“Të edukosh nuk do të thotë t’u përshtatesh ndryshimeve të kohës, por të aftësosh brezat për t’i përballuar ato në funksion të së mirës së përbashkët.”
Domenico Starnone – Një zë i rëndësishëm i letërsisë bashkëkohore italiane
Domenico Starnone (lindur në Napoli më 1943) është një nga shkrimtarët më të shquar të letërsisë italiane bashkëkohore. Autor i dhjetëra romaneve, eseve dhe skenarëve për filma, ai njihet për stilin e tij të mprehtë dhe qëmtues, për aftësinë për të kapur dhe trajtuar krizat psikologjike dhe sociale të individit modern, si dhe për strukturat narrative të ndërlikuara dhe befasuese. Prej dekadash, veprat e tij kanë shoshitur me finesë marrëdhëniet familjare, krizat identitare dhe kontradiktat morale të kohës së sotme.
Starnone ka qenë për një kohë të gjatë mësues dhe gazetar, bashkëpunëtor i disa prej gazetave më të rëndësishme italiane si Il Manifesto dhe Corriere della Sera. Shumë prej romaneve të tij janë përkthyer në mbi 30 gjuhë dhe janë nominuar për çmime të rëndësishme, përfshirë çmimin Strega, të cilin e ka fituar në vitin 2000 me romanin “Via Gemito”. Në qendër të prozës së tij shpesh qëndron njeriu në përplasje me vetëveten dhe me të tjerët, i zhveshur nga iluzionet, me dyshime të pazgjidhura e zgjedhje të hapura.
Intervistë ekskluzive e shkrimtares dhe përkthyeses Mimoza Hysa
me rastin e botimit në shqip të romanit “Mirëbesim”
Hysa: Personazhet e romaneve tuaj duken si moralisht të dështuar, që nuk arrijnë të bëjnë një katarsis, thuajse të paaftë për të shpëtuar veten. Pse zgjidhni t’i lini kështu pezull? Është kjo një formë ndershmërie narrative, një gjest etik, apo thjesht pasqyrimi i një realiteti që sot nuk të jep mundësinë për përfundime të qarta?
Starnone: Në përgjithësi çdo hyrje është e rastësishme, ndaj edhe më shumë e tillë është çdo përfundim. Gjithmonë mbetet jashtë diçka “para së parës” dhe diçka “pas së fundit”. Përveç kësaj, prej disa dekadash jetojmë në një botë që ndryshon vazhdimisht e në mënyrë gjithnjë e më mbresëlënëse. Ndodh gati gjithnjë diçka befasisht që prish strukturën e konsoliduar të botës. Kështu mund të them se kemi humbur jo vetëm një qëndrueshmëri reale në çdo aspekt të ekzistencës sonë, por edhe ndjesinë e qëndrueshmërisë, besimin në të. Duket sikur jemi vazhdimisht nën presionin e tërmeteve apo stuhive me rrufe dhe bubullima të tmerrshme. Jetojmë pra si të shokuar, ose të paktën ashtu më vijnë mua personazhet. Në një kontekst të tillë, çdo fund do të dukej i pavërtetë. Nëse personazhet jetojnë të çorientuar dhe nuk janë në gjendje të ndjekin një qëllim tjetër përveç një mbijetese të turbullt, historitë nuk ka si të kenë një përfundim. Ato thjesht ndërpriten.
Hysa: Shumë kritikë i kanë cilësuar këta tre romane si “trilogji morale”. A e gjeni veten në këtë përkufizim? Ekziston vërtet një fill që i lidh, apo janë më tepër tre variante të një shqetësimi të përbashkët?
