Ismail Kadare e ka shkruar “Darkën e gabuar” me shijen e pagabueshme të kryeveprës. Vështirë të sjellësh ndërmend ndonjë roman me vëllim kaq imcak, ku epika lokale historike dhe ajo mitike, në një rrëfim që estetizohet në nivelin më mjeshtëror, të fitojë kaq vlera të përbotshme. Nuk po shprehem me klishetë se është roman që lexohet me një frymë, që ta mban frymën pezull apo të lë pa frymë. Them vetëm se është nga ata libra që, në të gjitha kohërat, njeriu i qytetëruar ndihet me fat që s’i kanë shpëtuar pa i lexuar.
Me gishtat e duarve numërohen titujt letrarë, ku ndihet sa i madh ka qenë ashku i autorit, vrulli, droja dhe njëkohësisht ngazëllimi prej aleluje, duke mpiksur në letër tërë atë mjegullnajë të rrokopujshme të parakrijimit. Në veprat serioze, në ato që përsosmërinë e çojnë deri në ngopje, nuk është nevoja që çdo gjë të jetë e justifikuar, por që asgjë të mos jetë pa vend. E po ashtu, asnjë shkrimtar serioz nuk e mban veten për Mesi, por mesazhet transhendente janë shpesh mesianike.
I shkruar në liri të plotë dhe me përmasë planetare, ky libër i shëndetshëm ngjan si një fillim prej së pari ose si vazhdim nga majat, duk shënuar midis kulmeve të Kadaresë, nga vështrimi estetik, njërën prej kuotave më të lartë. Një shkrimtar, sipas meje, nuk ka ku shkon më tej, më tej është gremina dhe më lart është Zoti.
2.
Nga çfarë asociacionesh përfshihen, nga çfarë përhitjesh të andejshme (andej ku hapësira s’ka kufij), apo e thënë më prekshëm, a shohin ëndrra shkrimtarët përpara se të shkruajnë një kryevepër?
Duket sikur në një natë të lumnueshme, teksa autori flinte, dy fantazma kanë vajtur ndanë shtratit të tij. E dyta, mbështjellë me mjegull, është i Verbëri që nuk sheh çfarë bëhet, por megjithatë e di se çfarë do të ndodhë. Fantazma tjetër është përkulur te shtrati dhe atij që fle, po i shpraz një ëndërr në tru. (Ai që krijoi “Pallatin e Ëndrrave” është njëlloj i pambrojtur si nga shpërblimi, ashtu dhr nga hakmarrja e vizioneve të tij.)
Më pas, ka gjasa që i përgjumuri është ngritur dhe ka nisur të shkruajë dehshëm, pa e kuptuar nëse kishte parë në ëndërr Homerin dhe Shekspirin, apo ishin vetë tragjikët e mëdhenj që, jo në muret e Trojës dhe as të El Sinorit, por në një kështjellë të vjetër shqiptare u qe shfaqur në tym një i ngjashëm, vëllam i bojëshkrimit, njëfarë Ismail Kadare, princi i letrave moderne. Ndryshe nuk ka se si, në vijim, autori t’i vdesë ashtu të gjallët dhe t’i ngjallë ashtu të vdekurit. Dhe ndërsa sharmin shekspirian e mban krejt për vete, atë homerik e ndan me një bard, Vehip Qorrin. Sepse Vehipi pa sy nuk ka parë kurrë të gjallë, nuk ka parë kurrë të vdekur, e prapëseprapë di atë që të tjerët nuk e dinë.
Dikush mund të pyesë me supet ngritur për homerizmin, ku është homerizmi i autorit? Por si mund të hiqemi të stepur kur në mjaft libra të tij, Kadareja ka arritur të shohë atë që është e nënqiellshme dhe atë që është e mbiqiellshme, domethënë, përtej syve të ballit?! A s’jemi ne që, me dashje të mirë apo me dashje të ligë, prej shumë e shumë vjetësh ia kemi identifikuar edhe shenjën e jashtme?! Dikur ishte nomenklatura e lartë komuniste që pikërisht këtë shkrimtar, ndaj të cilit përdorte herë karotën e herë kërbaçin, herë kërcënonte e herë servilosej, me një ngrefosje horrash e thërriste prapa krahëve “Qorri”, siç e thërrasin me këtë nofkë ende disa. Kush ka dashur të vërë vetulla, siç i thonë fjalës, ka nxjerrë sytë. Veçse jo ata që kemi jashtë, por syrin e përbrendshëm.
