Viti 2024 shënon dy përvjetorë të rëndësishëm dhe një ngjarje të shënuar për historinë e gjuhës dhe letërsisë shqipe, 205-vjetorin e lindjes së Franqisk Anton Santorit në Picilì, (Santa Caterina Albanese), më 16 shtator 1819 dhe 130-vjetorin e vdekjes në Shën Japk (San Giacomo di Cerzeto), më 7 shtator 1894.
I. Francesco Antonio Santori është cilësuar nga studiuesit si më prodhimtari ndër shkrimtarët arbëreshë të shekullit XIX, autor themelues i disa gjinive letrare në trashëgiminë e shqiptarëve. Ka lëvruar në arbërisht: poezi, sonete, poema, novela në vargje, dramë, melodramë, tragjedi, komedi, satirë, fabula, roman, i cili, sipas profesoreshë Klara Kodrës: “bëri një vepër prej pionieri, duke çarë “tokat e virgjëra” të letërsisë shqiptare, dramaturgjinë, prozën, satirën dhe duke e pasuruar këtë letërsi në gjini dhe lloje, shfaqi, gjithashtu, një pjellori marramendëse në numrin dhe vëllimin e krijimeve të tij” (K. Kodra, “Santori poet dhe dramaturg”, 2020, prej 268 faqesh, botim i Qendrës së Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët dhe Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të Akademisë së Studimeve Albanologjike-sot Akademia e Shkencave e Shqipërisë, f. 9.
Santori është një ndër intelektualët arbëreshë që morën përsipër detyrën e vështirë të krijimit të një tradite letrare, me anë të dokumentimit dhe mbledhjes së zërit të popullit, në përpjekje drejt rivlerësimit të identitetit të tyre, për shkak të nostalgjisë therëse të djepit të identitetit të tyre, edhe pse në një pozicion të dorës së dytë, për shkak të vështirësisë së botimit të veprave të tij. Që në vitin e largët 1867 Dora D’Istria në veprën Shkrimtarët shqiptarë të Italisë jugore (Gli scrittori albanesi dell’Italia meridionale) e paraqet Santorin si përfaqësuesin më të kompletuar të kulturës shqiptare që ka shkruar për shtresën më të varfër të kolonive[1], duke shprehur një vlerësim të sinqertë për të dhe dëshirën për të njohur shkathtësinë e prodhimit të tij letrar dhe potencialin e madh që fshihej pas një prodhimi të mjerueshëm që nuk nxirrte në pah imagjinatën e madhe dhe përgatitjen solide të Santorit. Ndryshe nga miku i tij De Rada, kishte një kulturë në thelb autodidakte dhe një qasje latine, sepse në vendlindjen e tij riti romak ishte zbatuar tashmë për më shumë se një shekull. Më tej, ai e kreu edukimin kulturor në Manastirin e Minimëve të Reformuar të San Marco Argentano.
Ende deri më sot nuk kemi një inventar të përfunduar të veprave të Santorit. Veprat që mbetën dorëshkrim patën fatin e keq sepse u bënë të njohura shumë vonë, por edhe të mirë sepse mundën të dalin si botime kritike dhe të ofrojnë mundësinë për të na shfaqur një Santor të pamanipuluar gjuhësisht.
Francesco A. Santori me dëshirën e papërmbajtshme për të kapërcyer kufijtë dhe vështirësitë u përpoq të krijonte mjetet e nevojshme për të përballuar sfidat gjuhësore dhe kulturore me të cilat u ndesh. Gjuha që kishte mësuar nga e ëma kishte sharmin e të diturit për të shprehur ndjenjat fillestare dhe fuqinë e të qenit një mjet komunikimi, por shumë të kufizuar për të shprehur koncepte dhe situata komplekse që kërkojnë një fjalor të pasur dhe të sofistikuar.
Proza shqipe, ose thënë më mirë, romani shqiptar lindi me Santorin, i cili u përball menjëherë me këtë detyrë të vështirë. Në atë periudhë ai pati mundësinë të takonte Domenico Mauro-n me të cilin ndante aspiratat politike, Jeronim De Radën, Vincenzo Padula-n dhe shumë shkrimtarë të rinj dhe aktivistë politikë.
