I.
Shekuj përpara formimit të mjegullës së dyshimtë e cila do të zbriste mbi kështjellën Elsinor. Nëpër korridoret e pallatit të Atridëve, endej një tjetër bir mbreti. I detyruar të niset sërish drejt shtëpisë së fëmijërisë gjithashtu për të marrë hakun e babait të tij të vrarë. Në këto kushte rikthehet Oresti në Argos. Djali i cili zbarkoi i vetëm mbi “skenën e përgjegjësisë”, mes një nëne e cila i lutet për mëshirë dhe një babai i cili e thërret nga nëntoka.
Vrasjet e Agamemnonit dhe Mbretit Hamlet nuk ishin vetëm tragjedi familjare ose akte të kryera nga ambiciet personale. Ato përfaqësuan dy ndër tronditjet më të thella në rendin moral të botës së tyre. Në të dyja rastet, përmes vrasjes së atit, ne shohim rrëzimin e figurës së mbretit. Simbolit të drejtësisë, qëndrueshmërisë politike dhe autoritetit “të ligjshëm”.
Oresti, në “Koeforet” e Eskilit, kthehet nga mërgimi jo vetëm për të hakmarrë vrasjen e Agamemnonit, por edhe për të rivendosur në shtëpinë e Atridëve (e cila është katandisur në një truall të përlyer me mëkat, incest dhe dhunë) sërish rendin, porositur nga orakulli i Apollonit. Në anën tjetër, Hamleti përballet me një detyrë të ngjashme. Ai gjithashtu merr një urdhër nga përtej varrit, këtë herë realizuar përmes fantazmës së babait të tij, për të ndëshkuar Klaudin, vëllain tradhtar i cili kishte helmuar mbretin (baba të Hamletit), duke uzurpuar fronin dhe martuar me Gertrudën, nënën e Hamletit. Por në vend që të veprojë menjëherë, siç bëri Oresti, Hamleti përfshihet nga një krizë “ekzistenciale”. Ai dyshon vazhdimisht mbi vërtetsinë e shfaqjes së fantazmës dhe drejtësisë së një akti hakmarrës. Hamleti nuk e sheh hakmarrjen si një borxh të qartë ndaj rendit hyjnor, pasi rasti i tij nuk ishte i tillë, ajo kohë kishte shekuj që ishte lënë pas. Nën këndvështrimin e Hamletit ajo duhet parë si një veprim i cili kërkon shqyrtim të thellë etik dhe shpirtëror. Ndërsa Oresti lufton me fajin pas kryerjes së aktit të tij, Hamleti “paralizohet” nga vetë ideja e aktit. Kështu, në vend që të ecë përpara si një hero tragjik klasik, Hamleti endet në errësirën e pafundë të ndërgjegjes. Gjatë kohës që Oresti i bindet zërit të Apollonit, Hamleti vë në dyshim çdo zë që i del përpara, madje edhe zërin e tij. Kjo pasi Oresti i nënshtrohet një bote ku drejtësia përcaktohet nga perënditë dhe kodet zakonore, ndërsa Hamleti, përkundrazi, sillet në një botë ku “perënditë heshten” dhe njeriu dënohet të përballet vetë me drejtësinë.
II.