Starnone: Një fill gjithmonë mund të gjendet, por do të shmangia fjalën “trilogji”. Janë libra që kanë ardhur njëri pas tjetrit, por jo sipas ndonjë projekti të paramenduar. Ajo që ndoshta i lidh bashkë, siç thoni edhe ju, është shqetësimi. Duhet të them megjithatë se, në mënyrë më shumë ose më pak të dukshme, kjo ndjenjë është e pranishme në të gjitha librat e mi, që nga ato të parët për shkollën. Ndoshta, ajo që thekson afërsinë mes këtyre tre titujve është përmasat e romanit të shkurtër ose, nëse doni, të një tregimi të gjatë. Është një mjet i thjeshtë, që më është dukur i përshtatshëm për pleqërinë, por edhe për fazën që po kalojmë. Lejon që, në një numër relativisht të vogël faqesh, të eksplorohen mënyrat e përhumbjes sonë dhe të testohen forma të ndryshme rrëfimi.
Hysa: Format e krizës që ju përshkruani janë të shumta: ndjenja e fajit te Lidhëse, frika nga plakja te Me shaka, pesha e sekretit në Mirëbesimi. Kriza intime, por edhe emblemë të një gjendjeje të përgjithshme. Kur shkruani, ndjeni se flisni kryesisht për veten tuaj? Apo ndjeni se çdo thyerje individuale, në njëfarë mënyre, flet edhe për kohën tonë?
Starnone: Në përgjithësi, marr nga përvoja ime ngjarje të vogla që më kanë lënë gjurmë, qoftë të miat, qoftë të ndodhura te miq e mi apo të njohur. I shënoj, i lë mënjanë. Pothuajse gjithmonë mbeten në fletoret e mia dhe shpejt i harroj. Por ndonjëherë ndonjëra bëhet më e fortë, kthehem tek ajo dhe filloj të punoj me imagjinatën time. Kështu që po, ajo që shkruaj ka lidhje me mua, nis nga unë. Por kur kërkesat e rrëfimit bëhen të domosdoshme, ngjarja ime e vogël, nga e cila marr ngasjen, bëhet shtysë për diçka më të madhe dhe, shpresoj, më domethënëse. Përndryshe nuk arrij të vazhdoj.
Hysa: Lidhur me Mirëbesim, që do të botohet në Shqipëri këtë nëntor: është ndoshta romani më i tensionuar dhe më klaustrofobiku nga të tre. Më ka mbetur në mendje një frazë e Terezës, sipas së cilës njerëzit përmirësohen jo për shkak të dashurisë, por nga frika. Pietro duket se e konfirmon këtë teori: është pikërisht frika se mos zbulohet sekreti i tij ajo që e shtyn të bëhet më i përsosur, më i kthjellët, pothuajse “më i madh” se vetvetja. A ndani dhe ju të njëjtin mendim?
Starnone: Jo, unë, ndryshe nga Pietroja, jam i bindur se është dashuria ajo që na përmirëson në thellësi. Dhe ndoshta edhe Tereza, që ka qenë nxënëse e tij, është e të njëjtit mendim. Por besoj gjithashtu se dashuria është diçka më unike se e rrallë dhe se kafsha që quajmë njeri, qenia njerëzore, përmbytet çdo ditë jo nga dashuria, por nga impulse dhe pasione që i ngatërron me dashurinë dhe që e shtyjnë të veprojë me aq pamaturi, sa të dëmtojë të tjerët dhe veten pa e kuptuar dëmin që shkakton. Kështu që frika nga gabimi – ose, më keq akoma, frika se ka gabuar, si në rastin e Pietros – mund të bëhet forca e vetme rregulluese. Dhe kjo është shumë e rrezikshme, si në jetën individuale, ashtu edhe në atë kolektive. Frika nuk na përmirëson vërtet, përkundrazi, na shtyn drejt një loje të shtirur për mbijetesë. Dëshira jonë, shpesh e sinqertë për të qenë të virtytshëm, nën tiraninë e frikës, kthehet në një shfaqje të tmerrshme të sjelljeve të mira.
