Përktheu Bujar Hudhri
Dje mbusha shtatëdhjetë vjeç. Kur kalon pragun e një tjetër dekade, është e natyrshme – edhe pse në kundërshtim me arsyen e shëndoshë – ta konsiderosh këtë një ngjarje të rëndësishme.
Kur mbusha tridhjetë, vëllai më tha: “Tani nuk je më djalosh, por burrë – sillu si i tillë.”
Kur arrita të dyzetat, i thashë vetes: “Rinia ka kaluar.” Në të pesëdhjetat, i thashë vetes: “Mos ki më iluzione – tani je njeri në moshë, dhe këtë duhet ta pranosh.” Në të gjashtëdhjetat, thashë: “Ka ardhur koha të vësh gjërat në rregull; po të afrohet pleqëria – duhet të shlyesh borxhet.” Vendosa të heq dorë nga teatri dhe shkrova “Duke përmbyllur llogaritë” – një libër ku përpiqesha të përmblidhja, mbi të gjitha për veten time, gjithçka që kisha mësuar për jetën dhe letërsinë, çfarë kisha shkruar, dhe çfarë kënaqësie më kishte dhënë kjo.
Por nga të gjithë këta përvjetorë, i shtatëdhjeti, sipas meje, është më i rëndësishmi. Thuhet se njeriut i janë dhënë “shtatëdhjetë vjet jetë”, dhe mund të thuhet se vitet që pasojnë janë si të vjedhura – si një shans i rrëmbyer teksa Plaka me drapër kthen kokën diku tjetër. Në të shtatëdhjetat, nuk je më në prag të pleqërisë. Je plak.
Në Evropën kontinentale ekziston një zakon i bukur për të nderuar këtë ditë në jetën e një personi të shquar. Miqtë, kolegët, nxënësit (nëse ka të tillë), bashkojnë forcat për të botuar një libër me ese të shkruara në nder të tij. Në Angli nuk është zakon t’u shprehim një nderim kaq të hijshëm njerëzve tanë të famshëm. Në rastin më të mirë, organizohet një darkë për nder të tyre – dhe, edhe kjo, vetëm nëse janë vërtet shumë të shquar.
Unë kam qenë në një të tillë darkë për 70-vjetorin e Herbert Wells-it. Ishin të pranishëm disa qindra të ftuar. Bernard Shaw – i mrekullueshëm, i gjatë, me mjekër e flokë borë të bardhë, me një ngjyrë të freskët fytyre dhe sy që i shkëlqenin – mbajti një fjalim. Ai qëndronte shumë drejt, me duart e kryqëzuara, dhe me atë humorin e tij thumbues tha plot gjëra tejet të sikletshme për mysafirin e nderit të mbrëmjes dhe për disa nga të pranishmit. Ishte një urim jashtëzakonisht interesant, i shqiptuar me një zë të fuqishëm dhe të trajtuar sipas të gjitha rregullave të oratorisë; ndërsa theksi i tij irlandez njëherësh vlerësonte dhe zbuste thumbimet helmuese.
Pastaj Wells, pothuajse duke fshirë hundën mbi letrën e tij, lexoi me një zë të hollë fjalimin e vet. U ankua me mërzitje për moshën e vet të thyer dhe, me tendencën e tij të natyrshme për t’u grindur, sulmoi ata të pranishëm që ndoshta mund t’u ketë shkuar ndër mend se jubileu dhe banketi që e shoqëronte nënkuptonin se ai kishte ndër mend të tërhiqej nga veprimtaria. I siguroi se ishte, si gjithmonë, gati të udhëhiqte njerëzimin në rrugën e vërtetë.
Dita ime e lindjes kaloi mjaft zakonshëm. Në mëngjes punova, si zakonisht; pasdite dola për një shëtitje në pyllin e shkretë pas shtëpisë. Ende nuk kam arritur të zbuloj se çfarë ia jep këtij pylli të vogël tërheqjen e tij të çuditshme dhe misterioze. S’njoh ndonjë tjetër si ai: askund tjetër nuk kam ndjerë një heshtje aq të thellë. Lisi i gjallë, me kurorën e tij të dendur, është i stolisur me myshkun spanjoll gri, sikur të ishte mbështjellë me një qefin të shqyer; pemët e rrëshirës, në këtë stinë, janë zhveshur nga gjethet, dhe kokrrat e grumbulluara të pemës së egër kineze janë të thata dhe të verdha; këtu e atje ngrihen pishe të larta, me gjelbërimin e tyre të pasur që digjet në diell, mbi pemët e ulëta përreth.
Në këtë pyll të harbuar e të braktisur ka diçka të pazakontë — dhe megjithëse nuk sheh askund, ndjesia që s’të lë është ajo e pranisë së disa qenieve të padukshme që sillen rrotull — jo njerëz, por as kafshë. Të duket sikur ndonjë hije, që sapo ka dalë pas ndonjë trungu, të ndjek pa zë. Njëfarë ankthi është shpërndarë përreth – çdo gjë sikur është strukur dhe pret diçka.
U ktheva në shtëpi, bëra një filxhan çaj për vete dhe lexova deri në kohën e darkës. Pas darke lexova sërish, luajta dy a tri lojëra pasians, dëgjova lajmet në radio dhe mora me vete në shtrat një roman detektiv. E përfundova dhe rashë në gjumë. Përveç ndonjë fjale të shkëmbyer me shërbyeset e mia me ngjyrë, nuk fola me askënd gjatë gjithë ditës.
Ja kështu e kalova ditëlindjen time të shtatëdhjetë – dhe nuk do ta kisha dashur ndryshe. Ishte një ditë për t’u përhumbur në mendime.
Dy-tri vjet më parë po shëtisja me Lizën, dhe ajo – nuk më kujtohet më me ç’rast – hapi një bisedë mbi tmerrin që ndjente kur mendonte për pleqërinë.
