Shkrimtari I. K. kishte zbritur nga shtatë qiejt e ndritur të bulevardeve të zhurmshme të Parisit kosmopolit e të lavdisë së madhe, në kalldrëmet e sokakët e ngushtë të qytetit të lindjes. Hapat nuk ngjanin aspak të zakonshme. Herë i hidhte disi të druajtur, me një hezitim të dukshëm, thua se i trembej rrëshqitjes mbi kalldrëmet e pjerrët, herë ndalej si i shtangur thua se kërkonte diçka në atë shtresim guri me nofulla të shtërnguara. Kthehet dhe mbështet dorën mbi brylin e gruas. Vetëm mbi leshnajën e saj të platintë rrëzëllon ende diçka nga ai tundim vezullor i Qytetit të Dritave. Në të vërtetë ai rend, galopon me imagjinatë. Nuk ishte hera e parë që i ngjante diçka e ngjashme. Ky qytet i kishte falur privilegjin e një imagjinate fantastike. Shalonte një kalë të padukshëm, një mekanizëm fluturues dhe duke kapërcyer kohrat dhe vitet, mirrte rrjedhën e kundërt të kohës derisa arrinte gjer në shkallët e fëmijërisë dhe që andej gjer në skutat më të errëta të botës njerëzore. Alternohej në mënyrë të befasishme dhe të pazakontë nga një zotëri elegant me gjashtëdhjetë e pesë bukë mbi shpinën e tij, në një djalosh të etur që dëshironte të rrëmbejë e të asimolojë gjithë diturinë e botës. Kjo ide i shkaktonte gjithmonë një shtjellë marramendëse, një entuziazëm gati djaloshar. Gurë, shkëmbinj, mendonte ai, gurë të urtë, një perandori prej guri, skalitur pak nga pak butësisht dhe me durim nga një dorë mjeshtërore me përvojë sa u krijua ky monument i madhërishëm. Ndoshta më i përshtatshëm do të ishte, gdhendur me daltën e dashurisë. Ai mjeshtri i gurit, skulptori anonim, kishte lënë gjurmët e dashurisë kudo dhe në pergamenët e kujtesës. Atje hapnin sytë fytyra dhe ngjarje si të zgjuara nga një gjumë i rëndë dhe i gjatë që herë-herë ngjante si makth. Tani ai ishte në lagjen e tij, duke hedhur hapat mbi urën e gurtë të Ficos. Shtëpitë arkontike rrinë madhërisht si përherë, me një hije të rëndë gri gati kështjellore, si gjyshër të moçëm të cilët mendojnë rrjedhën e jetës së tyre. Hapat në rrugën e shtëpisë së tij u rënduan. Ja rrënojat e shtëpisë. Koha këtu si e gurëzuar në një pllakë përjetësie. Vetëm sterna gumëzhin ende. Një plakë e veshur me të zeza shpejton krahëhapur për ta takuar. Ajo ngjan me një kryq.
“Mirëseerdhe, mirëerdhe, o i mënçuri i lagjes”.
“Xhexho, Selfixhe”. pëshpërit dhe një dritë e largët i lag sytë befasisht. Nuk duket ndërkohë burimi që i ushqen.
Shtëpia e djegur. Kaq vjet e braktisur, nuk mund të ishte asgjë tjetër përveç se rrënoja.
Për fat të mirë kanë mbetur gurët. Një ditë … Nuk guxoi të mbaronte frazën. Ndoshta do të donte të thoshte: do t’i blejnë këta gurë suvenirë dhe do të udhëtojnë kudo. Do të përbotësohen. Buzëqeshi me këtë mendim. Plaka e imët i thoshte diçka për Kako Pinon. Po, kjo ishte shtëpia e asaj plake të mirë që stoliste nuset e qytetit.
“Rron ndonjë nga familja e Kako Pinos?”, pyeti ai.
“Unë jam e bija”, tha një grua rondokope e veshur edhe ajo me të zeza.
