Në një mëngjes veror, njëqind e pesëdhjetë vite më parë, një çifligar i ri danez dhe bashkëshortja e tij dolën për një shëtitje në pronat e tyre. Kishin një javë që ishin martuar. Martesa nuk kishte qenë aspak e lehtë, sepse familja e vajzës ishte e një rangu më të lartë, dhe më e pasur se familja e bashkëshortit. Të dy të rinjtë, njëzetë e katër vjeç dhe nëntëmbëdhjetë vjeçe, kishin ecur drejt këtij objektivi që prej dhjetë vitesh; më në fund, prindërit e saj kryelartë kishin lëshuar pe.
Ata ishin mrekullisht të lumtur. Takimet që bëheshin tinëz dhe fshehtas, si edhe letrat e përlotura të dashurisë, tashmë i përkisnin së kaluarës. Përballë Zotit dhe njeriut ata ishin një; në mes të ditës mund të ecnin përkrah njëri tjetrit, mund të udhëtonin në të njëjtën karrocë, dhe kështu do të vazhdonin deri në fund të jetës së tyre. Parajsa e tyre e largët kishte zbritur në tokë dhe kishte dëshmuar, çuditërisht, se ishte e mbushur me gjëra të jetës së përditshme: me tallje dhe shpoti, mëngjese e darka, qen, dele dhe shfrytëzime rastesh. Sigismund-i, i shoqi i saj i ri në moshë, vetë kishte premtuar se nga momenti i dasmës, në ecurinë e nuses, nuk do të kishte asnjë pengesë, dhe se ajo nuk do të përballej me asnjë kërcënim. Lovisa, e shoqja, e ndjente tani se për herë të parë në jetën e saj të re, ajo lëvizte dhe merrte frymë në liri të plotë, sepse ajo kurrë nuk mund të kishte sekrete nga i shoqi. Për Lovisa-n – të cilën i shoqi e thërriste Lise – atmosfera provinciale e jetës së saj të re ishte një çështje mrekullie dhe ngazëllimi. Shqetësimi i të shoqit se ekzistenca që ai i ofronte asaj mund të linte për të dëshiruar e bënte atë të qeshte me gjithë shpirt. Vetëm para pak kohësh ajo kishte luajtur me kukulla; ashtu si tani krihte flokët, mbikëqyrte presën e të linjtave dhe rregullonte lulet, ajo, e përkushtuar, sërish përjetonte momente magjepsëse: pra, gjithçka bëhej seriozisht dhe me kujdes, por edhe me dijeninë se kishe mundësi për zbavitje.
Ishte një mëngjes i bukur korriku. Re të vogla e të mjegullta zhvendoseshin lart në qiell, ajri ishte i mbushur me një aromë të këndshme. Lise kishte veshur një fustan kambriku dhe një kapelë të madhe italiane pre kashte. Ajo dhe i shoqi po ecnin përgjatë një rrugine në mes të parkut; ishte një rruginë që gjarpëronte përmes livadheve, korijeve të vogla e disa grumbujve pemësh dhe deri tek fusha ku po kullosnin delet. Sigismund-i kishte ndër mend t’ia tregonte së shoqes delet e tij. Kjo ishte arsyeja që ajo nuk e kishte marrë me vete qenushin e saj të bardhë, Bijou, sepse përballë shtjerrave ai do të lehte, më pas do t’i frikësonte, dhe qentë e stanit do t’i shqetësonte. Sigismund-i krenohej me delet e tij; ai kishte mësuar për rritjen e deleve në Mecklenburg e në Angli, dhe kishte sjellë me vete desh Cotswold-i për ta përmirësuar racën daneze të gjësë së gjallë. Gjatë shëtitjes ai i foli Lise-s për mundësitë e mëdha, por edhe për vështirësitë e planit të tij.
Ndërkohë ajo mendonte: ‘Sa i zgjuar që është, sa shumë gjëra që di!’ dhe në të njëjtën kohë: ‘Sa njeri absurd që është, bashkë me delet! Është fëmijë fare! Unë jam njëqind herë me e pjekur se ai.’