Santori nuk u ndal te romani në vargje, por u përpoq të krijonte duke shkruar prozë në italisht dhe shqip, me tri përpjekje që tregojnë evolucionin e formimit të tij letrar: “Bija e mallkuar”, “Ushtari shqiptar” dhe “Sofia Cominiate”, e botuar në editio princeps në vitin 2011. Meqenëse fjalorin e bollshëm e të larmishëm nuk e gjen te arbëreshët, Santori përpjekjen e parë e bën te “Bija e Mallkuar”,shkruar tërësisht në italisht, studim të cilit i kushtoi shumë përpjekje. U botua në vitin 1863 nga Tipografia Bruzia e Kozencës, për të përfituar nga dashamirësia e botuesit arbëresh nga Shën Mitri (San Demetrio Corone), Giovani Battista Marini, të cilin e kishte takuar në Kozencë me rastin e përurimit të tipografisë së tij të re, por nuk pati suksesin që pritej në skenën kombëtare. Për fat të keq pas disa vitesh libri humbi çdo gjurmë.
Sipas studiuesit Oreste Parise data e shkrimit duhet të jetë në intervalin midis botimit të “Canzoniere Albanese” (1839) dhe “Il Prigioniero Politico” (1848), një datë ndoshta më afër të dytës, rreth viteve 1845-1846. Ky roman, i pari i këtij lloji në letërsinë shqipe, përmban në mënyrë embrionale disa tipare që Santori do të arrijë t’i zhvillojë në romanet e mëvonshme, si: prirja për të pasqyruar pasione të stuhishme, hiperbolat tipike romantike të subjektit, psikologjizmi, etnografizmi, ambivalenca, ndërthurja e një romantizmi të skajshëm me elementët e para të realizmit etj. Po sipas Parise-s, pyetjes se çfarë interesi mund të kishte sot ripropozimi i një vepre të harruar sigurisht të një teme jo aktuale, të shkruar në një italishte më pak se bashkëkohore, mund t’i jepet një përgjigje: kjo vepër e rizbuluar është një element shumë i dobishëm për të kuptuar më mirë një autor si Santori, i cili konsiderohet i rëndësishëm në letërsinë shqipe dhe që ende njihet pak për jetën dhe mendimet e tij.
II. Viti 2019 që përkoi me 200-vjetorin e lindjes së Frangjisk Andon Santorit (1819-2019) u quajt “Viti santorian”, e gjatë së cilit u organizuan disa veprimtari shkencore brenda dhe jashtë vendit.
1. Në marsin e vitit 2019 u organizuan në Shkodër Ditët Santoriane ku u çel një ekspozitë me dorëshkrimet e Francesco A. Santorit, të cilat gjenden në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë. Për shpirt të Tij u mbajt edhe një meshë në Katedralen Katolike të Shkodrës. Pjesë e rëndësishme e këtyre manifestimeve ishte Sesioni Shkencor Ndërkombëtar me temë “Roli i shkrimtarit dhe i françeskanit arbëresh Frangjisk Andon Santori për Rilindjen Kulturore Kombëtare” (“Il ruolo dello scrittore e del francescano arbëresh Francesco Antonio Santori per la Rinascita Culturale Nazionale”), organizuar nga Fakulteti i Shkencave Shoqërore dhe Qendra e Studimeve Albanologjike e Universitetit “Luigj Gurakuqi”, në bashkëpunim me Fondacionin Universitar “Francesco Solano” (Itali) dhe me mbështetjen e Komunës së Cerzeto-s (Qanës), Komunës së Santa Caterina Albanese-se (Picilìsë), Arqipeshkvisë Shkodër-Pult, Provincës Françeskane në Shkodër dhe Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave. Kumtesat e mbajtura lëvruan tema të larmishme si: Personaliteti iFrangjisk Andon Santorit dhe pasuria gjuhësore në krijimtarinë e tij në prozë (Mimoza Priku&Artan Haxhi); Kontributi i katedrës së Albanologjisë të Universitetit të Kalabrisë për studimet dhe kërkimet santoriane (Francesco Altimari); Variantet alfabetike të përdorura në veprën e Santorit (Tomor Osmani); Për botimin e veprës letare të Frangjisk Andon Santorit (Mateo Mandalà); Frangjisk Andon Santori në dyqindvjetorin e lindjes së tij (Anton Berisha); Cikli rrezatues me vjersha te vëllimi “Këngëtorja arbërore” i Frangjisk Andon Santorit (Alfred Çapaliku); Identifikimi i veçorive psiko-sociale përmes gjuhës së veprave të Santorit (Rrezarta Draçini); Elemente të gegërishtes në veprën e Santorit (Erzen Koperaj); Çështje të letrarësisë në “Këngëtorja arbërore” e Santorit nga arbërishtja në shqip (Ermira Aliaj); Tipare të antroponimisë dhe toponimisë në dramat e Santorit (Merita Hysa &Rezearta Murati) dhe Emira” e Santorit-një dramë për skenën shqiptare (Gëzim Puka).