— Mos harro, — i thashë, — ka nga ato gjëra që sot të sjellin kaq shumë gëzim, në pleqëri nuk do të kenë më rëndësi për ty. Por pleqëria ka edhe përparësitë e veta.
— Cilët janë ato? — më pyeti.
— S’do të duhet thuajse kurrë të bësh diçka që s’ke dëshirë ta bësh. Muzika, arti dhe letërsia do të të japin kënaqësi ndryshe nga sa të jepnin në rini, por jo më pak. Dhe është shumë interesante të vëzhgosh ngjarjet që nuk të prekin më drejtpërdrejt. Edhe pse kënaqësitë e humbasin tharmin e tyre të dikurshëm, edhe dhimbja nuk të shpon më me të njëjtin vrull.
E kuptova që fjalët e mia nuk e ngushëlluan shumë, dhe, pa e mbaruar ende fjalinë, ndjeva që vizatova një pamje që s’kishte ndonjë frymëzim të madh. Më vonë, teksa thellohesha në këto mendime, arrita në përfundimin se përparësia më e madhe e pleqërisë është liria shpirtërore. Ndoshta kjo lidhet edhe me njëfarë tërheqjeje apo mospërfilljeje, me të cilën në pleqëri fillon t’i shohësh shumë gjëra që dikur, në kulmin e jetës, të dukeshin thelbësore.
Një përparësi tjetër është se pleqëria të çliron nga zilia, smira dhe mllefi. Mbase nuk ndjej zili për askënd. Nuk i kam varrosur dhuntitë me të cilat më ka pajisur natyra, dhe nuk ndjej zili ndaj atyre që ajo i ka begatuar më shumë se mua. Kam njohur suksesin, suksesin e madh, dhe nuk më lind asnjë zili për suksesin e të tjerëve. Jam plotësisht i gatshëm ta liroj atë qoshe të vogël që kam zënë për një kohë kaq të gjatë dhe t’ia lë dikujt tjetër.
Tanimë është krejtësisht e njëjtë se çfarë mendojnë të tjerët për mua. U pëlqej – mirë, nuk u pëlqej – edhe kjo është në rregull. Nëse u pëlqej njerëzve, më vjen mirë; nëse jo – kjo nuk më prek aspak.
Kam vënë re prej kohësh se një lloj i caktuar njerëzish ndien antipati ndaj meje – kjo është diçka e natyrshme, s’mund të jesh i dashur për të gjithë – dhe më tepër më intrigon kjo armiqësi e tyre sesa që të më trishtojë. Thjesht më bën kurioz: çfarë i ka shtyrë të ndihen kështu ndaj meje?
As mendimi për librat e mi nuk më bën më përshtypje. Në përgjithësi, kam realizuar gjithë ato që kam synuar – dhe tani, le të shkojë si të shkojë. Nuk kam dëshiruar kurrë një sukses të bujshëm, të atij lloji që e gëzojnë disa shkrimtarë dhe që shumë prej nesh, me një farë naiviteti shpirtëror, e ngatërrojnë me lavdinë. Madje, jo një herë kam arritur në përfundimin se do të kishte qenë më mirë të kisha përdorur një pseudonim – vëmendja e tepërt vetëm të pengon.
Në fakt, qëllimi im ishte ta botoja romanin e parë me pseudonim, dhe vendosa të përdor emrin tim vetëm pasi botuesi më paralajmëroi se libri do të sulmohej ashpër, dhe unë nuk desha të fshihesha pas një mbiemri të stisur.
Mendoj se shumë autorë, në thellësi të shpirtit, ushqejnë shpresën se nuk do të harrohen pas vdekjes; edhe unë, herë pas here, jam vetëkënaqur duke peshuar gjasat e mia për ndonjë lavdi pas vdekjes – qoftë edhe të shkurtër.
Libri im më i mirë, zakonisht, konsiderohet “Barra e pasioneve njerëzore”. Duke gjykuar nga numri i kopjeve të shitura, romani vazhdon të ketë një rreth të gjerë lexuesish, edhe pse është botuar tridhjetë vjet më parë. Për një roman, kjo është një kohë e gjatë.
Por romanet e këtij lloji – të gjatë, të gjerë në përmasë – rrallë arrijnë jetëgjatësinë, dhe me shumë gjasë, me ikjen e brezit të tanishëm, të cilit – për çudinë time – ky libër duket se i flet në ndonjë mënyrë, ai do të harrohet, bashkë me libra të tjerë edhe më të rëndësishëm se vetë ky.
Mendoj se një a dy nga komeditë e mia do të vazhdojnë të qëndrojnë edhe për pak kohë në skenë – ashtu, si me zor. Ato janë shkruar në traditën e komedisë angleze, dhe pikërisht për këtë arsye ndoshta do të gjejnë ndonjë vend në atë varg të gjatë, që nisi me dramaturgët e epokës së Restaurimit dhe që sot vazhdon aq bukur me veprat e Noël Coward-it.
Nuk përjashtohet mundësia që këto drama të më sigurojnë ndonjë rresht a dy në historinë e teatrit anglez.
Mendoj se disa nga tregimet e mia më të mira do të përfshihen në antologji edhe për shumë vite me radhë – qoftë edhe vetëm për faktin se në disa prej tyre bëhet fjalë për vende dhe situata që me kalimin e kohës dhe zhvillimin e qytetërimit do të rrethohen nga një aureolë romantike.
Dy-tri drama, një dyzinë tregimesh – nuk është ndonjë bagazh shumë mbresëlënës për një udhëtim drejt së ardhmes, por gjithsesi, më mirë se hiç.
E nëse gaboj dhe më harrojnë një javë pas vdekjes, nuk do ta marr vesh.
Kanë kaluar dhjetë vjet që nga dita kur i dhashë lamtumirën teatrit (në kuptimin figurativ të fjalës: pas dramave të para, hoqa dorë nga dalja në skenë, sepse e konsideroja këtë rit si poshtërues); gazetarët dhe miqtë menduan se ishin fjalë boshe, dhe se pas një viti a dy do të ndryshoja mendje e do të kthehesha në teatër; por nuk e kam ndryshuar vendimin tim – dhe nuk kam ndërmend ta ndryshoj.