Në momentin që ata mbërritën në vathën e dhenve, delmeri Mathias iu dha lajmin e keq se njëri prej shtjerrave anglez kishte ngordhur dhe dy të tjerë ishin sëmurë. Lise vuri re se i shoqi u hidhërua nga lajmi i keq; në kohën që ai pyeste Mathias-in në lidhje me ngjarjen, ajo ia shtrëngonte krahun atij duke qëndruar e heshtur. Dy djem u dërguan për t’i sjellë qengjat e sëmurë, ndërkohë që pronari dhe vartësi diskutonin detajet e ndodhisë. U desh njëfarë kohe. Lise nisi ta kundrojë veten dhe të mendojë për gjëra të tjera. Nga mendimet që i erdhën në kokë, çakërrqejf, dy herë iu mërdhezën faqet goxha, si të ishte një trëndafil i kuq, dhe më pas, dalë ngadalë përflakja iu fashit, ndërkohë që të dy burrat vazhdonin të bisedonin për delet. Pas njëfarë kohe, biseda e tyre ia tërhoqi vëmendjen. Ata kishin filluar të flisnin për një vjedhësh delesh.
Gjatë muajve të fundit, ky vjedhës, si një ujk ishte futur në vathët e dhenve në zonën përreth, kishte vrarë dhe hequr zvarrë viktimat si një ujk, dhe si një ujk nuk kishte lënë asnjë gjurmë pas vetes. Tri net më parë, bariu dhe i biri në një vilë të madhe fshati dhjetë milje më larg, e kishin zënë në faj. Vjedhësi, pasi kishte vrarë bariun, kishte lënë pa ndjenja djalin dhe më pas ia kishte mbathur nga sytë këmbët. Disa persona u dërguan në të gjitha anët e zonës për ta kapur, por askush nuk e kishte parë.
Lise donte të mësonte më shumë për këtë ngjarje të tmerrshme, ndaj për t’ia plotësuar dëshirën asaj, ai e tregoi atë edhe një herë tjetër. Në strehën ku mbaheshin delet kishte vijuar një përleshje e gjatë dhe në shumë vende, dyshemeja prej dheu ishte lagur me gjak. Në përleshje e sipër vjedhësi kishte thyer krahun e majtë; pavarësisht nga kjo, ai kishte mundur ta kapërcente gardhin e lartë me një shtjerrë në shpinë. Mathias shtoi se do dëshironte që, me ndihmën e një cope litari, ta mbyste vrasësin me të dyja duart, ndërsa Lise tundi kokën shumë seriozisht në shenjë aprovimi. Asaj iu kujtua Kësulëkuqja, më pas ndjeu një fërgëllimë gazmore që i përshkoi trupin.
Sigismund-i e kishte mendjen tek qengjat, por ai vetë ishte aq i lumtur, saqë askujt në botë nuk mund t’ia uronte të keqen. Pas një minute ai tha: ‘I gjori!’
Lise tha: ‘Si mund të të vijë keq për një njeri kaq të lig?’ Me të vërtetë që gjyshja kishte të drejtë kur tha se ti je një revolucionar që përbën rrezik për shoqërinë!’ Sjellja ndërmend e gjyshes, si edhe lotët e ditëve të kaluara, e bën që ta harronte historinë e frikshme që sapo kishte dëgjuar.
Djemtë sollën shtjerrat e sëmurë, ndërsa burrat filluan t’i ekzaminojnë me shumë kujdes duke i ngritur ato lart dhe duke u përpjekur t’i bënin që të qëndronin vetë në këmbë; më tej, i shtypën me gishtërinj në pjesë të ndryshme të trupit deri sa të mjerat filluan të rënkojnë. Lise u step nga kjo shfaqje, ndërsa i shoqi vuri re shqetësimin e saj.
‘Shkoni në shtëpi, e dashur,’ tha ai, ‘kjo punë ka për të zgjatur. Ec me hapa të ngadaltë, unë do të kap rrugës.’
Kështu, ajo u zbua nga bashkëshorti për të cilin delet vlenin më shumë se gruaja e vet. Nëse kishte ndonjë eksperiencë që mund të ishte më e këndshme sesa të qëndronte aty me të shoqin me orë të tëra për t’i ekzaminuar delet, ishte pikërisht kjo. Ajo hodhi mbi bar kapelën e madhe verore me fjongot blu dhe i tha të shoqit që ta merrte atë me vete në kthim, ngaqë flladin veror dëshironte ta ndjente mbi ballë e mbi flokë. Ajo eci shumë ngadalë, ashti siç i kishte thënë edhe ai, sepse donte t’i bindej në çdo gjë. Tek ecte ndjehej e lumtur që ishte krejtësisht vetëm, madje edhe pa Bijou-n. Gjatë gjithë jetës së saj nuk mbante mend që të kishte qenë ndonjëherë vetëm. Peizazhi rreth saj ishte i qetë, ai dukej plot premtime, ishte i gjithi i saj. Bile, dhe dallëndyshet që çanin ajrin ishin të sajat, sepse ato i përkisnin atij, dhe ai ishte i saj.
