Më ndodh shpesh që të udhëtoj në fshatrat e krahinës N. Është një krahinë malore, me ca fshatra që të shfaqen befas në këmbët e maleve, pranë brigjeve të lumit që çan luginën. Dimrit luginës fryn erë, ndërsa në majat e maleve ka borë deri në prill e herë-herë deri në maj. I njoh mirë ato fshatra, njoh njerëzit, vendet, pllajat e mbi gjithçka këngët e tyre. Njoh edhe ata që këndojnë. Kur jam në Tiranë e më merr malli për krahinën, për lumin e njerëzit, hap magnetofonin dhe dëgjoj ato këngë. Dhe befas tërë qenien ma pushton një ndjenjë e çuditshme për t’i parë nga afër ato vende dhe ata njerëz që këndojnë. Është diçka e largët, ndoshta prej fëmijërisë sime, që më thërret pranë atyre fshatrave e brigjeve të këngës… I shtrirë në minder, shoh përtej dritares një copë të kaltër qiell. Është i njëjti qiell, si i fëmijërisë… Është e njëjta trokitje e degës së bajames së vjetër… E kështu, i shtrirë, dëgjoj hapat e babait që vjen e ulet pranë magnetofonit. Pastaj vjen nëna, që ulet, ashtu e heshtur, pranë babait, dëgjon krejt e përqendruar ato këngë që mbushin dhomën, korridorin, oborrin e shtëpisë sonë. Ata janë plakur e mosha i ka bërë aq të ndjeshëm, sa të mbushin sytë me lot edhe nga një këngë. Dega e bajames së vjetër troket e troket në dritare. Trokitja është e lehtë, fare e lehtë. Dhe në çast m’u faneps gjyshja; bajamja gjithherë ma kujtonte gjyshen…
Ishin ditët e fundit të marsit kur, sapo erdha nga shkolla, vura re se gjyshja s’ishte në minderin e saj pranë sobës. Do të ketë vajtur te xhaxhai, mendova për një çast, ndonëse e dija që ajo rrallë dilte kur koha ishte e ftohtë e me shira.
Nëna hyri në kuzhinë me një filxhan çaji në dorë.
– Ku…
– Sëmurë, – tha menjëherë nëna. – E kemi çuar në dhomën tjetër.
– Përse? – thashë. – Ajo…
Dola nga kuzhina dhe hyra në dhomën ku ishte shtruar gjyshja.
Iu afrova dhe i zbulova kokën, që e kishte mbuluar me jorganin e saj të nusërisë. Më pa me ata sytë e butë dhe buzëqeshi.
– Mos i fol, – tha nëna.
– Të kishim thirrur një mjek, – i thashë.
– Ka shkuar babai, – tha nëna.
– Ajo mbrëmë ishte mirë, – thashë. – As kollë s’ka pasur, as…
– Pleqëri, mor bir, – tha nëna. – Plaku e merr ftomën edhe nga hunda.
Nuk e di se përse në ato çaste mendja më shkoi te vdekja… Jo, thashë me vete. S’është e mundur. Gjyshja jonë nuk është aq plakë. Pastaj po vinte pranvera. Bajamja e vjetër trokiste në xhamin e dritares dhe ne pritnim nga dita në ditë lulëzimin e saj. Jo, thashë, gjyshja është e fortë.
Vërtet ajo ishte e fortë. Prej vitesh unë e mbaja mend njëlloj atë. Me po atë bardhësi e po ato rrudha në fytyrë. S’është e mundur, thashë. Do të vijë mjeku, disa ilaçe e pas disa ditësh ajo do të ngrihet. Është e fortë, mendova, shumë e fortë. S’mbaja mend që gjyshja të ishte sëmurur ndonjëherë.
Erdhi Vera, motra e vogël, që nisi të qante. Pastaj Lola dhe Gimi. Nëna u tha ta linin të qetë gjyshen e të mos rrinin gjatë në dhomën e saj. Gjyshja do të ngrihet shpejt, i qetësonte nëna motrat dhe vëllanë e vogël. Asgjë s’ka gjyshja.
Rreth orës dy erdhi mjeku. E vizitoi dhe përgatiti recetën.
– S’ka gjë, – tha ai, – Do t’i kalojë. Një e ftohur e lehtë është.
Ilaçet i mora menjëherë. Ia dha nëna.
