Teksa qetësia e disa kodrave rrethonte ceremoninë e varrimit të Kadaresë në Tufinë dhe flamuri i shtruar përmbi arkëmortin e tij i dorëzohej heshturazi zonjës Helenë, m’u ndërmend një ditë e pak muajve më parë. Po shoqëroja Kadarenë në një ecje kodrave të liqenit dhe, pasi u lodh nga e ecura, ulemi pak, tha, në një stol. Te stoli ngjitur, dy vajza të vogla, 10-11 vjeçe po luanin zhurmshëm me një top. E ëma, si e vuri re bezdisjen e Kadaresë që ishte e pamundur të njihej ashtu, me kapele në kokë, erdhi pranë nesh, na kërkoi falje dhe u tha të bijave të largohen pasi “Këtij djalit po i shqetësoni gjyshin,” duke bërë me shenjë nga unë. “Rrofsh,” i them, “Por nuk është gjyshi im. Është Ismail Kadare.”
Zonja u çudit, nuk më besoi, u afrua dhe e njohu. Pasi kërkoi shumë ndjesë, pyeti nëse mund të bënte një foto. “Hajde,” i tha Kadareja. Si bëri vetë foto, u tha edhe vajzave të afrohen. “Është shkrimtari i madh, Ismail Kadare. Ejani t’ju bëjë mami foto.” “Kush?” pyeti njëra prej vajzave? “Kadareja!” u përgjigj e ëma pak e zemëruar. “Po pse, ekziston vërtetë Kadareja?” vazhdoi vogëlushja, dhe mua m’u duk e njëjta kureshtje me atë të dikujt kur flet për Homerin a për një personazh të dalë nga legjendat. Dhe vetëmëvete, atë ditë të trishtë korriku e kuptova se nga ai çast, vajza e vogël kishte të drejtë: Kadareja me ikjen e tij qe kthyer përnjëmend në një legjendë, sikundër Gospodinov e përshkroi në njoftimin e tij se shkrimtari që i tregoi Ballkanin botës kishte ndërruar jetë.
Ecja në kujtimin tim për Kadarenë bëri një tjetër ndalesë në të premten e 28 qershorit, ditë kur e takova për herë të fundit. Miku im i mirë dom Mark Pashkja, zëdhënës i Kishës Katolike Shqiptare gjendej në Tiranë dhe prej kohësh patëm rënë dakord për një takim mes tij dhe Kadaresë, që fati e deshi të ndodhte atë ditë, në prani të botuesit dhe të Timo Fllokos, me të cilin Kadareja e ndante shumë shpesh tavolinën e tij te “Juvenilja”. Dom Marku i kërkoi një autograf në librin “Identiteti Evropian i Shqiptarëve”, ndaj mund ta them me siguri se ai ishte autografi i fundit i dhënë nga autori. Po i shqiptoja datën e nënshkrimit dhe vitin ia thashë në numra tek, dy, zero, dy, katër. Ai më keqkuptoi dhe dha këtë autograf:
***
Ka qenë viti 2022. E pyeta nëse donte të bisedonim pak për të atin. Dakord, tha. I lexova një pjesë nga “Koha e shkrimeve” dhe diksutuam për fillimin e krijimtarisë së tij. Me sinqeritet, shumë gjëra thoshte se nuk i kujtonte. Por, paçka se pati kritika, doli në pah një aspekt për të cilin Kadareja fliste shumë pak. E botova në “ExLibris” dhe u lexua nga disa zotërinj që ripërtypën dhe pyshtynë të njëjtën baltë që u hodh edhe këto ditë, për një deklaratë të supozuar të Kadaresë. I ndjeri Agim Doçi, në një emison thotë ndër të tjera se ajo fjali për ata që ikën me ambasada është botuar te gazeta “Drita”, 11 maj, se i mbaj mend shumë mirë datat, 1990 me kryeredaktor Zija Çelën. Në atë datë, “Drita” nuk është botuar fare. Numri më pranë saj ka dalë me datë 13 maj. Jo vetëm atë numër, por të gjithë numrat e atij viti nga janari, deri në tetor kur Kadare ikën për vete në Paris, i kam shfletuar faqe për faqe dhe një deklaratë e tillë nuk ekziston. Nëse dikush ka një fakt konkret të kësaj deklarate, një filmim të ndonjë interviste ku thuhet apo faksimil të një gazete të kohës ku shkruhet, unë tërhiqem, por nuk besoj të ketë, pasi këtë ftesë e kam bërë edhe kur për herë të parë m’u ngjesh akuza se si unë, një katolik shkodran, mund të kisha përzemër një shkrimtar që ka thënë diçka të tillë.
