Nga të gjithë shkrimtarët bashkëkohorë, ai ka ndoshta fatin më të habitshëm letrar. Krejt i ri ende, ai nuk u bë një “sundimtar i mendimeve” (kjo shprehje e bënte të qeshte), por një pasqyrë e gjallë e tërë një brezi. Lexuesit jashtë Francës e pritën me aq mirësi, saqë ai fitoi Çmimin Nobel në një moshë kur të tjerët vetëm ëndërrojnë më kot për çmimin Gonkour.
Më kujtohet që në vitin 1946, kur udhëtova nëpër të dyja Amerikat, të gjithë studentët më pyesnin për Sartrin dhe Kamynë. Po në çfarë baze qëndronte kjo famë botërore? Një roman i shkurtër, “I huaji”, drama “Kaligula” dhe disa ese, përfshirë “Mitin e Sizifit”. Po ku qëndronte atëherë shkaku i vërtetë? Pikërisht në faktin se Kamy shprehu hamendjet e turbullta të rinisë së kohës së luftës dhe pas luftës.
Albert Kamy lindi në Algjeri. Njeri i diellit dhe i gëzimit, ai u përball që në fëmijëri me varfërinë, dhe në adoleshencë me vetminë. Nga përsiatjet e rinisë së tij lindi “Miti i Sizifit”, për Sizifin që ishte dënuar përjetësisht nga perënditë të shtyjë një shkëmb të madh në majë të malit, nga ku ky shkëmb, për shkak të peshës së vet, rrëshqiste sërish poshtë. Ky mit është simboli i jetës njerëzore. Çfarë bëjmë ne në tokë, nëse jo një punë të pashpresë? Kur më në fund, me mund të madh, arrijmë të ngremë gurin në majë, sëmundja apo lufta e rrokullisin sërish në fund, dhe sido që të jetë, jeta përfundon gjithsesi me vdekjen, me një rënie përmbyllëse. Të kuptosh kotësinë e kësaj rendjeje do të thotë të zbulosh absurditetin e fatit njerëzor.
Në këtë botë, ku nuk ka shpresë, nuk ka iluzione, njeriu e ndien veten si “i huaj”. Po ku është shpëtimi? Vetëvrasja? Shpresa për të mbijetuar përmes veprave, krijimeve të tij? Jo. Në çastin kur shqiptoj këto fjalë, hija e Kamysë më detyron ta ndiej me gjithë qenien time se jam i shtrënguar mes mureve të absurdit. Po, për çfarë të shkruash? Përse gjithë këto përpjekje të dëshpëruara, nëse sidoqoftë jam i dënuar të vdes nesër? Për lavdi? Ajo është e dyshimtë, dhe, nëse rastësisht më mbijeton, unë s’do ta di kurrë. Vetë lloji i shoqërisë që mund të tregojë interes për vepra të tilla është kalimtar, do të zhduket, ashtu siç do të zhduket një ditë edhe vetë Toka. Atëherë përse?
Që fëmijë jemi rritur me të ardhmen. “Nesër… Më vonë… Do rritesh dhe do kuptosh.” Por nesër – është varri. Një ditë të bukur njeriu e kupton se është mashtruar, dhe indinjata që e pushton në atë çast është vetë absurdi.
Po çfarë na ofron Kamy? Fëmijë i diellit, ai nuk e pranon dëshpërimin. E ardhmja nuk ekziston? Le të jetë kështu – të shijojmë të tashmen. Të bëhesh sportist apo poet, ose të dyja njëherësh. Ideali i njeriut absurd është kënaqësia e çastit. Sizifi është i vetëdijshëm për fatin e tij të rëndë, dhe në këtë kthjelltësi të vetëdijes qëndron garancia e fitores së tij.
Këtu Kamy bie dakord me Paskalin. Madhështia e njeriut qëndron në dijen se ai është i vdekshëm. Madhështia e Sizifit qëndron në dijen se shkëmbi do të rrokulliset sërish poshtë. Dhe ky vetëdijësim e kthen fatin në një çështje që lidhet me dorën e njeriut, që duhet zgjidhur mes njerëzve.
Duhet imagjinuar se çfarë përshtypjeje bëri mbi të rinjtë francezë një libër i tillë, kur u shfaq në vitin 1942. Asnjëherë më parë bota nuk ishte dukur më absurde. Lufta, pushtimi – që dukeshin si një triumf i qartë i dhunës dhe padrejtësisë – e hodhën poshtë në mënyrën më të egër idenë e një universi të rregulluar racionalisht.
Në fillim të shekullit, Sizifi, pra njeriu, kishte arritur ta ngjiste shkëmbin mjaft lart në të tatëpjetën fatale. Para Luftës së Parë Botërore, sigurisht jo gjithçka ishte e mirë, ende ishte larg përkryerjes, por sidoqoftë, të paktën në Francë, shumëçka ishte përmirësuar. Fjalët “shpresë”, “progres” kishin kuptim. Por për katër vjet, gjatë luftës së madhe, guri u rrokullis larg poshtë, dhe Sizifi mori me guxim përsëri mbi vete punën e tij të përjetshme.