Më poshtë ishte kopshti. Hodhi disa hapa për atje. Muri ishte i ulët, shumë i ulët. (Sa i lartë dukej atëhere!). Mbështeti duart mbi mur dhe hodhi vështrimin në kopsht. Sa herë kishte luajtur atje? Sa herë kishte kapërcyer muret dhe ishte kacavarur nëpër pemë. Disa shenja ishin ende të dukshme në gjymtyrët e tij. Tani kopshti dukej i braktisur, i shkretë. Një pemë e sapoprerë. Shtyu derën rrangalle prej llamarine të ndryskur që nxori ca tinguj vajtimtarë. Një qen i madh si një mëshqerrë u zgërdhi e kuiti egërsisht duke treguar dhëmbët. Një admirues trupmadh doli përpara dhe e mbërtheu qenin nga rripi i qafës. Përreth ishin grumbulluar shumë njerëz që e shoqëronin shkrimtarin me admiratë.
Nga kopshti frynte një erë shkretimi.
Kur ishte kacavarrur për herë të parë e kishte bërë për të parë pemët e prera, jo për çapkënllëqe, as për të shijuar frutat aguridhe. Jo. Ishte për pemët e prera. Morti e kishte goditur në bina atë shtëpi fqinje dhe për rrjedhojë dhe kopshtin e bukur. Tre burra njëri pas tjetrit kishin dalë të vdekur nga harkada e asaj porte. Ishte kohë lufte dhe Kako Pinon e kishin thirrur befasisht për një dasmë. “Bela edhe kjo”, kishte menduar stolisësja, “gjëmën e kemi në prag e këta bëjnë dasma dhe ziafete. Kurse mortja bën dasëm mbi jetët tona”.
Po jeta vazhdonte. Ajo ka ligjet e veta, ritmin e vet. Dhe një dasmë ishte në një farë mënyre shprehje rezistence kundër barbarizmit. Gëzimet e jetës përballeshin dhe jepnin prezencën dhe në detin e zi të pikëllimit dhe mes shkatërrimeve e gjëmës kobzezë të luftës. Atë të shtunë bëhej dasëm në lagjen e sipërme të qytetit, pas kështjellës së lashtë. Atje jeta dukej sikur kishte një rrjedhë tjetër, mirrte frymë më lirisht, dhe horizonti dukej më i gjerë dhe i kontrollueshëm më lehtë. “Stalingrad” e quanin atë lagje.
Kako Pinoja mbante nën sqetull bohçen me çinglamingla dhe stolitë e nuseve si thesarin më të çmuar, thua se atje mbante fshehur gjithë bukurinë e qytetit. Përpiqej t’u shmangej rrugëve kryesore duke marrë të përpjetën mes rrugicave të fshehta. Në një rrugicë e arritën. Ku shkon kështu, moj Pino korba, donin t’i thoshin. Ti mban nën sqetull një bohçe nusesh, kurse mortja të ka zënë pritë të të ngarkojë tre qivure mbi shpinë. E shihnin me sy të zgurdulluar dhe s’mund t’ia thoshnin atë mandat gjëme.
“Ku shkon kështu, moj Pino? Kthehu mbrapsht”, i thanë më së fundi: “Koha sjell mandata të këqija. Ti shkon për dasma e ahengje, kurse mortja është ulur këmbëkryq në shtëpinë tuaj”.
“Nuk mund të kthehem”, tha ajo. “Duhet të shkoj patjetër kam dhënë fjalën, duhet të ujdis e të stolis nusen. Krushqit nuk mund të presin. Duhet të marrin nusen. Le të presë për pak mortja”. Stoliste nusen dhe zemra e saj vajtonte.
“Si të bën dora, Pino korba
Që ujdis nusen, e stolis
Ndërsa si zonjë e madhe mortja
Shpalos kudo sharpin e zisë.
Mbaroi zbukurimin e nuses dhe tërë natën pastaj vraponte si e marrosur hipur mbi një mushkë marrë me qira nëpër shtigje dhish, gremina e monopate për të gjetur burrin e saj të dashur që e kishte grirë mortaja e luftës. Tre pemë të vdekura në kopsht, shtrirë gjërë e gjatë si trimat. Ndërsa Kako Pinoja vraponte përsëri nga dasma në dasëm. Të afërmit e këshillonin të ndërronte shtëpi, i kishin rekomanduar disa. Kjo shtëpi është e nëmur, i thoshin. E ka shkelur morti. Po mortja i kishte ndjekur këmba – këmbës dhe e kishte gjetur derën përsëri. Mortja nuk gabon e gjen atë që dëshiron. Një vdekje tjetër në shtëpinë e re dhe një tjetër pemë të shtrirë në kopsht.