Hysa: Në fakt, ai sekret nuk duket vetëm si një plagë vetjake, por edhe si një shtysë për ngritjen publike të Pietros. Si të thuash, fjala e thënë në publik shërben për të mbajtur nën kontroll diçka që nuk mund të thuhet. Nisur nga kjo a është shkrimi për ju një formë zbulimi, apo një mjet për të mbajtur nën kontroll dhe për të sistemuar atë që na kërcënon?
Starnone: Është një çështje e ndërlikuar. Fjala shërben për të na zbuluar te të tjerët, por edhe – ndoshta kjo dhe më shumë – për të na fshehur. Kështu që në marrëdhëniet tona me botën – marrëdhënie të domosdoshme, sepse kemi nevojë absolute për të tjerët – ne lëkundemi vazhdimisht mes nevojës për të thënë të vërtetën dhe domosdoshmërisë për të gënjyer. Dhe shkrimi nuk mund të mos e regjistrojë këtë kundërshti. Sipas një formule të vjetër dhe të bukur, letërsia gënjen për të thënë të vërtetën. Ajo shfrytëzon, pra, këtë kundërshti duke përdorur gënjeshtrën për t’i dhënë njëfarë forme realitetit të fakteve. Por realiteti është gjithmonë i pakapshëm: ngre një vel dhe menjëherë shfaq një tjetër gjë. Ta themi më mire kështu: te Mirëbesim nuk është sekreti ai që ka rëndësi, por pasojat – si në jetën private, ashtu edhe në atë publike – si të fshehjes, ashtu edhe të zbulimit.
Hysa: Në librat tuaj ka gjithmonë një kundër-rrëfim, një këndvështrim tjetër të kuptimit. A është kjo një zgjedhje narrative, apo e vetmja mënyrë e mundshme për të treguar paqartësinë e thellë të ekzistencës sonë?
Starnone: Le të themi që bashkëvendosja e zërave rrëfyes, përplasja e të cilëve krijon tërësinë e historisë, është një përpjekje për të përfaqësuar kompleksitetin e rrëfimit. Fillimisht duket e lehtë të tregosh, por ekzistencat janë plot me kontradikta dhe qëndrueshmëria e çdo historie varet jo vetëm nga zëri monologues, por edhe – kjo ndoshta më shumë – nga ai i të tjerëve. Gjendja jonë është, në fakt, e shumëzëshme. Zërat e të tjerëve jehojnë vazhdimisht brenda zërit tonë. Një rrëfim është, pra, imitimi i një përzierjeje të përhershme zërash: thashë, tha, iu përgjigja, u përgjigj, më thirri, u kujtova, mendova sërish, mohoi, më qortoi, iu përgjigja, e kështu me radhë. Çdo unë, kur tregon veten, tregon edhe si e rrëfejnë atë të tjerët.
Hysa: Edhe marrëdhëniet, në librat tuaj, janë plot tension: marrëdhënia mes Pietros dhe Terezës, për shembull, luhatet mes tërheqjes dhe pushtetit, mes afërsisë dhe largësisë. A është ky një roman mbi dashurinë apo mbi pamundësinë e një dashurie të çliruar nga hierarkitë?
Starnone: Ju thashë më herët sa e rrallë më duket dashuria. Mirëbesim nis nga ideja se ne e quajmë dashuri shumë gjëra të ndryshme nga njëra-tjetra dhe se, për rrjedhojë, nga ajo kuti duhet hequr shumëçka. Kjo është ajo që bën Tereza. Ajo kërkon të kuptojë çfarë ka ndodhur mes saj dhe Pietros, dhe për këtë arsye heq nga fjala “dashuri” gjithçka të tepërt – mbi të gjitha praninë fizike të ish-profesorit të saj. Megjithatë, ajo me këtë kërkon të thotë se ai është i vetmi person që ka dashur vërtet.
Hysa: Shumë nga personazhet tuaj jetojnë në mospërputhjen mes rolit që duhet të përfaqësojnë – baba, bashkëshort, intelektual – dhe atij që arrijnë realisht të jenë. Çfarë ju tërheq në këtë përplasje mes identitetit të ndërtuar dhe atij real?