Pikërisht me këtë sy të mendjes, më depërtuesin e më largpamësin, te “Darka e gabuar” autori e ka parë sërish vendin e tij si pjesë të botës, dhe botën si marrëdhënie me vendin e tij. Por kësaj here e ka ringjallur së vdekurish plotësisht atë të tretin, syrin homerik.
3.
Ismail Kadare është mjeshtër i romanit shumëplanësh, çfarë e ka dëshmuar me kohë. Kurse në këtë masë të tkurrur teksti, asgjëkundi nuk ka punuar me kaq shumë fije njëherësh, për t’i ndërthurur pastaj si tela të zhveshur, plot kontakte e zjarrme. E megjithatë ia ka dalë t’i shtrijë përgjatë romanit si një kabllo solide, duke qenë vetë autori gjeneratori i rrymës dhe vetë njëkohësisht subjekti i shkarkesave të para. Në vetmi mjeshtrat e mëdhenj durojnë pa u ndier atë, që të vegjëlit i lemeris pa e provuar dhe që, paskëtaj, nxitojnë ta sajojnë për publikun.
Kur flas për shumë fije, nënkuptoj edhe shumë hapësirë, edhe shumë personazhe në një konflikt ndërkontinental: Lufta e Dytë Botërore dhe më pas komploti botëror, vrasja e shefave të komunizmit kudo që ndodhen, duke nisur nga Stalini e duke grirë edhe shefin tonë: “Ndërsa zhurma për atë që quhej si më i madhi përbetim i shekullit ishte botërore, hetimi vazhdonte në gati një të tretën e planetit. Ai zhvillohej në të njëmbëdhjetë shtetet komuniste, në njëzet e shtatë gjuhë, tridhjetë e nëntë dialekte, pa përmendur nëndialektet. Rreth katërqind mjekë të mbyllur në po aq biruca ndodheshin në hetim të pandërprerë. Në asnjë prej birucave nuk merrej vesh ajo që ndodhte përjashta, ashtu si jashtë s’dihej asgjë për birucat. Guva e Shanishasë nuk ishte veçse njëra prej tyre.”
Por një i ka mjaftuar shkrimtarit, një kanxhë për ta vërtitur globin dhe për ta projektuar epokën. E kanxha do të këputej po të ishte prej çeliku (një materie e rëndomtë për letërsinë), por mban sepse ka substancë idealiste, siç është ajo e darkës së gabuar.
Teoria e beng-bangut, siç kam pasur rast të shprehem, nuk i qaset artit drejtpërdrejt, por as më duket krejt e përjashtuar për përfytyrimin krijues. Në një pikë të globit, në Gjirokastër, ndodh një shpërthim dhe prej asaj nebuloze Kadareja përfshin në shtjellë gati tërë rruzullin. Ngjarja reale, ajo që dëshmohet historikisht për një darkë, nuk është veçse pikënisje. Përfytyroni që, në rastin më të mirë, në një vendbanim të vogël jepet një avion. Por çfarë mund të bëhet me të, nëse nuk ka aeroport për t’u ngritur dhe qiell për të fluturuar?! Avioni s’do të ishte më tepër sesa një qerre pa rrota. Nuk po them se në atë kohë Gjirokastra ishte një qytet krejt i humbur për pjesën tjetër të njerëzimit, them se ishte një qytet me frymë kozmopolite e ku gjithçka mund të gjendej nga pak. Por me rëndesën izoluese të mosnjohjes, së cilës i shtohet edhe rëndesa e përjetshme që ushtrohet nga provincializmi global, me peshën e llahtarshme të kështjellës, të shtëpive prej guri që ngrihen mbi gur, madje edhe të rrugëve me plloça guri, do të mbetej i ngultë në dheun e vet, i palëvizshëm dhe i patundshëm si Sfinks anonim. Për ta ngritur peshë dhe për ta mbajtur në shpatulla, për ta bërë të dukshëm për sytë e botës, veçmas për metropolet e botës, duhej një Atlas i letrave.
