jopoetike! Mendoje vetë, i dashur lexues, ku e ndesh zakonisht këtë fjalë: Shesim thasë çimentoje! Mbledhim thasë mbeturinash! Qepim thasë! Forma e njëjësit na zgjon më shumë asociacione negative: një thes me rrena, derr në thes, e shtiu në thes, me krye në thes, e mbushi thesin, thes me pleshta, etj. Por edhe shumësi nuk mbetet mbrapa: ruan me trastë e prish me thasë, thotë populli. E megjithatë, është zgjedhur si titull për një përmbledhje poetike. Dhe, për më tepër, mbi këtë titull janë vizatuar me dorë të lirë disa degë me gjethe, sikur titulli të përmbante diçka tipike, poetike, simbolike, romantike, mistike dhe -ike -ike të tjera si këto. Kontrasti është intrigues. Në pjesën mbrapa shfaqet një krye gruaje, me flokët e lidhur në një gërshet të stolisur. Skica do të dukej si e një vashe folkloristike sikur të mos i mungonte fytyra dhe sikur gërsheti të mos përfundonte gati kërcënueshëm në formën e një pene. Dhe të gjitha këto të rrethuara nga një kornizë e verdhë, edhe kjo me dorë të lirë, që sinjalizon diçka të përfunduar, të mbyllur, me dorë të dridhur ndoshta, por të përfunduar.
Në faqet e para të librit mësoj dy gjëra të rëndësishme: së pari se ilustrimet janë të vetë poetes, gjë që ua shton edhe më tepër vlerën në sytë e mi. Së dyti, kur u hedh një sy titujve të cikleve, kuptoj se titujt nuk janë lojë e rastësishme, por se përdoren me qëllim për të krijuar lexime në rrafshe të ndryshme. Mendoje vetë, e hap një përmbledhje me titullin thasë dhe zbulon se përbëhet nga pesë cikle: somnia, mpimja, insomnia, amnesis dhe tulipan. Secila nga këto fjalë mund të ishte një titull fantastik poetik përmbledhjeje, sepse ndryshe nga fjalët e përditshmërisë që i përndiejmë si të rrafshta, fjalët poetike e kanë thellësinë falas. Secila nga këto fjalë është thes më vete, ah, po, prandaj thasë, ndoshta! Ja, kjo është loja që bën poezia e drejtpërdrejtë, ajo që nuk e bën lidhjen me gjuhën poetike në varg, por në një nivel më lart (ose më poshtë): në takimin mes konkretes dhe përjetimit.
Kur fillon e flet për rrafshet e një poezie, ka rrezik që i mendon si struktura të ngurta a si korridore të përvijuara qartë në një labirint. Ky nuk është rasti i poezisë së thasë-ve. Këta të fundit shkojnë duke u tundur e përkundër në një ritëm që herë më kujton përkundjen e djepit, herë atë të një pajtoni me kalë, herë zhurmën e hapave në heshtjen e natës. Sidoqoftë një ritëm që ta bën të pranishme gjithmonë atë kornizën e mbyllur që e kthen jehonën mbrapsht (harron harron dhe rron):
me shkue me vjeshtën me shkue n’vjeshtë
me shkue me vjeshtën
siç shkon çdo gja
Apo:
po çdo gjë ka kohën e vet
ka kohën e vet në kohën e vet
në kohën e vet ka kohën e vet
në kohën e vet e ka kohën e vet
Apo:
vjena vjen
vjena s’vjen
vjen-s’vjen vjen-s’vjen vjen-s’vjen
vjena s’vjen po vjen
vjena s’vjen se s’vjen
Është ritmi i një poezie që rreket brenda një kornize, që nuk zhbëhet më: s’muj me e shkrue çfarë paska qenë e shkrueme.