Ajo lakoi rrugën anash korijes dhe pas një apo dy minutash kuptoi se ishte larguar aq shumë, saqë askush nga vendi ku ndodheshin delet nuk mund ta shihte më. Çfarë mund të kishte më të bukur për momentin, pyeti veten ajo, sesa të shëtiste në livadhin e blertë plot lule, dalë ngadalë, derisa i shoqi ta arrinte aty? Do të ishte akoma edhe më bukur, reflektoi ajo, sikur të rrëshqiste vjedhurazi në korije dhe të ikte, të zhdukej nga faqja e dheut prej tij, dhe kur ai, i lodhur nga delet të digjej prej dëshirës për ta takuar atë, të kthehej aty ku monopati lakohej e të bashkohej me të shoqen.
Papritur, asaj i lindi një ide; për t’u menduar mirë qëndroi pa lëvizur.
Disa ditë më parë, i shoqi ishte larguar për të bërë një shëtitje me kalë; ajo nuk kishte dashur të shkonte me të, ndaj kishte dalë me Bijou-n për të shëtitur në pronat e veta. Duke lodruar, Bijou e kishte çuar drejt e në një korije. Tek e ndiqte atë, duke u futur me kujdes nëpër shkurraja, ajo hasi në një lëndinë në mes të saj, një hapësirë e ngushtë kjo që i ngjante një kamare të vogël me perde të trasha e të gjelbra armaçi dhe perde të qëndisura me ar, me një kapacitet strehues për dy a tre veta. Në atë çast ajo ndjeu sikur kishte mbërritur në zemrën e shtëpisë së saj të re. Sikur sot të mund ta gjente atë vend përsëri do të ngulej aty pa lëvizur, e fshehur nga tërë bota. Sigismund-i do ta kërkonte skutë më skutë; ai nuk do të arrinte ta kuptonte se ç’kishte ndodhur me të, dhe për një minutë, një minutë të shpejtë – ose, ndoshta, nëse ajo tregohej e fortë dhe mizore, për pesë minuta – ai do ta kuptonte sesa vend i varfër, i zymtë dhe i tmerrshëm do të ishte universi pa të. Ajo e shqyrtoi korijen me hollësi për të gjetur aty një hyrje të pranueshme drejt vendit të fshehtë, dhe kështu hyri brenda.
Ajo bëri shumë kujdes që të mos bënte asnjë lloj zhurme, për këtë arsye lëvizi përpara jashtëzakonisht ngadalë. Kur një degëz kapi dantellat e fundit të saj të gjerë, me shumë vëmendje, ajo e largoi degëzën nga fundi i kambrikut me qëllim që ai të mos grisej. Në një moment të caktuar, kaçurrelat e saj të gjatë e të artë ngecën në një degë; me krahët e ngritur lart, ajo qëndroi në vend për ta larguar degën. Pak më tej, në brendësi të korijes, toka u bë më e lagët; hapat e saj të lehtë nuk dëgjoheshin më. Me njërën dorë ajo mbante pranë buzëve një shami të vogël, si të donte të vinte në dukje fshehtësinë e hapave të saj. Vendin që kërkonte e gjeti, ndaj dhe u përkul për ta ndarë gjethnajën në mes që të hapte njëfarë dere për kthinën e saj të fshehtë në mes të korijes. Në përpjekje e sipër këmba i kapi palën e fustanit, ajo ndali dhe e liroi atë. Tek u ngrit, sytë i pushuan mbi fytyrën e një njeriu që ndodhej në strehë.
Ai u ngrit dhe drejtoi trupin dy hapa larg saj. Duhej ta kishte parë tek ajo avanconte drejt tij.
Ai e përpiu Lise-n me një vështrim të vetëm. Fytyra e tij ishte e mavijosur dhe e çjerrë, duart dhe qafëzat e duarve ishin të ndotura me papastërti të një ngjyre të errët. Ishte i veshur me lecka, këmbëzbathur, dhe me rrecka që i mbështillnin nyjat e zhveshura të këmbëve. Krahët i vareshin në të dy anët e trupit, ndërsa dora e djathtë mbante shtrënguar dorëzën e një thike. Ai ishte pothuajse moshatar me të. Burri dhe gruaja vështruan njëri tjetrin.