Disa vite më parë bëja plane të shkruaja edhe katër romane, dhe pastaj të tërhiqesha krejt nga letërsia. Njërin prej tyre e shkrova (nuk e llogaris romanin për luftën, të cilin e shkrova me zor, duke e dhunuar veten, vetëm që të bëja diçka për fitoren tonë), gjatë qëndrimit tim në Amerikë.
Por tani e kuptoj se tre të tjerët nuk ka gjasa t’i shkruaj ndonjëherë. Njëri duhej të kishte të bënte me një mrekulli që kishte ndodhur në Shekullin XVI në Spanjë; tjetri – me qëndrimin e Machiavelli-t te Cezare Borgia në Romagna – një vizitë që i dha atij material të mrekullueshëm për librin Princi; kisha ndër mend të ndërthurja në bisedat e tyre edhe elemente që më vonë u përfshinë në komedinë “Mandragola”.
Duke ditur sa shpesh autorët përfshijnë në veprat e tyre episode nga jeta vetjake – ndonjëherë krejt të parëndësishme – të cilave rëndësinë dhe interesin ua jep vetëm fuqia e imagjinatës, mendova se do të ishte zbavitëse të rikrijoja ngjarjet që lindën një dramë, nisur prej saj.
Romani i fundit që kisha ndër mend do të fliste për një familje punëtorësh nga lagjet e varfra të Bermondsey-t. Më tërhiqte ideja për ta mbyllur rrugën time letrare me një roman për të humburit e periferisë – po ashtu siç e kisha filluar, gjysmë shekulli më parë, me një roman mbi të njëjtët njerëz.
Por tani jam i kënaqur që kaloj orët e lira duke menduar për këto romane.
Në fund të fundit, pikërisht kështu shkrimtari përjeton kënaqësinë më të madhe nga librat e tij: kur janë shkruar tashmë, ato nuk i përkasin më atij, dhe as sjelljet e as fjalët e personazheve të vet nuk e zbavitin më.
Mendoj se, në dekadën e tetë të jetës, nuk ka gjasa të shkruaj më ndonjë vepër vërtet të madhe. As frymëzimi nuk është më ai, as fuqia, as imagjinata. Historianët e letërsisë – me një mëshirë të përmbajtur, ose më shpesh me një indiferencë mizore – i hedhin poshtë veprat e shkruara në fund të jetës edhe nga shkrimtarët më të mëdhenj.
Edhe vetë jam ndier i trishtuar, kur kam lexuar krijime të padenja, që kanë dalë nga dora e miqve të mi, ndonëse shumë të talentuar, të cilët vazhdonin të shkruanin, kur nga dikurshmja e tyre nuk kishte mbetur veçse hija.
Shkrimtari, para së gjithash, gjen jehonë te brezi i vet, dhe vepron me mençuri nëse ua lë brezave të ardhshëm mundësinë për të gjetur vetë zërat që përfaqësojnë ndjesitë e tyre. Në fund të fundit, çfarëdo që të bëjë, këtë nuk do ta shmangë dot: gjuha e tij, për ta, do të tingëllojë si gjuhë e pakuptueshme.
Mendoj se përfytyrimi për jetën dhe veprimtarinë time, ashtu siç do të doja të mbetej pas meje, është formuar tashmë – dhe nuk ka më asgjë që mund të shkruaj, që ta plotësonte në mënyrë thelbësore atë.
E kam përmbushur misionin tim. Dhe jam gati të vë pikën.
Jo shumë kohë më parë e kuptova se, dikur jetoja më shumë me të ardhmen sesa me të tashmen, ndërsa tani gjithnjë e më shumë më mbërthen e shkuara – dhe kjo, pa dyshim, tregon se kam vepruar me mençuri.
Ndoshta është krejt e natyrshme, kur përpara ke, në rastin më të mirë, edhe dhjetë vjet, ndërsa pas vetes një jetë kaq të gjatë.
Gjithmonë kam pasur qejf të bëj plane – dhe zakonisht i kam realizuar.
Por a mund të bësh më plane sot? Kush mund të thotë ç’të pret pas një viti, pas dy vjetësh?
Si do të jenë rrethanat e tua? A do të mundesh të jetosh si më parë? Jahti im me vela, me të cilin dikur përshkoja Mesdheun, u sekuestrua nga gjermanët; automjeti im – nga italianët; në vilën time – fillimisht u vendosën italianët, pastaj gjermanët, dhe mobiliet, librat, pikturat – ato që s’u grabitën – janë shpërndarë gjithandej.
Por asgjë nga këto nuk më shqetëson më as edhe pak. Kam pasur rastin të jetoj në një luks që vetëm mund të ëndërrohet. Tani më mjaftojnë dy dhoma, tri vakte në ditë dhe mundësia për të përdorur një bibliotekë të mirë.
Me mendje gjithnjë e më shpesh kthehem në vitet e largëta të rinisë.
Për shumë nga veprimet e mia të asaj kohe kam keqardhje, por përpiqem që kjo të mos më helmojë jetën; i them vetes: nuk ishe ti që e bëre këtë, por ai njeri tjetër që dikur ishe ti.
U kam bërë keq disa njerëzve, por tani që nuk mund të kthej pas kohën, përpiqem të shlyej fajin, duke bërë të mira për të tjerë. Herë pas here, mendoj, jo pa trishtim, për kënaqësitë trupore që më kanë shpëtuar ndër duar, pikërisht atëherë kur mund të kisha shijuar prej tyre; por e di se s’mund të mos më shpëtonin – kam qenë gjithnjë tepër i ndjeshëm, dhe kur vinte puna te veprimi, një neveri trupore më ndalonte nga aventurat që më kishin ngacmuar në imagjinatën time të ndezur.
Kam qenë më i përmbajtur, më i ndershëm në trup, se ç’do të kisha dashur të isha.