Starnone: Mendoj se nën identitetin e ndërtuar nuk ekziston ndonjë identitet i vërtetë, por vetëm një kazan me dëshira dhe frikëra. Kështu që përplasja ndodh mes dy ndërtimesh: kuadri normativ brenda të cilit jetojmë dhe ajo çka imagjinojmë se jemi, teksa veprojmë brenda ose kundër atij kuadri.
Hysa: Do të doja të ndalesha edhe te koha. Në romanet tuaja ajo nuk rrjedh në mënyrë lineare: e kaluara rikthehet, e tashmja lëkundet, e ardhmja është e pasigurt ose mungon. A është kjo thjesht një strukturë narrative apo edhe pasqyrë e mënyrës si jetojmë sot?
Starnone: Jam një rrëfimtar me vullnet. Në fillim përpiqem të gjej një platformë të sigurt, dhe zhanret letrare janë një terren i qëndrueshëm, i rregulluar rreptësisht. Ato sugjerojnë që, të paktën në atë hapësirë, rendi është i garantuar, rolet janë të qëndrueshme dhe koha rrjedh rregullisht nga fillimi në fund. Por e bëj këtë duke ditur se për mua rrëfimi nis vërtet vetëm kur struktura e zhanrit dorëzohet dhe lëvizja përpara ngec. Kam lindur në vitin 1943, kur po mbyllej gjysma e parë e shekullit XX, madhështore dhe e tmerrshme, me bombat atomike mbi Japoninë. Kam qenë një i ri i rritur me idenë se pas atyre bombave shigjeta e vjetër e kohës kishte humbur fuqinë. Sot, ajo është aq shumë e minuar nga arsenalet bërthamore sa të vazhdosh të mendosh brenda një rrjedhje të rregullt të së shkuarës, së tashmes dhe së ardhmes është një naivitet. Jetojmë në një të tashme të mbushur me thërrime të së kaluarës. E ardhmja është në rrezik. Dhe të shkruarit, më shumë se kurrë, nuk mund të kënaqet me horizontet e dikurshme; në shumë aspekte ndodhemi në një qorrsokak.
Hysa: Ju keni thënë që romanet tuaj “shkërrmoqen”. Po çfarë mbetet pas shkërrmoqjes? A duhet letërsia të rindërtojë, apo mund të zgjedhë edhe të mos e bëjë këtë?
Starnone: Letërsia nuk ka detyrime të asnjë lloji, mund dhe duhet të bëjë çfarë të dojë. Sa më shumë të eksperimentojë, aq më mirë. Jam plak tashmë dhe prirem të mendoj se ende po heqim rrënojat gjakderdhëse të shekullit XX, dhe çdo ditë grumbullohen të reja. Prandaj, për të rindërtuar, nuk e di. Ne nuk shkruajmë sipas manualeve të inxhinierisë, as kemi ndonjë kapital për të investuar pas katastrofës. Do të më kishte pëlqyer të kontribuoja në rindërtim, kjo po. Dhe thellë-thellë shpresoj të kem dhënë një dorë. Por kam frikë se për momentin, kanë mbizotëruar rrënimet.
Hysa: Në librat tuaj ndjehet një kritikë e thellë, por asnjëherë përçmim. A është kjo një ndarje e vetëdijshme? Sipas jush, cila është kufiri i hollë mes të treguarit të shqetësimit dhe dorëzimit ndaj cinizmit?
Starnone: Do t’ju përgjigjem me një formulë që kam provuar ta ndjek: duhet të çlirohesh nga iluzionet, por kurrë të mos humbasësh dashurinë. Nëse e humb dashurinë, më mirë të mos shkruash më.
Hysa: Një tjetër tipar i fortë është mënyra si tregoni botën mashkullore: burra të brishtë, etër të hutuar, figura publike në krizë. A është ky një reflektim autobiografik, i një brezi apo ka të bëjë më gjerësisht me fundin e një modeli të caktuar për botën mashkullore?