4.
Tema e luftës, raportet me armikun, rinjohja dhe afrimi mes palëve, ka tërhequr mjaft shkrimtarë. Veçanërisht kineastët e kanë për zemër dhe e kanë trajtuar prej vitesh në filmat e tyre. Por nëse këto raporte mbështeten zakonisht në arsyet humane, në librin e Kadaresë zbresin thellë te rrënjët, arrijnë deri te mitet dhe të vdekurit, tek arsyet e ekzistencës së shoqërisë njerëzore.
Tamam në darkën mes palëve, prej ku do të dalin dhe linjat e tjera, fillon të nyjëtohet konflikti romanor. Doktor Gurameto i madh, bash në ditën kur pararoja gjermane hyn në Gjirokastër, fton në druvezë ish-shokun e shkollës, kolonelin Fritz von Schwabe, tashmë komandant regjimenti tankesh, me katër plagë, mbajtës i Kryqit të Hekurt. Një gjerman që e ka njohur nga afër dhe e ka dashur këtë shqiptar, që është mahnitur nga rrëfimet e mikut dhe të udhëtarëve të huaj, që vjen me vizionin e besës, mikpritjes, dokeve tradicionale të shqiptarëve, me tërë ekzotikën romantike, por që është goditur teksa hynte në qytet, është “prerë në besë” dhe, gjatë darkës me muzikë e shampanjë te mikthirrësi, kërkon që gjaku të shpaguhet shumëfish sipas kanunit të Lekë Dukagjinit dhe ligjit teuton. Ja përse, në ato orë të gjata të ballafaqimit trysnues, të duket sikur shampanja pihet duke kafshuar edhe gastaren e gotave.
Në përgjithësi, ky roman është si një sahat me ingranazhe të bashkëlidhura dhe çdo lëkundje e kurdis zemberekun edhe për avancën. Por në skenën e darkës ka aq shumë ngjeshje energjie, sa prej tensionit të vjen disi ndër mend ngjeshja atomike. I gjithë teatri i luftës së përbotshme sikur kondensohet te dy personazhe që, për një metaforë shkapërcyese, mund të quhen edhe Akili e Patrokli. Por, siç ngjet në epokën moderne, Akili ka pak nga Patrokli dhe Patrokli pak nga Akili. Jo rastësisht do të dalin të dy të dyzuar, njëri apokrif nën pelerinën e Klaus Hemf-it, tjetri në shëmbëllesën e binjakut iluziv, doktor Gurametos së vogël. Zot na ruaj, çfarë rrebeshesh do të lëshohen mbi kokat e tyre dhe prej tyre.
Në këtë konflikt vetëm sa përmenden disa shefa shtetesh, sepse protagonistët janë njerëz të zakonshëm. Mirëpo, megjithatë, shohim si bien shtete, ndërrojnë epoka, ndodhin gjëma të mëdha, krusma sodomike kolektive dhe vetjake, ca tmerre mbi tmerre që na kapërcejnë të gjithëve. Dhe kjo ndodh sepse bërthama të tilla misterioze, si tharmi i këtij libri, mbijetojnë. Një roman ku të ngjan se bota është aq e vjetër, me njerëzit, me ndjesitë, me luftërat, me doktrinat, me sistemet, me rrotullamat e fatit, me kohën plus e minus, deri dhe me veglat e torturës, aq sa moderniteti nuk qenkësh veçse një shtresë nape e mbishkruar, që i shtohet palimsestit të historisë.
E kështu, lexuesi përjeton një pjesë të përjetësisë. E përjeton për hir të meritave të bekuara, në rastet kur shkrimtari ngrihet në nivelet më të epërme. Ismail Kadareja i është larguar së jashtmes, së zhurmshmes, betejës me murtaja e mitrolozë, për të kaluar në përballjen vigane të metafizikës, atë më të shurdhtën por dhe më afatgjatën. Personazhet kryesore të tij, aq të prekshme, aq të besueshme, prej kockash e mishi njerëzor, vijnë njëkohësisht si konvenca, shkrimtari i ka shndërruar në soma pneumatikon, në trupa frymorë ose shpirtërorë, shkurt, u ka dhënë lëndë të paasgjësueshme.