Njerëzit, në përgjithësi, kanë shumë qejf të flasin, kurse pleqtë, edhe më shumë; megjithëse e kam më për zemër të dëgjoj sesa të flas, së fundmi më është dukur sikur po rrëshqas në mëkatin e shumëfjalësisë.
Sapo e vura re këtë, fillova të frenoj veten. Pleqtë durohen me vështirësi, ndaj duhet të sillesh me shumë kujdes. Duhet të përpiqesh të mos i bëhesh barrë askujt. Të mos ua imponosh praninë tënde të rinjve – pranë teje ata ndihen ngushtë, si të ishin jashtë vendit të tyre; dhe duhet të jesh i pandjeshë që të mos e kuptosh se sa të lumtur ndihen kur ti largohesh.
Nëse një plak ka një emër të njohur, të rinjtë ndonjëherë kërkojnë të njihen me të –
por duhet të jesh i vetëdijshëm se nuk duan ta njohin për hir të tij, por vetëm që të kenë ç’të tregojnë më pas te shokët e vet të së njëjtës moshë. Për të rinjtë, plaku është si një mal – ngjiten mbi të jo për të përjetuar lartësinë, as për pamjen që u ofron majë mali, por që, sapo të zbresin, të mund të mburren me “trimërinë” e tyre.
Plaku duhet ta kalojë kohën mes bashkëmoshatarëve të vet – dhe nëse ia del të gjejë kënaqësi në këtë, atëherë ka pasur shumë fat. Sigurisht, është paksa e trishtë të shkosh në mbledhje ku të gjithë, pa përjashtim, e kanë njërën këmbë në varr. Budallenjtë nuk bëhen më të mençur me moshë, dhe një budalla plak është shumë më i padurueshëm se një i ri.
Nuk di të them cilët janë më të rëndë për t’u duruar: ata pleq që nuk pranojnë të llogarisin vitet dhe sillen me një lojcakëri neveritëse, apo ata që janë zhytur në kohët e shkuara dhe ankohen pareshtur për një botë që nuk u zhyt bashkë me ta.
S’ke ç’të thuash – perspektivat për pleqtë nuk janë fort tërheqëse: të rinjtë shmangin shoqërinë e tyre, ndërsa në shoqërinë e bashkëmoshatarëve ndihen të mërzitur. S’u mbetet tjetër veçse të kënaqen me vetveten – dhe për mua kjo është për mrekulli, sepse shoqëria ime vetjake nuk më ka mërzitur kurrë.
Nuk i kam pasur asnjëherë qejf mbledhjet e mëdha, dhe për mua një nga përparësitë më të këndshme të pleqërisë është që, nën ndonjë justifikim të hijshëm, mund të refuzosh një ftesë për ndonjë mbrëmje, ose, kur të zë mërzia, të shpëtosh prej saj pa shumë fjalë. Tani, kur gjendem gjithnjë e më shpesh në vetmi, kjo gjë më jep gjithnjë e më shumë kënaqësi. Vitin e kaluar kalova disa javë në një shtëpizë të vogël buzë lumit Combahee; aty nuk kishte as edhe një shpirt të gjallë, por nuk ndjeva as trishtim, as mërzi. Dhe kur vapa dhe mizat më detyruan ta braktis vendstrehimin tim, u ktheva në Nju-Jork me padëshirë.
Është e çuditshme sa vonë e kupton njeriu se me sa të mira e ka bekuar natyra.
Vetëm kohët e fundit e kam kuptuar sa me fat kam qenë: nuk më kanë dhembur kurrë as koka, as barku, as dhëmbët.
Në autobiografinë e Cardano-s – të cilën ai e shkroi kur ishte gati tetëdhjetë vjeç – lexova që i kishin mbetur pesëmbëdhjetë dhëmbë, dhe ai vetë e përgëzonte veten për këtë.
Unë, nga ana ime, i numërova dhëmbët – dhe zbulova se kam njëzet e gjashtë.
Kam kaluar shumë sëmundje të rënda – tuberkuloz, dizenteri, malarje dhe të tjera –
por kam qenë i matur në të ngrënë dhe në të pirë, dhe si rezultat, jam i shëndetshëm në trup dhe në shpirt.
Është e vetëkuptueshme se në pleqëri nuk mund të jetosh me qejf, nëse nuk ke as shëndet, as para. Dhe s’ka nevojë të jenë para të mëdha – plakut nuk i duhet shumë.
Mëkatet kushtojnë shtrenjtë, ndërsa në pleqëri është lehtë të ruash virtytin. Por të jesh i varfër në pleqëri është e vështirë; dhe të duhet të lutesh për ndihmë, qoftë edhe për nevojat më të domosdoshme, është edhe më e hidhur.
Për këtë arsye, jam thellësisht mirënjohës ndaj lexuesve të mi: falë dashamirësisë së tyre, jo vetëm që nuk njoh mungesa, por kam mundësi të plotësoj edhe ndonjë dëshirë personale, madje të ndihmoj edhe të tjerë, që kanë të drejtë të presin ndihmë prej meje.
Pleqve u shkon koprracia. Për ta, paraja është një mjet për të ushtruar pushtet ndaj atyre që varen prej tyre. Deri më sot, nuk kam vënë re te vetja prirje të tilla të shëmtuara. Përveç emrave dhe fytyrave, kujtesa zakonisht nuk më tradhton – gjithçka që kam lexuar, e mbaj mend. E vërteta është se kjo ka edhe të metat e veta: kam lexuar të gjithë romanet e mëdhenj nga dy-tri herë dhe tani nuk më japin më kënaqësinë që dikur.
Ndërsa shkrimtarët e sotëm nuk më ngjallin kureshtje, dhe s’e di ç’do të bëja po të mos ishin detektivët pa fund, që më ndihmojnë, me njëfarë kënaqësie të lehtë, të kaloj kohën –
e sapo i mbaroj së lexuari, zhduken nga mendja pa lënë gjurmë.