Starnone: Rrëfej atë që kam parë në brezin që më ka paraprirë, në timin dhe në atë të fëmijëve të mi. Në këto tri breza, mashkulli ka humbur kurorën dhe fuqinë. Madje edhe kur ende bën ligjin, është tashmë një karikaturë monstruoze dhe jashtëzakonisht e rrezikshme e vetvetes. Në këtë kuptim Presidenti Trump është karikatura më kuptimplotë.
Hysa: Dhe ndërsa burrat po shpërbëhen, zërat femërorë – vajzat, të dashurat, nënat – duken më të qëndrueshme, më depërtuese, më të afta për të ardhmen. Çfarë raporti ka, në shkrimin tuaj, mes zërit femëror dhe të vërtetës?
Starnone: Gratë më duken më pak të hutuar përballë trallisjes së botës dhe, mbi të gjitha, e dinë me qartësi që në çdo goditje të fundit të menaxhimit të vjetër mashkullor të botës, rrezikohet liria e tyre dhe shpesh edhe jeta. Pa dyshim ka ardhur momenti i tyre, le të shpresojmë vetëm që të mos ketë ardhur shumë vonë. Sa për librat e mi, nuk e di nëse aty gratë janë bartëse të së vërtetës: siç i tha Ponc Pilati Jezusit, “Ç’është e vërteta?” Di me siguri që ato mendojnë dhe veprojnë me më shumë vendosmëri se personazhet mashkullorë, të cilët zakonisht janë komentues problematikë të gjërave të thëna dhe të bëra më parë.
Hysa: Te Mirëbesim, ashtu si në shumë prej veprave tuaja, shkolla ka një rol qendror – jo vetëm si mjedis, por si hapësirë simbolike formimi, konflikti dhe përçimi dijesh. Ju keni thënë disa herë që edukimi është një akt politik: por çfarë do të thotë sot, në një epokë të zhgënjyer dhe të pasigurt, të edukosh vërtet? Çfarë përgjegjësie ka një mësues përballë një realiteti që ndryshon kaq shpejt dhe shpesh pa një drejtim të caktuar?
Starnone: Realiteti që ndryshon nuk ka fare rëndësi. Edukimi nuk është vrapim pas ndryshimeve, por edukim për të mos i pësuar ato, për t’i studiuar, për të bërë zgjedhje. Shkolla duhet të jetë hapësira publike ku përgatisim brezat për të menduar dhe vepruar për të mirën e përbashkët. Në atë hapësirë çdo brez duhet të vihet në kushtet për të dhënë më të mirën nga vetja duke përdorur mjetet e duhura. Por ja që nuk ndodh kështu, nuk ka ndodhur kurrë kështu. Por sot më pak se kurrë.
Hysa: Në këtë panoramë, si duhet të jetë, sipas jush, një mësues “model”? Po një nxënës? A ka ende kuptim fjala “model” sot? Pietro, te Mirëbesim, a mund të konsiderohet i tillë, apo është më shumë një shembull i kontradiktave të atyre që përpiqen të japin mësim pa besuar më deri në fund në bindjet e tyre?
Starnone: Eh, jo, do t’i shmangia modelet. Faji i Pietros është pikërisht se luan rolin e mësuesit model. Do të kënaqesha me mësues dhe nxënës që ushtrojnë artin e të mësuar nga gabimet e tyre. Të korrigjojnë dhe të vetëkorrigjohen, pa drama, përkundrazi me mirëkuptim të ndërsjellë.
Hysa: Në librat tuaj të parë për shkollën ndjehej një ton ironik, po disi i butë, një këndvështrim ku ndjeheni i përfshirë pavarësisht kritikës. Më pas, roman pas romani, ai ton u bë më i hidhur, më i shqetësuar. A ka ndryshuar shkolla, apo ka ndryshuar mënyra juaj e të parit të saj?