Lufta e Dytë Botërore e shkatërroi çdo shpresë. Gjithçka u shtyp nën një shkëmb të rëndë. Sizifi – i varrosur nën rrënoja, i rraskapitur dhe i dëshpëruar. Dhe pikërisht atëherë u dëgjua një zë i ri që tha: “Po, është e vërtetë; po – bota është absurde; po – nga perënditë nuk ka ç’të pritet. Dhe megjithatë, duhet, duke i parë në sy fatit të pamëshirshëm, ta kuptojmë atë, ta përbuzim dhe, në masën që është në fuqinë tonë njerëzore, ta ndryshojmë.”
Është e kuptueshme që këtij zëri iu kushtua vëmendje. Nuk kishte mbetur gjë tjetër, veçse kjo – ose asgjë. Ja një shkrimtar i ri, i cili që në hapat e parë depërtoi në zemrën e botës moderne. Roli i tij, për ta thënë troç, ishte të bënte këtë botë të pranueshme për një riní të dëshpëruar – pa mohuar në asnjë çast se për dëshpërimin ekzistonin të gjitha arsyet.
“I huaji” është realizimi jetësor i “Mitit të Sizifit” – një njeri i dënuar me vdekje për një krim absurd dhe i shpëtuar pikërisht nga ajo që e kishte shkatërruar. “Murtaja” luan, për sa i përket ekzistencës kolektive, të njëjtin rol që “I huaji” luan për ekzistencën individuale. Ashtu si Merso zbulon bukurinë e jetës përmes një tronditjeje që zgjon në të protestën, edhe një qytet i tërë – Orani – zgjohet në vetëdije kur gjendet i izoluar, i pushtuar nga një murtajë vdekjeprurëse.
Por diptiku i Kamysë ka edhe një pjesë të dytë: është “Njeriu që kundërshton”. “Unë besoj se nuk besoj në asgjë, – thotë Njeriu që kundërshton, – POR nuk mund të dyshoj se protestoj.” Njeriu që kundërshton është njeriu që thotë “jo”, por ai nuk mund të thotë “jo” ndaj ekzistencës pa thënë një “po” për diçka tjetër. Për çfarë thotë ai “po”?
Përfundimi i librit tingëllon me guxim: Kamy nuk heq dorë nga rebelimi, nuk përbuz veprimin. Por mbi gjithçka ai vë ndjenjën e masës.
“Evropa jonë e copëtuar ka nevojë jo për mungesë tolerance, por për punë dhe mirëkuptim të ndërsjellë.”
“Bujaria e vërtetë ndaj së ardhmes qëndron në dhënien e gjithçkaje për të tashmen.”
Këtu, sot, menjëherë – ja ku duhet të punohet. Do të jetë e vështirë. Me padrejtësinë nuk mund të mbarohet kurrë, por njeriu gjithmonë do të ngrihet kundër saj. Është Djalli ai që na thotë: Eritis sicut dei (“Do të jeni si perëndi”). Që të jesh njeri sot, duhet të heqësh dorë nga të qenët perëndi.
Kamy nuk i përsërit fjalët e Volterit: “Duhet të kultivojmë kopshtin tonë.” Ai, më saktë, propozon – sipas meje – të ndihmojmë të përulurit të kultivojnë kopshtin e tyre.
“Artisti vërtet i angazhuar – është ai që, pa hequr dorë nga beteja, refuzon të rreshtohet në një ushtri të rregullt; dua të them – një snajper i lirë.”
Kjo është shfaqja e fundit e Kamysë, dhe nuk duhet harruar se nga të gjithë pjesëmarrësit në luftë, snajperi i lirë është më i pambrojturi.
Kamysë nuk i pëlqente aspak kur e shihnin si predikues morali, qoftë individual apo shoqëror.
“Unë nuk jam një njeri i virtytshëm,” – thoshte ai. Dhe besoj se me të vërtetë kishte disa “mëkate”. Për fat të mirë. Një artist i madh është para së gjithash një dashnor i jetës.
Kamy kishte shënuar në “Fletoren e tij” katër kushtet e lumturisë, sipas mënyrës se si i kuptonte Edgar Poe:
1. Të jetosh në natyrë;
2. Të jesh i dashur;
3. Të heqësh dorë nga ambiciet madhore;
4. Të krijosh.
Një program i mirë – dhe, sipas meje, Kamy e ndoqi atë.
E nderuan dhe e qortuan.
“Po filloj të çlirohem nga ndjeshmëria ndaj gjykimeve që të tjerët kanë për mua,” – shkruante në “Fletoret”.
Trashëgimia krijuese e Kamysë është e habitshme për koherencën dhe pastërtinë e saj formale. Ai ishte një klasik i madh dhe njëkohësisht një artist modern, i lidhur ngushtësisht me kohën e vet.
Dhe mbetet një shembull i shkrimtarit që nuk u dorëzua kurrë.