Asnjëherë nuk kam ndier dëshirë të lexoj një libër për tema që nuk më interesojnë, dhe as sot nuk mund ta detyroj veten të lexoj qoftë edhe një libër tërheqës apo informues rreth njerëzve apo vendeve që s’kanë ndonjë kuptim për mua.
Nuk dua të di asgjë për historinë e Siamit, për zakonet dhe moralin e eskimezëve. S’kam asnjë dëshirë të lexoj biografinë e Manzonit, dhe për trimërinë e Kortesit më mjafton të di se ai qëndroi majë Darienit.
Me kënaqësi lexoj poetët që i kam lexuar në rini, dhe me interes ndjek poetët bashkëkohorë.
Jam i lumtur që, falë jetës së gjatë, pata rastin të lexoj poemat e vona të Yeats-it dhe Eliot-it.
Ende më zgjon kureshtje gjithçka që shkruhet për Dr. Johnson, si dhe pothuajse çdo gjë që shkruhet për Coleridge-in, Byron-in dhe Shelley-n. Pleqëria të heq shumë gjëra – atë drithërimë që ndjeje kur lexoje për herë të parë kryeveprat e letërsisë botërore, s’e ndjen më –çfarë ka ikur, ka ikur përfundimisht. Është e trishtë të lexosh, bie fjala, ndonjë poezi që dikur të kishte magjepsur, ashtu siç ishte magjepsur “astronomi” i Keats-it, dhe të arrish në përfundimin se në të vërtetë, nuk qenka aq e mirë sa kujtoje.
Por ka një fushë që mbetet për mua po aq magjepsëse sa dikur – dhe kjo është filozofia.
Jo ajo filozofi e argumenteve të thata dhe terminologjisë së mërzitshme – “Fjala e filozofit është e pafrytshme, nëse nuk shëron dhimbjet njerëzore” – por filozofia që përpiqet t’u japë përgjigje pyetjeve që secili nga ne ndesh në jetë. Platoni, Aristoteli (thonë se është pak i thatë, por ata që kanë ndjesi për humor do të gjejnë aty plot gjëra zbavitëse), Plotini, Spinoza, dhe disa nga filozofët bashkëkohorë, si Bradley dhe Whitehead, më ngushëllojnë dhe më nxisin të mendoj. Në fund të fundit, vetëm ata dhe tragjikët grekë të lashtësisë flasin për ato që janë më të rëndësishmet për ne. Ata të ngrejnë shpirtërisht dhe të sjellin paqe. T’i lexosh është si të lundrosh në një det me fllad të lehtë, mes një pafundësie ishujsh të shpërndarë gjithandej.
Dhjetë vjet më parë, në “Duke përmbyllur llogaritë”, unë shpreha në mënyrë të çrregullt gjykimet dhe bindjet e mia, të lindura nga jeta, leximi dhe reflektimi mbi Zotin, pavdekësinë, kuptimin dhe vlerën e jetës – dhe, sipas meje, që prej atëherë nuk kam gjetur arsye për t’i ndryshuar.
Po të më duhej ta ribotoja sot “Duke përmbyllur llogaritë”, nuk do të kisha kaluar kaq lehtë mbi një temë kaq jetike si vlerat morale, dhe me shumë gjasë do të isha përpjekur të thosha diçka më të themeltë për intuitën – një temë që për disa filozofë ka qenë themeli mbi të cilin kanë ndërtuar tërë sisteme hamendjesh, dhe shpesh mjaft mbresëlënëse.
Por mua më duket se mbi një themel aq i paqëndrueshëm sa një top pingpongu në një qitje, që hidhet përpjetë nga një rrymë uji, nuk mund të ngrihet veçse një pallat prej ajri.
Dhjetë vjet më parë, në librin “Duke përmbyllur llogaritë”, shkrova në mënyrë të çrregullt gjykimet dhe pikëpamjet e mia, që kishin lindur nga jeta, leximi dhe meditimi për Zotin, përjetësinë, kuptimin dhe vlerën e jetës – dhe më duket se që prej atëherë, nuk kam gjetur ndonjë arsye për t’i ndryshuar. Po të më duhej ta shkruaja nga e para, ndoshta nuk do ta kisha trajtuar aq sipërfaqësisht një temë kaq thelbësore si ajo e vlerave morale, dhe ndoshta do të kisha qenë në gjendje të thosha diçka më të qëndrueshme për intuitën – një temë që për disa filozofë ka qenë themeli mbi të cilin kanë ndërtuar tërë sisteme hamendjesh, ndonëse mjaft imponuese në pamje të jashtme; mua më duket se mbi një themel po aq të paqëndrueshëm sa një top pingpongu që lëkundet në ajër në një poligon qitjeje, mund të ngrihet vetëm një pallat prej ajri.
Tani që jam dhjetë vjet më afër vdekjes, nuk e pres me më shumë ankth sesa atëherë.
Ka vërtet ditë kur më duket se i kam bërë të gjitha shumë herë: kam njohur shumë njerëz, kam lexuar shumë libra, kam parë shumë piktura, skulptura, kisha dhe pallate të bukura, dhe kam dëgjuar shumë muzikë.
Nuk e di nëse Zoti ekziston apo jo. Asnjë nga argumentet që janë sjellë për të vërtetuar ekzistencën e tij nuk më bind. Besimi, siç e thoshte Epikuri që në lashtësi, duhet të mbështetet në përjetim të drejtpërdrejtë. Unë nuk kam përjetuar kurrë një ndjesi të tillë.
As nuk ka njeri që të më ketë shpjeguar bindshëm si mund të pajtohet e keqja me një Zot të gjithëfuqishëm dhe të mirë.
Një kohë kam ndier një tërheqje ndaj konceptit hindu të asaj qenieje të pashprehshme, që është ekzistencë, dije dhe lumturi, pa fillim dhe pa mbarim. Dhe do të isha më i prirë të besoja në këtë sesa në cilindo Zot tjetër që është sajuar nga dëshirat njerëzore.