Është plotësisht e arsyeshme të shtrohet pyetja nëse e njihte Shekspiri Orestin? A e ndjeu, ndërsa ai po shkruante Hamletin, jehonën e atij biri të mëparshëm që qëndronte mes një babai të vrarë dhe një froni të korruptuar. Ne nuk kemi burime të drejtpërdrejta të cilat mund të lidhin Shekspirin me “Orestian” e Eskilit. Trilogjia në fakt nuk ishte përkthyer akoma në anglisht gjatë jetës së tij, (përkthimi i saj i parë në anglisht nuk erdhi deri në vitin 1815) dhe nuk ka dëshmi që ai të ketë ditur greqisht. Por kjo as nuk do të thotë se miti i Orestit i ka qenë i panjohur për të. Ne mund të themi se historia e Orestit qarkullonte gjerësisht në Europën e Rilindjes, përmes përmbledhjeve latine, përshtatjeve mesjetare, madje edhe tregimeve popullore me ton moral. “Oresti” i Euripidit ishte përkthyer në latinisht dhe përfshihej në programin shkollor të kohës. Shkrimtarët e skenës elizabetiane dhe jakobiane, përfshirë Shekspirin, ishin të përmbytur nga kultura greko-romake, edhe kur e përthithenin përmes “ndërmjetësve” si Seneka, Plutarku apo tekste të llojeve të tjera mitografike. Ankthi moral dhe skeleti dramatik i mitit të Orestit, vrasja brenda familjes, faji, çmenduria, drejtësia dhe rrëzimi i shtëpive mbretërore ishin tashmë të ngulitura në imagjinatën tragjike të epokës. Ajo që ka më shumë rëndësi sesa qasja e drejtpërdrejtë ndaj Eskilit është kujtesa kulturore e mitit të Orestit. Shekspiri mund të mos e ketë lexuar kurrë trilogjinë origjinale, por pa dyshim e njihte figurën e birit që vret nënën, ndjekur pas nga erinjtë. Shekspiri, vetëdijshëm ose jo, mund të kishte hyrë në dialog me logjikën tragjike të “Orestias” edhe gjatë jetës së tij.Të dyja, “Hamleti” dhe “Orestia” (këtu i referohem “Koeforet”) fillojnë në një vakum politik, një mbretëri e kalbur që nga maja, dhe të dyja paraqesin hijen e një babai të vrarë që thërret birin të rikthejë rendin.
Por Shekspiri ndahet nga Eskili në një pikë themelore. Atje ku “Orestia” kalon nga gjaku te ligji, nga hakmarrja te institucioni (nëpërmjet themelimit të gjykatës së Athinës), Hamleti lihet pas. Nuk ofron asnjë zgjidhje qytetare. Paraliza morale e princit pasqyron një botë që nuk drejtohet më nga drejtësia hyjnore, por nga pasiguria njerëzore. Nga këtu mund të hamendësojmë se Shekspiri mund ta ketë marrë kornizën e Orestit dhe ta ketë zbrazur nga brenda për ta mbushur me pyetje që grekët nuk i shtruan. Për shembull: Po nëse nuk është e qartë në cilin krahë përket drejtësia? Po nëse fantazmat e ngritura nga varri gënjejnë? Në këtë kuptim, Shekspiri nuk e trashëgon Orestin, por e vendos atë në pikëpyetje. Hamleti nuk është një Orest, as një kopje e shtëpisë së Atridëve. Ai është pasoja e rilindjes së mitit të lashtë në një epokë që nuk beson më tek Olimpi. Nëse Oresti vepron dhe më pas thyhet, Hamleti thyhet para se të veprojë.
III.
Oresti, në pamje të parë, mund të shihet si një figurë më e vendosur sesa Hamleti. Një hero i cili vepron, bindet dhe pranon çmimin e gjakut. Por një vështrim më i thellë zbulon se pas aktit të tij qëndron një plagë psikologjike po aq e thellë sa ajo e Hamletit. Oresti nuk është një vrasës me gjakftohtësi, i verbuar nga detyra. Përkundrazi, përballja e tij me nënën është një moment i dhimbshëm, i cili edhe atë e çan shpirtërisht. Kur Oresti përballet me Klitemnestrën, ajo përpiqet të zgjojë në të kujtimin e lidhjes së lashtë të mëmësisë:
“Ndalo, o bir, nderoje këtë gji
Përmbi të cilin gjumi shpesh të zu
Tek qumështin ty të rriti, thithje.”
Por Oresti, edhe pse i lëkundur, më vonë i kthehet me:
“Nuk të vras unë, ti veten ke vrarë.”
Ky shkëmbim shpreh përplasjen mes lidhjes së gjakut dhe urdhëresës morale. Konflikt me të cilin përballet edhe Hamleti më pas. Menjëherë pas aktit të vrasjes, Oresti nuk ngazëllohet nga fitorja, por ndiqet nga pamje të erinjëve, hyjneshave të hakmarrjes, pra të një pasqyrë mitike të krizës shpirtërore që vuan Hamleti. Tek Hamleti, kjo zhbërje e brendshme është më e gjatë, më filozofike dhe më moderne në strukturë (sigurisht si pasojë edhe e kohëve të shkrimeve të tyre). Monologët e tij të famshëm (si: “Të rrosh a të mos rrosh/ Kjo është çështja…”) janë drama të ndërgjegjes, jetës dhe vdekjes. Ndryshe nga Oresti, Hamleti nuk përjeton thjesht frikën e ndëshkimit apo dilemën e drejtësisë. Ai përjeton tmerrin e boshllëkut, më saktë të mungesës së kuptimit të asaj që mund të presë njeriun pas vdekjes së tij. Njerëzit e lashtë kishin perëndi për t’u bindur dhe orakuj për të ndjekur. Hamleti kishte vetëm mendjen e vet e cila gjat gjithë kohës e “zhbënte”. Kjo e ndërlikon edhe më tej pyetjen nëse është Oresti më i vendosur sesa Hamleti.