Ky takim në mes të pyllit, nga fillimi deri në fund, kaloi pa asnjë fjalë; ajo çka ndodhi mund të jepet vetëm nëpërmjet pantomimës. Për të dy aktorët e pantomimës, ajo zgjati pafund; sipas orës, vetëm katër minuta.
Me rrezikun ajo nuk ishte ndeshur kurrë në jetë. Nuk i ra fare ndërmend as të gjykonte se në çfarë pozicioni ndodhej, dhe as ta saktësonte sasinë e kohës që do t’i duhej për ta thirrur të shoqin ose Mathias-in, të cilin në atë çast e dëgjoi tek thërriste qentë e tij. Ajo e shikoi njeriun që qëndronte përballë saj ashtu siç do të kishte parë një fantazmë pylli: vetë akti i shfaqjes së fantazmës, jo ajo që vijon më pas, ia ndryshon perceptimin e botës personit i cili përballet me të.
Edhe pse nuk ia ndau sytë fytyrës që kishte përballë, ajo e ndjeu se vendi i fshehtë ishte shndërruar në një strehë. Dy thasë të hedhur përtokë formonin një farë shtrati; disa kocka të brejtura me dhëmbë qëndronin aty pranë. Gjatë natës ai duhej të kishte ndezur zjarr, sepse përtokë kishte prush të shpërndarë andej e këtej.
Pas disa çastesh ajo vuri re se ai po e vëzhgonte ashtu siç po bënte dhe ajo. Tashmë, nga njëra anë, ai jo vetëm që ishte zbuluar se ku fshihej, por ishte dhe gati t’i bënte hov asaj; sidoqoftë, i pasigurt, ai po mundohej ta kuptonte se çfarë kishte ndodhur. Nga ana tjetër, ajo e identifikoi veten me një kafshë të egër që ishte zënë pisk në strukën e tij të errët: figura e saj e bardhë që avitej me qetësi mund ta nënkuptonte vdekjen.
Ai lëvizi krahun e djathtë derisa e la atë të lirë të varej midis këmbëve të tij. Pa lëvizur dorën, ai përkuli qafëzën e saj dhe, pak nga pak, ngriti majën e thikës, të cilën e drejtoi nga fyti i saj. Ishte një veprim i çmendur, i pabesueshëm. Gjatë kësaj manovre ai nuk buzëqeshi fare, por flegrat e hundës i lëvizën, dhe cepat e gojës iu drodhën pak. Më pas, ai futi me kujdes thikën në millin që mbante në brez.
Me përjashtim të unazës së martesës, të cilën i shoqi ia kishte vënë në kishë një javë më parë, ajo nuk kishte sende me vlerë. Ajo e hoqi unazën pikërisht në kohën kur shamia e dorës i ra në tokë. Dora e saj, bashkë me unazën, u shtri drejt tij. Lise nuk po hynte në pazar për jetën. Natyra e saj nuk dinte ç’ishte frika, kurse tmerri që ai i po ia kallte nuk ishte frika se çfarë mund të pësonte prej tij. Ajo e urdhëroi, iu lut që të zhdukej siç kishte ardhur, por edhe që të trembej prej pranisë së saj; në fund të fundit, ajo nuk duhej të ishte futur aty. Me këtë veprim të pamatur, pamja e saj e jashtme, e një vajze të re, kishte autoritetin e madh të një priftëreshe që me një gjest të shenjtë përzë një qenie monstruoze.
Me shumë kujdes ai zgjati dorën drejt dorës së saj, gishtat e tij prekën gishtat e saj, por dora e saj nuk lëvizi aspak gjatë prekjes. Unazën, ama, ai nuk e mori. Në kohën që ajo e la dorën të lirë, unaza ra përtokë ashtu siç kishte ndodhur edhe me shaminë e dorës.
Për një çast, sytë e të dyve ndoqën rënien e unazës në tokë. Unaza u rrokullis disa centimetra në drejtimin e tij, dhe më në fund u ndal pranë këmbës së tij të zbathur. Me një veprim të paperceptueshëm ai e shkelmoi unazën tutje duke ia ngulur sytë përsëri fytyrës së saj. Që të dy qëndruan ashtu; nga njëra anë, ajo nuk ishte në gjendje të thoshte sesa kohë zgjati kjo, nga ana tjetër e ndjeu se diçka kishte ndodhur, gjërat kishin ndryshuar.