Por më duket se nuk është gjë tjetër veçse një fantazi mbresëlënëse. Është e pamundur, në mënyrë logjike, të nxjerrësh shumëllojshmërinë e botës nga një shkak i vetëm. Kur mendoj për përmasat e pafund të universit, me yllësitë e panumërta dhe hapësirat që maten me mijëra e mijëra vite dritë, më pushton një ndjenjë madhështie, por imagjinata ime nuk arrin dot të përfytyrojë krijuesin e tij.
Megjithatë, jam i gatshëm ta pranoj që vetë ekzistenca e universit është një mister i pazgjidhshëm për mendjen njerëzore.
Sa i përket jetës në Tokë, ndër të gjitha teoritë, më pak e papranueshme më duket ajo që thotë se ekziston një materie psikofizike, në të cilën ndodhet fara e jetës, dhe anët e saj shpirtërore përbëjnë burimin e një procesi aq kompleks si evolucioni.
Por cilat janë qëllimi i tij, nëse ka të tillë, dhe cilat janë kuptimi dhe drejtimi i tij, nëse ekzistojnë fare, për mua mbeten po aq të errëta dhe të paqarta sa gjithmonë.
Mund të them vetëm një gjë: çfarëdo që të thonë filozofët, teologët apo mistikët për këtë, ata nuk më kanë bindur.
Por, nëse Zoti ekziston, dhe nëse i interesojnë punët e njerëzve, atëherë duhet të ketë mjaftueshëm mendje të shëndoshë që t’i trajtojë ato me të njëjtën mirëkuptim, me të cilin një njeri i arsyeshëm i trajton dobësitë njerëzore.
Ç’të thuash për shpirtin? Hindusët e quajnë Atman dhe besojnë se ai ekziston që nga amshimi dhe do të ekzistojë përgjithmonë. Në këtë është më e lehtë të besosh, sesa në idenë që shpirti lind me ngjizjen apo me lindjen e njeriut.
Sipas hindusëve, Atmani është pjesë e Absolutit dhe, duke rrjedhur prej tij, në fund rikthehet sërish tek ai. Një fantazi që ngroh shpirtin – por, nëse është vërtet fantazi apo diçka më shumë, këtë askush nuk e di.
Prej këtij koncepti buron besimi në rimishërimin e shpirtrave, dhe prej këtij, një shpjegim për natyrën e së keqes – i vetmi që duket disi i besueshëm ndër të gjitha që ka shpikur mendja e hollë e njeriut: e keqja shqyrtohet si shpërblim për mëkatet e së kaluarës. Por kjo nuk shpjegon dot, pse një Krijues gjithdijshëm dhe mëshirshëm deshi ose ia doli të krijojë mëkatin.
Çfarë është, pra, shpirti? Që nga Platoni, shumë kanë provuar t’i japin përgjigje kësaj pyetjeje – por në shumicën e rasteve kanë përsëritur thjesht hamendësimet e tij, duke i ndryshuar paksa formën.
Ne përdorim vazhdimisht fjalën “shpirt” – gjë që do të thotë se ajo ka për ne njëfarë kuptimi.
Sipas krishterimit, shpirti është një substancë shpirtërore, e krijuar nga Zoti dhe e pajisur me pavdekësi – dhe kjo është një nga dogmat e tij themelore. Por edhe për ata që nuk besojnë në këtë, fjala “shpirt” ka njëfarë kuptimi.
Kur i bëj vetes pyetjen çfarë kuptoj unë me fjalën “shpirt”, mund të përgjigjem vetëm se për mua do të thotë vetëdije, “uni” brenda meje, ajo vetëdije që më bën mua atë që jam.
Dhe kjo vetvete, ky personalitet, përbëhet nga mendimet e mia, ndjenjat e mia, përvoja ime, dhe nga tiparet fizike që më karakterizojnë. Mendimi se veçori të rastësishme të trupit mund të ndikojnë në përbërjen shpirtërore, për shumëkënd nuk është i pëlqyeshëm. Sa për mua, jam më i sigurt për këtë sesa për çdo gjë tjetër.
Shpirti im do të kishte qenë krejt ndryshe, po të mos më mbahej goja ose po të isha pesë inç më i gjatë. Dhëmbët e mi dalin pak përpara, dhe në fëmijërinë time ende nuk dihej se po të vihej një pllakëz prej ari sa formoheshin kockat, ky defekt mund të ndreqej. Po të qe ditur kjo, pamja ime do të ishte tjetër, njerëzit do të kishin ndjerë ndryshe për mua, dhe për pasojë edhe karakteri im, edhe marrëdhëniet e mia me botën do të kishin qenë të tjera.
Por atëherë, çfarë është kjo gjë që quajmë “shpirt”, nëse ajo mund të ndryshojë për shkak të një pllake të vogël? Çdokush, nga përvoja e vet, e di se jeta do të kishte rrjedhur ndryshe, po të mos na kishte sjellë fati ballë për ballë me këtë apo atë njeri, apo po të mos ndodheshim në këtë apo atë vend në një çast të caktuar.
Dhe kjo do të thotë se edhe karakteri ynë, edhe vetë shpirti ynë do të kishin qenë të ndryshëm. Sepse çfarëdo që të jetë shpirti – një përzierje tiparesh, prirjesh, veçorish dhe kush e di çfarë tjetër, apo një substancë shpirtërore e pastër – ai shfaqet ndjeshëm në karakter.
Besoj se askush nuk do ta kundërshtonte që vuajtja – si shpirtërore, ashtu edhe fizike – ndikon në karakterin e njeriut. Më ka rastisur të njoh njerëz ziliqarë, të ligj dhe të ulët kur ishin të varfër dhe të panjohur, të cilët, sapo arritën sukses, u bënë zemërgjerë dhe të sjellshëm. A nuk është e çuditshme që madhështia e shpirtit të vijë falë një shume në bankë dhe shijes së famës?