– S’kam gjë, – tha gjyshja, – Do të më kalojë.
Fjetëm vonë atë natë. Nëna fjeti në dhomën ku flija unë e gjyshja. Natën s’ndjeva gjë. Po në mëngjes nëna tha se gjyshja ishte bërë keq e kishte folur përçart. Gjithë natën ka biseduar me Saliun, tha nëna. Saliu ishte xhaxhai ynë i vogël, që ishte vrarë në luftë.
Babai u shqetësua. Paradite erdhi përsëri mjeku e na tha që t’i vazhdonte ilaçet. S’ka gjë, tha prapë ai. Mos u shqetësoni.
Babai vinte disa herë në ditë në shtëpi. Gjithashtu edhe xhaxhai. Nëna i rrinte mbi kokë dhe përpiqej t’i bënte çdo gjë që kërkonte gjyshja. Kërkoi limona, ia gjetëm menjëherë. Ato ditë të gjithë flinim vonë. Xhaxhai dhe djemtë e tij vinin çdo natë. Kështu kaluan disa ditë. Mjeku s’erdhi më dhe ilaçet ia jepnim rregullisht. Megjithatë ajo s’po çohej. Një ditë (ishte ende mëngjes) gjyshja thirri nënën. Nëna hyri shpejt në dhomë dhe pas saj babai, Vera, Lola dhe Gimi.
– Urdhëro, – i tha nëna, – Ç’kërkon?
– Hiqja pak jorganin, – tha babai.
– Mos do të ngrihet? – thashë.
– Urdhëro, – tha nëna, – kërkon gjë?
– Dua këngë, – tha ngadalë gjyshja, – Këngë…
Motra e vogël qeshi.
Babai i hodhi një vështrim të prerë dhe ajo, e turpëruar, uli kokën. Një e trokitur e lehtë u dëgjua në dritare. Trokiste dega e bajames, që sapo niste të çelte lule.
Ne vështruam njëri-tjetrin: ç’ishte ajo kërkesë e gjyshes? Ç’këngë donte ajo?
– Duhet vendosur radioja në dhomën e saj, – thashë unë.
– Mirë, – tha babai mendueshëm.
Radion e vendosëm në një karrige pranë derës. Pamë programin dhe orën kur kishte muzikë popullore.
Në orën e caktuar e hapëm dhe dhoma u mbush me meloditë e këngës.
– Ngrehu, tani, të kërcesh, – iu drejtua me shaka babai.
Ajo ktheu kokën ngadalë dhe bëri me shenjë që të mbyllnim radion.
– Ah, – tha gjyshja. – T’i kisha këtu ato këngët e fshatit.
Djali i xhaxhait e solli të nesërmen magnetofonin me shiritin e këngëve të krahinës. U dëgjua kënga e parë, e dytë… Në mesin e këngës së tretë ajo bëri shenjë që ta mbyllnin magnetofonin.
Ne shtangëm. Ç’këngë të tjera kërkonte gjyshja?
– I dua këtu ata që këndojnë, – tha pas pak ajo. – Ah, i ziu Velo… Kam mall, mor djem…
Unë dola jashtë. Frynte një erë e lehtë. Bajamja po çelte dhe trokiste në dritaren e dhomës së gjyshes. Atë bajame e kishte sjellë vetë gjyshja nga fshati dhe e kishte mbjellë me dorën e saj. Poshtë bajames ishin dy gurë të mëdhenj që gjyshja gjithashtu i kishte marrë nga fshati. Kjo kishte ndodhur para shumë vitesh, kur unë isha shumë i vogël dhe gjyshja më merrte me vete në fshatin e largët, në këmbët e malit, përballë lumit. Më kujtohet mirë që gjyshja shkonte në çdo dasmë të fshatit e këndonte dhe e hidhte vallen si ndonjë nuse e re. Ne ktheheshim në Tiranë dhe mbaj mend se si ajo më merrte pranë e më këndonte ato këngë të fshatit të largët. Vitet kalonin dhe ja, ajo i donte t’i kishte pranë ato këngë e t’i shihte me sy ata që këndonin.
Atë natë babai e nëna fjetën vonë. Babai u përpoq të kujtonte disa nga gratë e burrat që këndonin.
– Hatixheja, – tha nëna. – Hatixheja e Halimit këndon aq bukur.
– Më duket se ka vdekur, – tha babai.