Konferenca u mbyll me një shfaqje teatrale santoriane nga studentët e Universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi” dhe u pasua nga këngë popullore të korit arbëresh “I Paradosis”- G.B.Rennis”. Edhe të nesërmen vijuan këngët arbëreshe dhe me motive santoriane nga grupi etnomuzikor “Shpirti arbëresh”, kori “Picilia” dhe kori arbëresh “I Paradosis”- G.B.Rennis” që përcollën emocione tek të gjithë të pranishmit.
2. Në shtator të po këtij viti Fondacioni Universitar “Francesco Solano” dhe Laboratori i Albanologjisë (DiCES) i Universitetit të Kalabrisë, në bashkëpunim me Bashkitë e Picilisë dhe të Qanës organizuan Konferencën Ndërkombëtare: “Françesk Anton Santori, Vepra dhe koha e tij: Kontributi i shkrimtarit dhe arbëreshit françeskan për letërsinë, gjuhën dhe ‘Rilindjen’ kombëtare”(“Francesco A. Santori: La sua opera e il suo tempo: L’apporto dello scrittore e del francescano arbëresh alla letteratura, alla lingua e alla ‘Rinascita’ nazionale”[2]), përkatësisht, më 15 dhe 16 shtator në katundet e Santorit, Sënd Japk të Qanës dhe në Picili, ndërsa më 17 shtator në Universitetin e Kalabrisë në Kozencë. U ndjeva e nderuar të marr pjesë në këto tri ditë të rëndësishme santoriane plot me aktivitete të ndryshme, e duke referuar një kumtesë të përgatitur së bashku me profesoreshë Klara Kodrën, studiuesen e talentuar të letërsisë shqipe e sidomos të asaj arbëreshe, më 17 shtator 2019 në Universitetin e Kozencës (titulli i kumtesës jepet më poshtë).
Në Sënd Japk (Sheshi “F. A. Santori”) në pasditen e 15 shtatorit u shfaq drama “Emira” (reduktim teatror me disa pjesë të dramës nga Nando Pace, të shoqëruara me këngë popullore të nxjerra nga veprat santoriane: grupi “Shpirti Arbëresh” i Qanës dhe grupi i Picilisë, me recitimin e Brunilda Latos.
Në Kishën e Shën Pandaliut (Santuario Di S. Pantaleone) të Picilisë u mbajt Sesioni I i Studimeve Santoriane me tematikë nga fusha e filologjisë. Punimet e këtij sesioni i çeli Prof. Francesco Altimari me një Paraqitje–Hyrje dhe në vijim u referuan kumtesat: Poezi apo rrëfenjëza të vargëzuara? Vëllimi “Satirat” i A. Santorit (Floresha Dado); “Këngëtorja arbëreshe” e Santorit përballë “Këngës së këngëve” dhe “Canzoniere” të Petrarkës (Anton Nikë Berisha); Meditime rreth poemës “Këngëtorja arbërore” të Françesk Anton Santorit (Alfred Çapaliku); Francesco Antonio Santori në produksionin teatror të shekullit të 19-të: Udhëtimi historik dhe identitar i Italisë së Risorgimentos dhe pas-bashkimit (Maria Teresa Morelli); Në një variant ms. i panjohur për “Ushtarin shqiptar” nga Francesco Antonio Santori (Matteo Mandalà); Vepra e Anton Santorit në kontekstin kohor (Kamber Kamberi); Anton Santori në historitë e letërsisë shqipe (Dhurata Shehri); Francesco Santori: mes specifikës së romantizmit arbëresh dhe modernitetit (Blerina Suta) dhe Studime për F. A. Santorin të paraqitura në Seminarin për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare (Bardh Rugova).