Nga ana tjetër, kam njohur njerëz të ndershëm e të përkorë, që, nën peshën e sëmundjes dhe varfërisë, janë bërë gënjeshtarë, tinëzarë, grindavecë dhe armiqësorë. Prandaj nuk jam i prirur të besoj se shpirti, po qe se është kaq i varur nga trupi, mund të ekzistojë i ndarë prej tij. Kur sheh një njeri të vdekur, të vjen pa dashur të mendosh: tmerrësisht i vdekur është.
Herë pas here më kanë bërë pyetjen: “A do të doje ta jetoje sërish jetën tënde?” Në përgjithësi, e kam jetuar jetën jo keq, madje më mirë se shumë të tjerë, por ta përsërisja? S’ka kuptim. Do të ishte si të rilexoje një roman detektiv që tashmë e njeh përmendësh – një kalim kohe i kotë. Por nëse do të supozonim se rimishërimi ekziston – dhe në të besojnë pa rezervë tre të katërtat e njerëzimit – dhe të më jepej mundësia të zgjidhja vetë: të jetoj apo jo një jetë tjetër, dikur, siç më është dukur vetë ndonjëherë, do të kisha pranuar, me kusht që të më jepej rasti të përjetoja ato fusha të jetës, të cilat rrethanat apo ndjeshmëria ime – qoftë shpirtërore, qoftë trupore – nuk më lanë t’i shijoj.
Do të doja të mësoja shumë gjëra, për të cilat nuk më mjaftuan koha apo mundësitë Por tani, për asgjë në botë, nuk do të pranoja. Për mua ka mjaftuar. Nuk besoj në përjetësi dhe nuk e dëshiroj atë. Do të doja të vdisja shpejt dhe pa dhimbje, dhe do të më pëlqente të besoja se me frymën time të fundit, shpirti im, me të gjitha dëshirat dhe të metat e tij, do të tretej në asgjë.
Më flenë në shpirt fjalët e Epikurit, drejtuar Menekeut: “Mësohu me mendimin se vdekja nuk na përket neve. Sepse çdo e mirë apo e keqe që përjetojmë, bazohet në ndjesi — dhe vdekja është mungesë ndjesie. Prandaj, njohja e saktë se vdekja nuk na përket, e bën jetën të ëmbël, jo sepse ajo i shton asaj një pafundësi kohe, por sepse e largon etjen për përjetësi. E në të vërtetë, nuk ka asgjë për t’u trembur në jetë për atë që me gjithë zemër ka kuptuar se nuk ka asgjë për t’u trembur në mosekzistencë.”
Me këto fjalë e quaj të përshtatshme të mbyll sot këtë libër. Kanë kaluar pesë vjet që kur përfundova këtë kapitull. Nuk ndryshova asgjë në të, megjithëse që atëherë kam shkruar tri nga katër romanet që përmend aty; të katërtin vendosa të mos e shkruaj, duke menduar se kështu ishte më mirë. Kur, pas një qëndrimi të gjatë në Shtetet e Bashkuara, u ktheva në Angli dhe vizitova atë lagje të Londrës ku do të zhvillohej veprimi i romanit, rifillova njohjen me njerëzit që kisha menduar t’i përdor si modele për personazhet, dhe pashë se jeta e tyre ishte ndryshuar deri në palcë.
Bermondsey nuk ishte më ai Bermondsey që kisha njohur unë. Lufta solli shumë shkatërrime dhe mori shumë jetë; por njëkohësisht, i vuri fund papunësisë, hija e zezë e së cilës qëndronte si një re e rëndë mbi miqtë e mi. Tani ata nuk jetonin më në biruca të mjerë e plot morra, por në banesa komunale të pastra dhe të rregullta.
Kishin blerë radio dhe piano, shkonin dy herë në javë në kinema. Nuk ishin më proletarë, por pronarë të vegjël. Por ndryshimet – s’ka dyshim, për më mirë – nuk u ndalën me kaq. Nuk i njihja më banorët e këtyre lagjeve. Dikur, në kohë të vështira, pavarësisht mungesave dhe vuajtjeve, ishin të gëzuar dhe zemërgjerë. Tani i kishte mbërthyer një ashpërsi; i gërryenin zilia, urrejtja dhe pakënaqësia. Dikur e bartnin kryqin e vet pa u ankuar, tani shkumonin nga mllefi ndaj atyre që kishin më shumë.Ishin të shtypur dhe të pakënaqur nga jeta. Një grua shtëpiake, pastruese, që e kam njohur për më shumë se tridhjetë vjet, më tha: “Barakat dhe llumi u zhdukën – por bashkë me to u zhdukën edhe hareja dhe gëzimi.” U gjenda përballë një bote që nuk e njihja më. Jam i sigurt se edhe kjo botë ka mjaftueshëm lëndë për një roman – por unë kisha në mendje një tjetër histori; dhe jeta për të cilën doja të shkruaja, kishte perënduar – prandaj ky projekt mbeti i parealizuar.
Gjatë pesë viteve të fundit, kam përshtypjen se i kam shtuar një grimë të vogël dijes që kisha grumbulluar më herët. Një takim i rastësishëm me një biolog të shquar më dha mundësinë, edhe pse shumë sipërfaqësisht, të njihem me filozofinë e organizmit – një temë sa ndriçuese, aq edhe magjepsëse, që çliron shpirtin.
Sipas mendimit të njëzëshëm, për aq sa mund të gjykoj, të njerëzve të shkencës, në një të ardhme shumë të largët. Toka jonë do të ndalojë së mbështeturi jetën, madje edhe të formave më të thjeshta të saj. Por që shumë përpara këtij çasti, njerëzimi do të jetë zhdukur, siç janë zhdukur edhe shumë lloje të tjera qëniesh të gjalla, që nuk arritën të përshtateshin me kushtet e reja.