Cikli i parë i librit mblidhet nën titullin Somnia. Në mitologjinë romake Somnia janë ëndrrat e gjumit dhe cikli fillon me vargun n’andërr m’bahej se jam tulipan i bardhë dhe përfundon me:
kam gjumë
kam shumë gjumë
shoh botën shtrirë
Që në poezinë e parë ndihet si poezia e thasë-ve është një poezi që ndodh, nuk është thjesht gjendje a përshkrim. Fillon me një shpërngulje. Në dukje një shpërngulje aspak tragjike, përkundrazi, një zhvendosje prej apartamentit të vogël/ në një të madh. Por enumeracioni i thasëve të llojeve, formave dhe ngjyrave të ndryshme e vë lexuesin para një fakti të pakundërshtueshëm, kjo jetë nuk mbartet, mundet me u futë në thasë, por nuk mbartet:
mjerisht ka diçka që s’e zë thesi
ka thasë aq të vegjël e thasë gjigantë pa grykë pa fund
që s’i ngre dot
Diskursi i thesit gërshetohet me atë të ëndrrës më tutje:
kam pasë po andrra shumë
po s’pata nji thes ku me i ruejtë
Ky diskurs do të rikthehet edhe më vonë në libër: thesi i egos, thesi i ndarjes. Por sidomos thesi i dhimbjes së humbjes, ai që as nuk mbushet, as nuk mbyllet se pa grykë e pa fund. Dhimbja është kaq e prekshme dhe e ftohtë, si kamë, gati me t’u ngulë në zemër. Vetëm sfondi i ëndrrës ia fsheh pak mprehtësinë tehut, por në vargje si këto nuk ka bir të Somnus-it a opium ta mjegullojë tragjedinë:
andrrat u zhdukën në shtratin sferik në dhomën e vogël
të shpisë sime të vogël
në shtratin tim të vogël një grua shtatzënë rri shtrirë
fetusi i saj mori për keq kanalet u kalbën ai s’nxori krye
gjaku kullon prej shtratit të vogël në dyshemenë
e shpisë sime të vogël
Apo
kjo asht dhimbja e fundit që m’rrënoi
i madh asht harrimi e trishtimi kaq i ftohtë por
m’duhet me rrnue
Me mbarimin e ciklit të parë, nuk i lexoj më pjesët e librit si cikle, por si akte të një tragjedie, ose si faza të përjetimit të një traume. Në këtë fazë, sa herë i mbyll sytë shoh nji tulipan të zi. Mbas tulipanit të bardhë të mjegullës së ëndrrës (të ëndrrës në kuptimin “zot, bane andërr!”), e zeza e kapërthen librin, si cepat e ilustrimeve. E njëjta poezi e drejtpërdrejtë luan me sende të përditshmërisë, këpucë, pallto, rafte, rrugë, qytete, por përjetimi ka ndërruar karakter, shpirti më shpërngulet në shpinë ku kanë bujtë të panjohun. Mpimja është gati e mirëpritur, mbas shpalljes së tragjedisë, si një frymëmarrje e nevojshme përpara goditje përfundimtare. Në skenë shfaqen shpesh tri veta:
unë: e vështroj tymin si me e vështrue botën/ pa u çue prej shtratit
ti: trupin e lashë me banue me ty/ ti e ndave copash
ai: s’kam përgjigje thotë për problemet tua/ nuk e di çka thotë me zemër
Në aktin e tretë, Insomnia, ose ikja e kobshme e gjumit, goditja është gati e pamëshirshme për lexuesin. Po të mos ishte se libri mbahet bukur mirë estetikisht dhe figurativisht, një lexues i ndjeshëm do të kishte dëshiruar një shënim paralajmërues në fillim të librit:
spitali asht i madh e dhimbja me mue
korridoret po i fshinë
çohu bir
të urdhnoj me u çue
çohu prej këtij gjumi të madh
Ankthi i këtij akti të pagjumë luhet nga kujtimet, je ma i vjetër se kujtimet e mia; kujtimi i andrrës sime s’banon këndej; dhe nga joshja e vetëshkatërrimit që mbërrin kulmin me shfaqjen e Sylvias. Mjafton emri i poetes amerikane, e cila vrau veten, dhe gjithë shoqërimet që të zgjon akti i saj e poezia e saj, për t’i mbushur venat e librit me një helm të zi, më të hidhur se kafja që shoqëron gati çdo faqe.Teknika me të cilën poetja krijon angështinë është gjithmonë e njëjta, ritëm dhe figura të drejtpërdrejta, që në vetvete nuk përmbajnë asgjë tragjike, si kur i rikthehet apartamenti që përmendet në pjesën e parë:
kurrë nuk do të zbrisja nga aty por unë
u desh të merrja tjetër rrugë
ai mbeti aty si prush i kujtesës
Fokusi i poezisë i ka rripat e shtrënguar kaq mirë, sa ai lëngu i zi shkon në vendin e vet megjithatë.