– Jo, – tha nëna, – e di që rron.
Babai thithte cigare i menduar.
– T’i kishim thënë Selos, – foli pas pak mendueshëm.
– Është i plakur, – tha nëna, – Ku ka fuqi, derëziu Selo.
Ata pastaj kujtuan Xhemo Qorrin, këngëtarin e famshëm të të gjithë krahinës, Aliun, që i binte fyellit. Ah, Aliu, hoqi babai. Më kujtohet mirë Aliu. Foli për plakën Zako, për Laze Meton që kërcente…
– T’i bëjmë një telegram xhaxhait në fshat, – tha babai.
Nëna mendonte se duhej të shkonte ai vetë në fshat, se këto punë s’bëhen me telegrame e lajmthirrje.
Babai u nis të nesërmen që herët në mëngjes.
Kaluan një, dy, tri ditë. Nënën s’e mbante vendi. Ç’ëndrra kam parë, ç’ëndrra kam parë, thoshte ajo sapo ngrihej në mëngjes. Gjyshja ishte njëlloj.
Babai u kthye ditën e katërt, rreth orës 12. Me babanë erdhi dhe një grua e moshuar, e mbajtur mirë. E takuam të gjithë. Ajo u fut në dhomën e gjyshes. U ul pranë saj dhe i solli të falat e fshatit. I përmendi mbi 30 emra, burra e gra, pleq e plaka. Gjyshja dëgjonte dhe herë-herë i shtrëngonte dorën plakës nga fshati.
Kështu kaloi dreka. Pasdite, në dhomën ku ishte shtrirë gjyshja, u dëgjua një këngë. Dera e dhomës ishte gjysmë e hapur dhe ne e dëgjonim mirë atë këngë. Ajo grua e thatë në fytyrë kishte një zë të thellë, që të kujtonte thellësitë e puseve, honet e herë-herë gjëmimet e largëta, shumë të largëta, si në vjeshtën e vonë a në ditët e piskut të dimrit. Herë-herë nga kënga e saj dukej sikur çelnin bajamet, frynte një erë e lehtë dhe petalet binin si flutura të lehta bore mbi barin e gjelbër të lëndinave. Në dhomë, në korridor, në oborr, si një tis i hollë, i tejdukshëm, qëndronin erërat e krahinës, ajo aromë e veçantë e dheut dhe e gurit, që i sillnin ato këngë. Gjyshja dëgjonte e dëgjonte ato këngë dhe vështrimin e hidhte nga dritarja ku trokiste dega e bajames së vjetër. Mbrëmjeve nisnin histori nga më të ndryshmet, kujtoheshin njerëz që unë për herë të parë ua dëgjoja emrin.
Pas katër ditësh gjyshja kërkoi një kafe, ndërsa pasditen e po asaj dite kërkoi ta ngrinin përgjysmë. Mbështetmëni në jastëk, tha ajo. Nëna i vuri dy jastëkë.
Të nesërmen kërkoi gjilpërën dhe penj të bardhë. Nisi të bënte dantellë. Pas një jave kërkoi të ngrihej.
– Lërmëni, – tha, – Eci vetë.
Ashtu e vogël në trup, gjyshja doli në korridor, kapërceu pragun e portës së jashtme dhe u gjend në oborr. Qëndroi për një çast në mes të oborrit e pas pak u nis drejt bajames.
– Merrni një qilim ta shtrojmë, – tha babai.
Nëna shtroi menjëherë qilimin. Gjyshja preku me duar trungun e bajames, hodhi vështrimin lart për të parë atë lulëzim të menjëhershëm të saj dhe pastaj u ul. Plaka e këngës iu ul pranë. U ulëm edhe ne. Nëna solli kafet. Gjyshja e pinte ngadalë, ndërsa vështrimin e hidhte lart, në ato degë të lulëzuara të bajames. U dëgjua një këngë. Në fillim ngadalë, fare ngadalë e më pas ajo sikur doli nga ato rrënjë të thella të bajames, u ngjit lart e nisi të binte mbi supet tona si qindra e qindra petale. Po frynin erërat e para të pranverës. Kënga fliste për atë stinë, për mëngjeset me diell e ujin e lumit që rridhte e rridhte vazhdimisht…
Ajo s’do të vdesë kurrë, mendova duke parë sytë e gjallë të gjyshes dhe fytyrën e saj të bardhë.