Dhe kështu, pa dashur, njeriu vjen në përfundimin se, në një rast të tillë, i ashtuquajturi proces i evolucionit është tërësisht i kotë, dhe se përparimi, që çoi në shfaqjen e njeriut, është një marrëzi madhështore nga ana e natyrës – madhështore në atë mënyrë siç është madhështor një shpërthim vullkani në Kilauea apo përmbytja e lumit Misisipi, por në thelb, po prapë marrëzi.
Sepse asnjë njeri i arsyeshëm nuk do ta mohonte se, në të gjithë historinë, dhimbja njerëzore ka peshuar shumë më tepër se lumturia. Njeriu ka jetuar thuajse vazhdimisht nën frikë të përhershme dhe nën kërcënimin e vdekjes, dhe jo vetëm në gjendjen e tij primitive, kur – siç pohonte Hobbes – jeta e tij ishte e vetmuar, e mjerë, e varfër, shtazore dhe e shkurtër.
Që nga kohët më të hershme, besimi në jetën e përtejme ka qenë për shumëkënd ngushëllimi që u kompensonte vuajtjet e kësaj jete të shkurtër tokësore. Atyre vetëm mund t’u kesh zili.
Besimi – për ata që u është dhënë – u ndihmon të gjejnë përgjigje për pyetje të pazgjidhshme, atje ku arsyeja ndalet.
Disa shohin në artin një vlerë të vetëqëndrueshme, një justifikim për vetveten; dhe ata e kanë bindur veten se fati i mjerë i njerëzve të zakonshëm është një çmim jo i tepërt për kryeveprat vezulluese të poetëve dhe artistëve.
Sipas mendimit tim, kanë të drejtë ata filozofë që e matin vlerën e artit me forcën e ndikimit të tij, dhe prej kësaj nxjerrin përfundimin se vlera e tij nuk qëndron në bukuri, por në ndikimin pozitiv që ushtron.
Por çfarë ndikimi është ai, nëse nuk sjell veprim? Arti që thjesht jep kënaqësi, sado shpirtërore dhe e lartë të jetë, nuk mund të quhet i rëndësishëm: është si skulpturat në kapitelet e kolonave që mbajnë kupolën – hiri dhe origjinaliteti i tyre i kënaq sytë, por ato vetë nuk mbajnë asnjë ngarkesë funksionale.
Arti, nëse nuk ushtron ndonjë ndikim të mirëfilltë pozitiv, nuk është tjetër veçse opium për inteligjencën.
Nuk është te arti që mund të shpresosh të gjesh lehtësim për pesimizmin, i cili prej kohësh ka gjetur shprehjen e vet të pavdekshme në Librin e Eklisiastit. Mendoj se te guximi heroik, me të cilin njeriu përballet me absurdin e botës, ka një bukuri më të madhe se ajo e artit.
E gjej këtë bukuri në gjestin sfidues të Paddy Finucane, që, duke u rrëzuar në vdekje, dërgoi mesazh për pilotët e skuadriljes së tij: “Ja ku jemi, djem!” E gjej në vendosmërinë e ftohtë të kapiten Oates, i cili doli natën në ngricën polare drejt vdekjes, vetëm që të mos bëhej barrë për shokët e vet. E gjej në besnikërinë e Hélène Vagliano, një grua as e re, as veçanërisht e bukur apo e mençur, që përballoi tortura çnjerëzore dhe pranoi vdekjen, jo për atdheun e saj, por që të mos i tradhtonte miqtë.
Në një fragment të famshëm, Paskali shkroi: “Njeriu është veçse një kallam – krijesa më e brishtë e natyrës; por ai është një kallam që mendon. Për ta zhdukur, nuk është e nevojshme e gjithë gjithësia: mjafton një frymë ere, një pikë uji. Por edhe nëse gjithësia e shkatërron, njeriu mbetet më fisnik se ajo, sepse ai është i vetëdijshëm që po vdes, që është më i dobët se ajo – ndërsa gjithësia nuk është e vetëdijshme për asgjë. Kështu, e gjithë madhështia jonë qëndron në aftësinë për të menduar.”
A është e vërtetë kjo? Me siguri që jo. Sot, ideja e “dinjitetit” shpesh trajtohet me përçmim, dhe sipas meje, fjalën franceze “dignité” do ta përktheja më mirë me “fisnikëri”.
Sepse ka një fisnikëri që nuk lind nga mendimi. Ajo është më themelore, më e natyrshme. Nuk varet as nga kultura, as nga edukata. Ajo lind nga instinktet më të hershme të qenies njerëzore.
Përballë saj, Zoti, nëse vërtet e ka krijuar njeriun, duhet të ulë kokën nga turpi. Dhe mbase, pikërisht nga bindja se njeriu, pavarësisht dobësive dhe mëkateve të tij, është në gjendje ndonjëherë të shfaqë një madhështi të rrallë shpirtërore, mund të gjejmë ndonjë strehë nga dëshpërimi.
Por të gjitha këto janë pyetje shumë serioze, dhe këtu, edhe po të isha në gjendje t’i zgjidhja, nuk do të ishte vendi për to. Sepse jam si një pasagjer që, në kohë lufte, pret anijen në port. Nuk e di se në cilën ditë është caktuar nisja, por jam gati të hip në anije në çdo moment.
Shumë nga gjërat e bukura nuk arrita t’i shihja. Nuk kam ndonjë dëshirë të shoh ndonjë autostradë të re e të shkëlqyer, në të cilën nuk do të udhëtoj, as ndonjë teatër të ri madhështor me pajisjet më moderne, në të cilin nuk do të hyj.
Lexoj gazeta, shfletoj revista, por kur më ofrojnë të lexoj ndonjë libër, e refuzoj: po sikur të mos arrij ta mbaroj? Sepse, ky udhëtim që më pret, nuk përkon me interesin për libra. Njihem me njerëz të rinj – në ndonjë bar apo gjatë ndonjë loje me letra – por nuk përpiqem të bëhem mik me ta: sepse do të na duhet të ndahemi shumë shpejt.
Jam gati për nisje.
Udhëtimi po afron.