Më 16 shtator u mbajt Sesioni II i Studimeve Santoriane në fushën e letërsisë me kumtesat: Rapsoditë e Santorit (Vincenzo Belmonte); “Emira” e Santorit për të mirën e skenës shqiptare (Gëzim Puka); Francesco Antonio Santori në studimet kritike të Francesco Solanos (Fiorella De Rosa); Ndërthurja e elementeve realiste dhe romantike në dramën “Emira” të Santorit (Gëzim Rredhi); Bota e katundit në veprën letrare të F. A. Santorit (Kastriot Gjika); Analiza e metaforës në veprën Emira nga Francesco Antonio Santori (Monica Genesin); Françeskani arbëresh në atelienë teatrore universitare! Drama e parë shqipe “Emira” e Anton Santorit në skenën e Teatrit Kombëtar Eksperimental “Kujtim Spahivogli” në arbërisht, në Festivalin Teatror Universitar, Tiranë, 2019 (Erenestina Halili);“Mbë kënëka vallesh” një shkrim i pabotuar i Francesco Antonio Santorit (Saverina Bavasso); Veprat fetare të Françesk Anton Santorit dhe tradita liturgjike në gjuhën shqipe. Një krahasim filologjik i veprës liturgjike të Santorit me atë të Budit e Bogdanit (Erzen Koperaj); Mbi tragjedinë “Neomenia” të Santorit–botimi i Prishtinës, 2001 (Labinot Berisha) dhe Fabulat e Ezopit të përkthyera në italisht dhe shqip nga Francesco Antonio Santori (Sandra Domanico). Seanca u mbyll me dokumentarin “Hora”, realizuar nga regjizorja me origjinë arbëreshe Maria Alba, mbi historinë e një gruaje me origjinë arbëreshe, e cila kthehet çdo verë në qytetin e saj të lindjes, San Nicola dell’Alto, qyteti ku ajo kish jetuar për më shumë se pesëmbëdhjetë vjet.
Ditën e tretë të punimeve të konferencës (17 shtator 2019) u mbajt Sesioni III i Studimeve Santoriane në fushën e gjuhësisë me referimet: Frangjisk Andon Santori-përfaqësues i shquar i kulturës arbëreshe. Disa veçori gjuhësore të prozës santoriane (Artan Haxhi); Neologjizmat në romancetën e Santorit “Brisandi, Letixja dhe Udhadheni” (Klara Kodra&Vilma Proko); Santori dhe çështja e gjuhës në Rilindje: disa konsiderata gjuhësore (Gëzim Gurga); Emira e Santorit: disa vëzhgime me karakter gjuhësor (Giuseppina Turano); Gjuhë “të vogla”, “ndë avs të faregjëit”, e gjuhë “të mëdha”, “të stoneónme”: Paradigma e Santorit (1819), e Mitkos (1820) dhe e Kupitorit (1821) (Dhori Qirjazi); Diminutivët dhe roli morfopragmatik i tyre në krijimtarinë e Santorit (Mimoza Priku); Sistemi shkrimor dhe identifikimi i dukurive fonologjike nga Santori (Aljula Jubani); Zgjedhjet alfabetike të Francesco Antonio Santorit në veprat e tij (Emilia Conforti); Vështrim mbi udhëkryqet e globalizimit në popujt e Ballkanit perëndimor (Rezarta Draçini); Vëzhgime leksikore dhe semantike mbi dramën Emira të F. A. Santorit (Genc Lafe); (Ri)ndërtimi i identitetit në kushtet e dygjuhësisë (Majlinda Bregasi) dhe Analizë e disa trajtave foljore dhe e kuptimeve të tyre në veprën “Emira” të F. A. Santori-t (Flora Koleci).