Interpretimi tradicional, ortodoks ne na thotë po. Oresti vepron, kurse Hamleti filozofon. Ndërsa Sigmund Freud, brenda veprës “Interpretimi i Ëndrrave” e kundërshton këtë tezë. Freud vëren se Hamleti nuk heziton gjithmonë. Ai vret Polonin pa mëdyshje. Në sytë e tij, Hamleti është i pamëshirshëm kur objekti i dhunës është impersonal, ose kur kufijtë moralë janë të qartë. Hezitimi i tij i vërtetë, nuk është racional, por i pavetëdijshëm. Klaudi, vrasësi i të atit dhe burri i nënës, ka realizuar dëshirën e fshehtë të vetë Hamletit, atë që Edipi përjeton në mënyrë mitike. Këtu kemi të bëjmë me dëshirën për të zëvendësuar atin dhe për të fituar nënën. Prandaj, Klaudi për të nuk është vërtet një armik, por një pasqyrë e një dëshirës së ndaluar, dhe një faji të padurueshëm. Nga ky këndvështrim, Oresti mund të duket më i qartë në qëllim, më i vendosur, vetëm sepse bota e tij mitologjike ia lejon këtë. Ai vepron nën urdhrin e Apollonit, me autoritetin e një drejtësie të trashëguar, dhe për një kauzë që mbështetet nga rendi hyjnor. Ironia e madhe qëndron tek fakti se, edhe pse ai kryen një akt më të tmerrshëm, i cili është vrasja e nënës së tij (matricidi), ky akt “legalizohet” nga zëri i hyjnive dhe gjykatësve. Hamleti nuk e gëzonte dot të njëjtin fat, dhe për pasojë vuajti. Aty ku Hamleti mendon shumë dhe vepron vonë, Oresti vepron menjëherë dhe pastaj rrënohet nga pasojat e mendimet mbi të. Njëri e përjeton hakmarrjen si një “dramë e mendjes”, tjetri si një plagë që hapet pas aktit final. Por të dy ecin mbi një fije të hollë mes detyrës dhe ndërgjegjes, moralit dhe misionit.
Nëse Hamleti është heroi i parë tragjik i epokës moderne, i vetëdijshëm, i përhumbur e filozofik, atëherë Oresti është i fundit hero mitik që e parathotë atë. Ai është pararendësi i Hamletit, jo vetëm në strukturë dramatike, por në vetë thelbin e tragjedisë së në djali i cili detyrohet të vrasë një familjarë për të rikthyer rendin. Shekuj përpara Shekspirit, Eskili mishëronte brenda Orestit ato vlera të cilat Hamleti do ti bënte të pavdekshme, dyshimin dhe impikimin moral të vrasjes. Në këtë dritë të re, ai (Oresti) nuk është thjesht një pararendës mitologjik, por një “Proto-Hamlet”, si figura e parë tragjike e cila e ndjen peshën e hakmarrjes jo si triumf, por si çarje e shpirtit.
Përshëndetje lexues. Unë jam Orin Maxhari, shtatëmbëdhjetë vjeç, nga Tirana, në vitin e fundit të gjimnazit. Origjinën e kam nga Pogradeci, ku kalova fëmijërinë me gjyshërit përpara se të kthehesha në kryeqytet për të nisur klasën e parë. Dashuria për leximin dhe shkrimin më lindi herët, kur isha ende fëmijë, nga një zakon i pazakontë: koleksionimi i librave të “Jeronim Stilton”. Ajo mani e thjeshtë për kopertinat u shndërrua shpejt në pasion për klasikët dhe mitologjinë, hije të cilat prej atëherë më shoqërojnë dhe të cilave u kthehem sa herë marr penën në dorë.
Detaje të tjera të papërmendura:
lindur më 19 Qershor 2008
Gjimnazin e bëj tek “Arben Broci”
Shpresoj që në të ardhmen të bëhem një prokuror, por pa e lënë asnjëherë pas leximin dhe shkrimin.