Për të mos u zgjatur, po kaloj shumë takime të tjera dhe shkoj te më i hershmi, në dhjetor të 2018. Romani im i parë “Marrja e gjakut” sapo ishte botuar. Botuesin nuk e kisha takuar asnjëherë; ai kishte lexuar dorëshkrimin dhe kishte vendosur ta botonte. Në panairin e atij viti, e shoh krah Kadaresë dhe afrohem t’u flas të dyve. Në ngut, më premton se do t’i takoja te “Juvenilja”. Dhe kjo u bë e mundur, ndonëse unë që sapo kisha mbushur nëntëmbëdhjetë vjeç nuk e besoja dot. Në tavolinë u bashkua edhe Timo Flloko (tani që e kujtoj, me Timon dhe Bujarin isha edhe në takimin e parë me Kadarenë, edhe në të fundit).
Pasi u prezantova tamam me Bujarin dhe Bujari më prezantoi te Kadareja, ai më tha diçka që s’do ta harroj kurrë: “Të botosh libër kur je i ri është njëlloj si të martohesh i ri.” Po ashtu, mua, krejt të skuqur gjer te veshët nga lavdërimet dhe urimet që gjendeshin në internet për librin dhe që Timoja po i lexonte me zë, Kadareja më tha (nuk ma dha si këshillë, thjeshtë ma tha, pa asnjë pretendim): “Mos e tepro me modestinë. Mos u skuq. Mungesa e modestisë i mbron artistët nga mediokrit”. Patjetër, më pyeti me bezdi edhe pse e kisha zërin kaq të lartë, duke më kërkuar shkoqur të flisja më shtruar, ndonëse nuk mundesha dot, isha tejet i entuziasmuar.
Dy vjet më vonë, jetoja në Tiranë tanimë, bashkë me Rita Petron shkojmë në një takim ku do të flisnin gratë shkrimtare, mes tyre edhe Helena Kadare. Në përfundim të takimit, Rita, Albasi i së cilës më kishte botuar romanin tim të dytë “Pragu i braktisjes” shkon dhe pasi e përshëndet zonjën Kadare, i thotë “Ky është Andreas Dushi, shkrimtar i ri, punon në Bibliotekë po edhe te ExLibris”. Qe një ndër çastet më të lumtura të jetës sime të deriatëhershme kur Helena tha: “Ah, po, e di. Më ka folur Ismaili për të.”
***
Kam parë këto ditë një abuzim të llahtarshëm me gënjeshtra dhe gjysëm të vërteta mbi personalitetin e Kadaresë, duke i kërkuar llogari, ndonëse i pajetë, pse nuk deshi të binte martir. Jam i bindur se martirët i frymëzojnë shumë kombet e tyre, por Kadareja qe tjetërgjë: Duke mos rënë martir, e frymëzoi shumë më shumë kombin e tij dhe i bëri një nder të pashoq brezave të cilët patën dhe vazhdojnë ta kenë fatin me jetu në epokën e Kadaresë. Libri i fundit që ai nënshkroi ishte Identiteti Evropian i Shqiptarëve në ruajtjen e të cilit pas nëntëdhjetës, një rol tejet domethënës luajti brumimi i Identitetit Kadarean të Shqipërisë.
Por në të njëjtën kohë, kam parë një pikëllim të sinqertë dhe kam lexuar një dhimbje të vërtetë në sytë e në rreshtat e atyre që mund ta kuptojnë peshën e kontributit të Kadaresë për shqiptarinë dhe gjuhën shqipe. Kishte nga ato që, me edukatë dhe zotnillëk, u përgjigjeshin komenteve abuzive duke përmendur punën e madhe të Kadaresë në shtypin ndërkombëtar për çështjen e Kosovës si dhe, me sytë e mi ndoqa homazhin e shkrimtarit tjetër shqiptar, Fatos Kongolit në nderim të kolegut të tij. I përlotur, i preku arkëmortin dhe akoma më i prekur, ngushëlloi familjarët. Në ato dy-tre minuta, ndjeva të gjithë vrullin e vërtetësisë së raportit njerëzor mes dy mendjeve që dinë të vlerësojnë edhe me zemër.
Bashkë me shkrimtarët e të njëjtit brez të lindur pas ’90, i dhamë lamtumirën idhullit tonë, njeriut nën ndikimin e të cilit të gjithë filluam të shkruajmë dhe unë personalisht, shkrimtarit që më veprën e tij, më bindi se duhet ta tejkaloja gegnishten me të cilën komunikoj çdo ditë dhe të përqafoja standardin në komunikimin letrar me lexuesit.
***
Vetëm pas drekës së përmortshme, tek çaja trafikun e Tiranës për të shkuar në shtëpi dhe dëgjoja në radio lajmet e orës katër ku thuhej se sot u përcoll për në banesën e fundit kolosi i letërsisë shqipe, e besova vërtetë se Kadareja nuk ishte më. Dhe e vetmja mënyrë si munda ta shmang momentin patetik të përlotjes, ishte zëvendësimi i tij me buzëqeshjen që do të më shkaktonte reagimi hipotetik i Kadaresë po të dëgjonte gjithë atë dyrnja njerëzish të cilët as nuk do t’i njihte po t’i takonte rastësisht, teksa thoshin nëpër intervista televizive se sa miq kishin qenë me të.