Sesioni IV i Studimeve Santoriane iu kushtua artit dhe historisë me kumtesat: De Rada, Anselmo Lorechio, dhe zhvillimi e arteve grafike në botimet e shek. XIX (Shpend Bengu); Tiparet krijuese dhe gjeniale të Francesco A. Santorit (Battista Sposato); Mendimi politiko-shoqëror i Francesco Antonio Santorit (Oreste Parise); Francesco Antonio Santori në kujtesën popullore (Carmine Stamile); Ekonomia dhe shoqëria e S. Giacomo në vitet santoriane (Italo Sarro) dhe Rapsoditë, dorëshkrimi i Françesko A. Santorit në kontekstin europian të vlerësimit të folklorit (Olimbi Velaj&Naile Malaj-Imani).
3. Gjithashtu, në kuadrin e këtij viti të shënuar santorian Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë i Akademisë së Studimeve Albanologjike (sot ASHSH) organizoi më 20 dhjetor në Tiranë Konferencën Shkencore Ndërkombëtare: “Franqisk A. Santori dhe trashëgimia gjuhësore e letrare shqipe”, që u botua në vitin 2022 (me 460 faqe). Studiuesja Bruci-Sauku në Parathënien e këtij botimi shprehet se “…janë përfshirë me synim pasurues edhe ilustrime të përzgjedhura nga pena e Santorit, brendashkruar kumtesave apo ndërmjet tyre, si një kontakt i drejtpërdrejtë me autorin dhe plotësim i argumenteve të trajtuara në kumtime”. Më poshtë po rendisim titujt e kumtimeve në këtë veprimtari: F. A. Santori mes njohjes e mosnjohjes (Merita Bruci-Sauku); Franqisk Anton Santori dhe letërsia arbëreshe (Italo Costante Fortino); F. A. Santori në dritën e disa të dhënave të reja biografike (Giovanni Belluscio – sot i ndjerë); “Valle ĥarēs madhe” (“La ridda della grande festa”): Una chiave di lettura. Il regno delle Due Sicilie, La Costituzione e Gli Arbëresh (Oreste Parise); F. A. S. ndë mend të popullit (Rosario Golemme). Nga pikëpamja e këndvështrimit letrar u kumtuan temat: Santori përmes lirikës dhe satirës (Laura Smaqi); Prologu i Këngëtores arbëreshe i F. A. Santorit, i shqyrtuar përmes prurjeve teorike dhe koncepteve të përpunuara në analizën e diskursit dhe pragmatikën letrare (Tomor Plangarica); Përkime midis rapsodive të Santorit dhe këngëve të eposit heroik shqiptar (Zeqirja Neziri); Komedia e parë e letërsisë arbëreshe dhe shqiptare “Kolloghrea karroqare” (Klara Kodra); Lëvrimi i romanzetto-ve si një zgjedhje e ndërgjegjshme e Francesco Antonio Santori-t për të komunikuar me lexuesin (Edmond Çali); Rreth disa teksteve të liturgjisë së krishterë në krijimtarinë e F. A. Santorit (Evalda Paci) dhe Përrallëzat “e Santorit” përkthim/ krijimtari/përshtatje-motive dhe burime (Arian Leka).
U mbajtën po ashtu edhe kumtesa nga fusha e gjuhësisë: Pjetër Bogdani në arbërishten e Santorit: një përpjekje për afrimin e dialekteve të shqipes (Anila Omari); Santori, bashkëthemelues i një arbërishteje për të gjithë (Ardian Doka);
Mbi sintaksën dhe semantikën e fjalës ‘për’ në shqipen e shek. XV: rasti Santori (Anila Kananaj); Alternimi i mbylltoreve të pazëshme/të zëshme në të njëjtën fjalë në veprën e Santorit (Valbona Sinanaj) dhe Mbi përdorimin e disa formave të pashtjelluara foljore (prë me gëzuarë, vjen me thënë) në veprën e F. A. Santorit (Erzen Koperaj).