5.
“Darka e gabuar” ta çon mendjen vetiu te “Kronikë në gur”, prandaj mund të quhet si kronika e dytë gjirokastrite. Por kjo e dyta është krejt në tunxh, tunxhi i mbledhur i botës, ta jep në kokë dhe fillimisht sikur të mbyt. Ndonëse i maturuar rresht për rresht dhe trillan deri në shkallim, ky roman ia kalon edhe sinqeritetit të Kronikës së mëparshme, sepse këtu kronika fiton tjetër peshë, ajo hapet, ndrydhet, kalon prapë në gjithëpërfshirje dhe, duke u bërë mizore në bukuri, as nuk fsheh dhe as kursen askënd, madje as vetë Kadarenjtë, ndaj të cilëve ka aludime inteligjente, por edhe referenca të pamëshirshme.
Nga akuarelet e paharrueshme të “Kronikës në gur”, te “Darka e gabuar” kalohet në pëlhurën e madhe ku punohet me skatull dhe bojëra të rënda, plot me vaj të hyjnueshëm, si te “Darka e fundit” e Leonardo Da Vinçit. Gjatë gjithë rrëfimit, pa e kuptuar mirë se nga vjen, ekziston një burim drite gati-gati e padurueshme për sytë, prandaj kalon përbrenda, atje ku ndriçohen humbellat e nënvetëdijes, siç përndriten herë-herë thellësitë nënujore.
Po ta lexosh me vëmendje dhe duke u dhënë pas tekstit, bëhesh preja e rrezatimeve të tij, në çaste të tilla të vjen të buzëqeshësh, të vësh gishtin në tëmth dhe, falna Zot, të përlotesh ose të çmendesh. Për ndryshe, të shërohesh duke iu rikthyer të tre librave bashkë, krejt triptikut, sepse dy kronikat kanë në mes një gravurë, të ashtuquajturën “Çështje të marrëzisë”. S’është tjetër veçse Sokaku i të marrëve, vetëtima e shkurtër e gjeniut që, si çdo vetëtimë që nuk zgjat, prapëseprapë e ndan mëdysh qiellin e vet.
Kur ke diçka për të thënë, sado kompleks konceptimi, thjeshtësia elegante e shprehjes ndihmon për t’i theksuar relievet e mendimit, ndërsa çdo sforcim i gjuhës i fsheh, e bën frazën të nxjerrë tym. Në “Darkën e gabuar” teksti ka midis rreshtave intertekstin, por vetë gjuha asgjë nuk fsheh. Madje ato shkronjat prej plumbi, siç ka mbetur tipografia në përfytyrimin tradicional, nëpërmjet njëfarë galvanizimi alkimist të gjuhës, Kadareja sikur i vesh me një shtresë floriri dhe fjala e moçme që rimerret, dhe fjala e re që krijohet, njëlloj shkëlqejnë në unison.
6.
Në vepra si “Darka e gabuar” mund të ndodhë që edhe autori të gabohet përkohësisht, në kuptimin se nuk bëhet shpejt i vetëdijshëm për shkallën e vlerës që ka krijuar. Edhe pse “i vogëlith” për nga volumi, duket se në vetëdijen dhe nënvetëdijen e autorit ky roman ka pasur shtrat të madh dhe, mbasi e ka nxjerrë nga dora, ende nën trysninë e shtratit është ndier disi pezull, madje për ca kohë gati si në boshllëk. Por pastaj s’i ka mbetur tjetër, veçse puna e mjeshtrit të diamanteve, i cili vë monoklin dhe distancën e krijon me një lëvizje mekanike, pra e largon nga vetja diamantin për të zbuluar më mirë prerjet që ka bërë. Nëse ka prerë keq, mos u mashtroni nga duart, duart e mjeshtërve asnjëherë nuk përgjaken. Por diku përbrenda, në kodrën e mushkërisë, skuq një blanë gjaku plot me thepa. Letërsia serioze nuk shkruhet kurrë pa gjakim. Dhe këtu nuk vlen modestia, modestia e përdorur si monedhë për t’u shitur plurimoralist para turmave është qesharake për shkrimtarin. Sepse, në të njëjtën kohë, gjithashtu askush nuk e di gjyqin që autori i bën vetes. Pikërisht ai, tirani i penës krenare, duket se nganjëherë aq poshtë e ul kokën, sa ngjan sikur e ka braktisur shpirti dhe atëherë vetëm Zoti e di çfarë rropamash dëgjohen brenda tij, shemben qemere, blloqe e galeri si në një minierë të braktisur, derisa fuqia e kreativitetit vendos ekuilibret e duhura dhe e rikthen në punën e re.