Starnone: Do të thosha që jam në pleqëri tashmë, dhe për rrjedhojë ndjehet lodhja. Më është thelluar ideja se shkolla, jo vetëm në Itali, por kudo, duhet riparë nga themelet. Ajo që kemi tani është si në kohët e vjetra, madje edhe mangësitë e saj janë si të asaj kohe, dhe rrjedhimisht të tillë janë edhe ndërhyrjet korrigjuese. Gjithsesi, mbetem i bindur se edhe shkolla më e keqe është më mirë se asgjë.
Hysa: Nëse më lejoni, do të kthehem shkurtimisht te roli im si përkthyese. Përkthimi i romaneve tuaj ka qenë për mua një veprimtari sa e ndërlikuar, po aq edhe formuese. Vështirësia nuk qëndronte vetëm në zgjedhjen e fjalës së saktë, por në përcjelljen e asaj çka nuk thuhet, luhatjeve, ritmit nervoz të vetëdijes. Çfarë ndjesie ju jep fakti që zëri juaj kalon përmes një tjetër gjuhe, një tjetër vështrimi?
Starnone: Ia dorëzoj veten përkthimit duke u besuar ndjeshmërisë dhe kuptimit të atij që përkthen. Edhe kur përkthehem në një gjuhë që e njoh pak, nuk përpiqem ta lexoj. Është një akt besimi. Të jesh i përkthyer është t’ia dorëzosh dikujt përpjekjen që teksti im të zhveshë italishten dhe të vishet me anglishten, gjermanishten, kinezishten, shqipen apo çfarëdo tjetër, si një veshje e re, e bërë me mjeshtëri, sipas masës. Kur më vijnë kopjet, i kthej faqet me habinë e dikujt që ka përpara një mrekulli mirësjelljeje. Dhe mos të flasim pastaj kur më theksohet se përkthimi nuk është thjesht përzgjedhja e fjalës së saktë. Atëherë ndjej kompetencë dhe finesë, dhe mirënjohja ime bëhet absolute.
Hysa: Shumë lexues shqiptarë gjejnë veten te personazhet tuaj: etër të heshtur, bij të shqetësuar, gra të forta. Mendoni se shkrimi juaj mund t’u flasë në mënyrë të veçantë atyre që kanë përjetuar kriza historike, si për shembull Shqipëria?
Starnone: Kësaj pyetje mund t’i përgjigjet lexuesi shqiptar.
Hysa: A keni pasur ndonjëherë rastin të lexoni letërsi shqiptare? Ka autorë apo histori që kanë prekur ndjeshmërinë tuaj? A ka pasur ndonjë moment kur Shqipëria ka hyrë, qoftë edhe tërthorazi, në horizontin tuaj kulturor?
Starnone: Njoh mirë Kadarenë dhe më kanë pëlqyer librat e Vorpsit. Si mësues kam pasur nxënës shqiptarë dhe me njërin në veçanti kam qenë shumë i lidhur.
Hysa: Dhe në përfundim – edhe pse në romanet tuaj duket se “nuk ka kurrë një fund”, e çdo shpëtim mbetet i pjesshëm, hezitues – do të doja ta mbyllja me një pyetje që synon mundësinë për të dhënë një shpresë, një lehtësim. Nëse do t’ju duhej të përmendnit një gjest që na shpëton – qoftë edhe i vogël, i papërsosur, një gjest montalian – cili do të ishte? Përkujdesja? Kujtesa? Ironia me veten? Falja? Apo diçka tjetër që ende nuk dimë si ta emërtojmë?
Starnone: Për mua është ndërmjetësimi dhe marrëveshja. Por më parë se ta bëjmë duhet të jemi të vendosur të gërmojmë dhe tu shkojmë deri në rrënjë problemeve. Zgjidhjet dhe pajtimet e rreme janë armike të përbetuara të shpresës.