Akti i katërt më vjen si lehtësim në lexim: Amnesis, harresa lehtëson varrët e varrit:
ndoshta asht koha me i lanë gjanat me vdekë në mënyrën e vet
ndoshta asht koha me i lanë me vdekë
Në harresë kthehen pak nga pak edhe grimcat e përditshmërisë:
një gotë venë një shishe birrë
fëmijët gjumi i ka zanë
lodrat i kemi palue nëpër kuti
hajde të flasim pak për shpirtin
lëri copat e trupit të shpërndame nëpër shpi
m’fol për damarët e zemrës
Në aktin e fundit, vjen një lloj lulëzimi, me ciklin tulipan, poetja po mëson me qenë lule. Përgjatë librit kanë nxjerrë kryet tulipanët disa herë. Tulipani i bardhë i ëndrrës, tulipani i zi i mpimjes, tulipani i kuq që tashmë i jeton vetëm në vena, tulipani i kaltër që i shtrihet si det në krahë dhe tulipani i verdhë që ia kthen fytyrën diellit. Në vendin e ftohtë ku jetoj unë, tulipani është shenjë e pranverës. Kur dalin tulipanët ndër dyqane, dimri nis e mbledh teshat. Janë pak si mimozat në Tiranë. Prandaj e kam të pamundur të mos i shoh tulipanët si vjegëza ku unë si lexuese të mbahem, që të mos më gëlltitë tragjikja. Më pëlqen shumë që autorja nuk e titullon përmbledhje tulipan, do ta kishte kthyer në një simbol të vetin. Edhe pa e vënë në titull, ky është libri i tulipanëve. Lexoj se “tulipan” u quajt kështu nga një keqkuptim gjuhësor me “turban”, siç ndodh zakonisht kur takohen kultura të ndryshme komunikimi. Për mua tashmë “tulipani” është thes, nga ata në të cilët mblidhet çka duhet ruajtur:
kam me mbrri edhe unë atje dikur
çdo ditë po i mbledh copat e thyeme
dhe insistoj fort një nga një
fundja për këtë jemi krijue
me i mbledhë copat që na thehen rrugës
Përmbledhja me poezi thasë do të doja të mos kalonte pa u lexuar. Jo sepse është një përmbledhje e përkryer. Do të më kishte pëlqyer që ai sy perfeksionist që është përkujdesur për përzgjedhjen e cikleve, skicave dhe kombinimin e tyre, të ishte përkujdesur edhe për njësimin e formave gjuhësore. Për shembull ose gjithkund ”një”, ose gjithkund ”nji”. Do të më kishte pëlqyer edhe një qasje më e hapur ndaj lexuesit, libra si thasë balancojnë mes librit të sirtarit privat dhe librit të shkruar për t’u lexuar nga të tjerët. Por siç ndodh shpesh me poezinë e drejtpërdrejtë, ajo është ose poezi e mirë, ose nuk është poezi fare. Dhe thasë mbart një poezi të mirë, që ndodh e krijohet gjatë leximit, duke rezultuar në një përjetim estetik interesant. Si ai hapi që shkrihet në ujë. Ndërsa e ke në dorë, rri aty e thatë dhe e rafshtë, por sapo e hedh në ujë, papritmas buf! flluska dhe shushuritje. Është një poezi që të flet në vesh me ton të ulët e me zë me ngjyrë të ndërruar prej moshës e ndoshta cigareve të shumta. Lexoje dhe provoje.