Është vështirë të lirohesh nga vepra e shkruar. Por për shkrimtarin ky (ç)lirim bëhet i domosdoshëm. Në këtë rast Kadareja e ka mundur veten. Për “Darkën e gabuar” ka siguruar pavarësi të plotë, romani ka lindur në një habitat të sterilizuar nga efektet e veprave paraardhëse të autorit. Një roman i frikshëm e madhështor, që sikur flet njëkohësisht në disa gjuhë, por gjithandej me një tis të pandashëm albanologjik. Kadareja shkarkon këtu tërë fuqinë dhe arsenalin më modern të artit të tij. E tregohet i çlodhur dhe i vetëpërtërirë, i vetëmjaftueshëm dhe rinovues. Me një fjalë, shfaqet si autor i supermacisë letrare.
Ka shkrimtarë të njohur që vazhdojnë të shkruajnë shumë libra dhe secili u numërohet si titull. Mirëpo, në të vërtetë, një libër kanë shkruar mirëfilli, atë më përfaqësuesin, të tjerët janë shëmbëllesa dhe fantazma të tij. Përkundrazi, Kadareja shkruan herë pas here libra të rinj, duke kundërshtuar jo vetëm modelet dhe kryemodelet e të tjerëve, por edhe ato që krijon vetë. Në vazhdën e gjatë të krijimtarisë së tij, si për paradoks, shkrimtari paraqitet një miratues i bindur i rregullave të artit, kur njëkohësisht është po aq kontestues i paepur. Duke emancipuar artin e tij, çka nuk arrihet me një të rënë të lapsit, Kadareja është emancipuesi më ndikues në letrat shqipe. Ne kemi pasur edhe shkrimtarë që e kanë luajtur këtë rol, por duke jetuar në Perëndim, si Imzot Noli dhe Faik Konica. Mirëpo askush nuk i dha artit të vet një frymë dhe shpërhapje kaq perëndimore sa Kadareja, që jetoi fort gjatë në Tiranën e izoluar. Sipas meje, Ismail Kadareja nuk gaboi asnjëherë në artin e pastër, ndërkohë që gaboi sa herë që si pikënisje pati frymëzime devijante.
7.
Përmenda diku ashkun e të shkruarit, por ka edhe ashk të leximit. Këto shënime aty bazohen. Ashku i leximit është liria e shijimit vetjak, gjendja kur më tepër ndien dhe të pëlqen të ndiesh, sesa të dyzohesh. Nuk do të jem pishman pse “e kam tepruar”, siç mund të thonë çuditërisht disa kolegë, pishman jam për çfarë nuk thashë. Lashë shumë vatra pa përmendur, ndër to pajën e larmishme estetike dhe stilistike, elipset elegante të ritmit, disa punktura të stilit apo një portret shkëlqimtar, me të vërtetë një xhoel, siç është episodi me hebreun Jakoel. Për sa nuk thashë, më mbetet veçse një ngushëllim, t’i përfytyroj të nënkuptuara shenjat e vuajtjes që ka arti i madh dhe që, si për të dëshmuar se është i tillë, sikur shpërbëhet kur merret në analizë. Thua të jetë e paprekshme metafizika e tij, substanca frymore e shpirtërore, thua të jetë soma pneumatikon?!