Ndërsa në fushat leksikologji, semantikë e kritikë u mbajtën kumtesat: Leksiku dituror në veprën e Santorit (Valter Memisha); Rreth vendit dhe rolit të greqizmave në veprën e Santorit dhe në të folmet në letërsinë arbëreshe (Dhori Q. Qirjazi); Vështrim etnosemanik për përrallëzat e përpunuara nga Santori (Artur Lamaj); Ngjyrimet leksiko-semantike në satirën e Santorit (Juliana Kume) dhe Krijimtaria e F. A. Santorit (në poezi, dramë e prozë) në kritikën letrare shqiptare (Edlira Gugu).
III. Romani “Bija e mallkuar” i arbëreshit Francesco Paolo (Antonio) Santori, me rreth 238 faqe, vjen për herë të parë në gjuhën shqipe në vitin 2021 si një dokument historik dhe letrar nga studiuesja dhe përkthyesja e talentuar profesoreshë Klara Kodra, në trajtën e një botimi kritik nën kujdesin e Oreste Parise-s, si edhe falë ndihmesës së çmuar të studentit Elvi Proko me banim në Romë, i cili përktheu shënimet plotësuese me karakter historik dhe antropologjik e që paraqisnin një vështirësi të veçantë për specifikën e tyre dhe për arkaizmin që i dallonte (siç shprehet edhe vetë profesoreshë K. Kodra në faqen 238), botuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët dhe realizuar nga ShB “Onufri”. Në këtë mënyrë u realizua edhe dëshira e autorit për të komunikuar me sivëllezërit e vet të origjinës dhe për të patur një publik sa më të gjerë.
Studiuesja Klara Kodra, në dritën e objektivitetit shkencor dhe e bindur se ky autor meriton një rivlerësim, për të mos mbetur më “në limbin e shkrimtarëve minorë”, në hijen e bashkëkohësve të mëdhenj si De Rada, Dara, Serembeja dhe Skiroi, ka hartuar në vitin 2020 monografinë “Santori poet dhe dramaturg” me 268 faqe, që na përforcon, zbulon e sjell të dhëna të reja mbi krijimtarinë e njërit prej autorëve më fatkeq sa i takon botimit dhe komunikimit me publikun, botuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët dhe Akademia e Studimeve Albanologjike, realizuar nga ShB “Onufri”. Ndërkaq, studiuesi Oreste Parise është duke përgatitur për botim përkthimin në italisht të kësaj monografie të titulluar “Santori–poeta e drammaturgo”.
Në përfundim: Studiuesja Klara Kodra i ka kushtuar një kapitull të veçantë neologjizmave të Santorit, të titulluar “Santori si fjalëkrijues” në faqet 243-252 të monografisë “Santori poet dhe dramaturg” (QSPA, 2020), duke thelluar e zgjeruar ato çka u trajtuan më sipër, dhe duke arritur në konkluzionin se Santorit i takon merita si fjalëkrijues për fantazinë dhe shijen e tij, fjalë të cilat i kanë dhënë gjuhës poetike të këtij autori një shije të veçantë dhe të freskët, me anë të zëvendësimit me sukses të italianizmave dhe sinonimeve nga arbërishtja më pak shprehëse.
Përsa i përket veprimtarisë së dendur botuese të viteve të fundit të studiuesve arbëreshë dhe shqiptarë, theksojmë se ata kanë sjellë në dritë disa botime kritike sipas kritereve rigorozisht shkencore të filologjisë tekstuale (të cilat do të trajtohen në një tjetër studim). Këto prurje i kanë zgjeruar njohuritë tona për arbëreshin Santori dhe shtrojnë nevojën e ripërfshirjes dhe të rivlerësimit të tyre në suazën e letërsisë arbëreshe dhe asaj mbarëshqiptare.
[1] Dora D’Istria, Gli scrittori albanesi dell’Italia meridionale di Elena Ghika. (Con note del traduttore), Palermo 1867. “Il P. Antonio Santoro è un rappresentante più complete della cultura albanese per avere scritto nella favella delle colonie”, f. 11.
[2] https://www.fondazioneuniver sitariasolano.it/wp-content/uploads/2019/10/CONFERENZA-SANTORI-2019-PROGRAMMA-RELATORI-E-ABSTRACTS.pdf