Ai ul në gjunjë dhe ngriti shaminë e dorës nga toka. Duke e kundruar gjatë gjithë kohës, ai sërish nxori thikën nga milli dhe e mbështolli atë me një palë nga fustani i saj prek kambriku. Kjo nuk ishte aspak e lehtë për t’u bërë, sepse krahun e majtë e kishte të thyer. Tek veproi kështu, nxirja nga dielli dhe ndotja që kishte në fytyrë filluan të zbardheshin derisa u shndërruan tërësisht në vezulluese. Duke kërkuar me të dyja duart, ai përsëri futi thikën në mill. Ose milli ishte shumë i madh dhe kurrë nuk kishte qenë i madhësisë së duhur, ose tehu ishte ngrënë shumë – thika pushoi në mill. Për dy – tre sekonda të tjera shikimi i tij vazhdoi të pushojë mbi fytyrën e saj; më pas, ai e ngriti disi fytyrën e tij bashkë me ndriçimin që qëndronte ende mbi të, dhe mbylli sytë.
Lëvizja ishte përfundimtare dhe e pakushtëzuar. Me këtë lëvizje ai bëri atë që ajo i kishte kërkuar të bënte: ai u zhduk njëherë e mirë. Ajo ishte e lirë.
Lise bëri një hap prapa, me fytyrën e ngrirë dhe të verbër ende përballë saj, ajo u ul në gjunjë ashtu siç kishte bërë kur ishte futur në strehë, dhe më pas rrëshqiti jashtë pa kurrfarë zhurme me të njëjtën mënyrë që ishte futur aty. Me të dalë jashtë korijes, ajo qëndroi për një çast duke hedhur vështrimin rreth e rrotull në kërkim të rruginës së livadhit, dhe pasi e gjeti atë, mori rrugën në drejtim të shtëpisë.
I shoqi ende nuk e kishte lakuar anën e korijes. Por ja tek e pa dhe e përshëndeti me një gëzim të madh; ai iu afrua me shpejtësi dhe u bashkua me të.
Rrugina ishte aq e ngushtë saqë ai, pa e prekur Lise-n, qëndronte një gjysmë trupi pas saj. Ai filloi t’i shpjegojë asaj se çfarë kishte ndodhur me shtjerrat. Tek hidhte një hap para tij, ajo mendonte: Gjithçka ka marrë fund.
Pas njëfarë kohe ai vuri re se ajo heshtte, ndaj dhe i erdhi pranë për ta shikuar në sy dhe për ta pyetur, ‘Si është puna?’
Ajo kërkoi diku në mendjen e saj diçka për të thënë, dhe më në fund tha: ‘Humba unazën.’
‘Cilën unazë?’ pyeti ai.
‘Unazën e martesës,’ u përgjigj ajo.
Tek dëgjoi zërin e vet të nyjëtonte fjalët ajo konceptoi kuptimin e tyre.
Unaza e dasmës. ‘Me këtë unazë’ – të hedhur poshtë nga njëri dhe shkelmuar tutje nga tjetri – ‘me këtë unazë martohem me ty.’ Me këtë unazë të humbur ajo ishte martuar me diçka. Me çfarë? Me varfërinë, persekutimin, vetminë totale. Me pikëllimet dhe mëkatin e kësaj toke. ‘Prandaj, atë çka Zoti e ka bashkuar, njeriu të mos e ndajë.’
‘Do t’ju marrë një unazë të re,’ tha i shoqi. Ti dhe unë jemi po ata që ishim në ditën e dasmës; unaza do të jetë po aq e mirë. Ma do mendja se edhe sot ne jemi burrë e grua, në të njëjtat përmasa që ishim edhe dje. Fytyra e saj ishte aq e qetë, saqë ai nuk mund ta përcaktonte nëse ajo e kishte dëgjuar atë që ai tha. Fakti që humbja e unazës e kishte shqetësuar aq shumë të shoqen, e preku. Ai ia mori dorën dhe e puthi. Dora e saj ishte e ftohtë, jo tamam dora që kishte puthur herën e fundit. Ai u ndal që edhe ajo të ndalej bashkë me të.
‘A të kujtohet se në cilin vend e kishe unazën në dorë për herë të fundit?’ pyeti ai.
‘Jo,’ u përgjigj ajo.
‘A ke ndonjë ide,’ pyeti ai, ‘se ku mund ta kesh humbur?’
‘Jo,’ u përgjigj ajo. ‘As që e kam idenë.’
Përktheu nga anglishtja:
Aristidh Shqevi
Oslo, 31.12.2020