“Ka ndodhur ndonjë mort i ri kohët e fundit në këtë shtëpi?” pyeti shkrimtari.
“Po”, tha gruaja rondokope me lot në sy. “Biri im, trimi im. Humbi në dëborë, refugjat. Ndoshta ra në ndonjë humnerë, ndoshta e vranë. Ne nuk e gjetën kurrë kufomën e tij. Asnjë gjurmë. E përpiu dheu. Ndoshta …” Donte të shtonte diçka tjetër, por nuk mundi, shpirti i saj ishte mbushur me vrer dhe shpërtheu në ngashërime.
“Nga e di që i ka vdekur djali?” Pyeti dikush me habi.
“Shkrimtarët i dinë të gjitha, biro, i ka bekuar zoti, ndaj janë shkrimtarë”, tha plaka që nuk i ndahej.
Një drithmë e lehtë përshkoi shkrimtarin duke vërejtur me kujdes pemën e prerë thua se në rrathët e trungut përpiqej të lexonte fatin e njerëzve të kësaj shtëpie dhe shkaqet e vdekjes së tyre. Shtëpia mbetur shkretë pa burra, shkretohej kopshti e jeta mbetej jetime. Ngriti sytë dhe vështroi vijën e dhëmbëzuar të horizontit që krijonin kulmet e shtëpive duke prerë në mënyrë të çuditshme kulaçin e qiellit.
Shkretimi i një shtëpie goditur nga rrufeja e mortjes, ka si rezultat tharjen e pemës së jetës, mendoi shkrimtari duke kaluar butë gishtat mbi rrathët e trungut.
Qyteti gri i pavdekshëm ishte aty rreth tij i hapur si amfiteatër, ku çdo kohë luante lojën e saj dramatike. Kalaja dukej si një shqiponjë guri gati t’i ngulë kthetrat çdo gjëje të huaj e armiqësore që mund ta kërcënonte. Qyteti qëndronte tani para tij me një gri rinore, me një krenari perandorake që e hijeshonte ai det prej guri i shtëpive që ngriheshin njera mbi tjetrën si për të qënë më pranë diellit dhe për të treguar madhështinë e mjeshterisë dhe të mënçurisë. Përmes këmbëve të tij, që në fillim shkelnin me drojtje mbi kalldrëme thua se kishin gropa, tani frynte një erë inkurajimi si prej adoleshence. Gurët e njohën atë si gjithmonë, e mbajtën e mirëpritën. Kalldrëmet sikur duartrokisnin këtë ardhje.
Rruga ime, mendoi ai, pranë shtëpisë me mort. Dhe shtëpia ime është e vdekur.
Jo, humbja dhe vdekja nuk i shkojnë përshtat asaj shtëpie, edhe pse ishte djegur verën e kaluar, ajo është përjetësuar në librat e tij. Ndoshta duhej të digjej që të fillojë ringjallja e perjetësimi, mendoi. Iu afrua pusit. Një sternë e mbushur me kujtime. Mbushet dhe zbrazet si në stinët e rreshjeve. Në të gjendej gjithmonë diçka e shenjtë nga ajo materje që shkruhen librat. U afrua në një qoshe. Diçka lëvizte atje. Më poshtë Sokaku i të Marrëve. U kthye mbrapsht. Në një dritare një vazo me borzilok si e harruar nga ato vite. Vuri veshin. Të njohur këto zëra.
“Shtëpia e vjetër. Trarët, dërrasat, shkallinat e saj, juku, tavanet, dyshemetë, gjithë ajo katana prej guri është bërë shkrumb. Një grusht hi. Si mund ta mbledhësh hirin e një shtëpie? Edhe gurët janë tymosur e përcëlluar. E shihte me sytë e mendjes se si kërcisnin flakët duke përpirë gjithçka me një vrull skëterre. Befas ju kujtua një shtëpi tjetër diku në Pazarin e Vjetër. Atë mbasdite po shkonin te babazoti në një nga lagjet e sipërme të qytetit kur panë një shtëpi që digjej. Njerëz të tmerruar vraponin në panik e alarm duke u përpjekur të shuajnë zjarrin që mos përhapej dhe në shtëpi të tjera.
“Ky qytet është i bekuar dhe i mallkuar”, kish thënë gjyshja, “zjarri këtu përhapet si murtaja”.
“Do ta ndërtoni prapë shtëpinë”, pyeti plaka që i ishte afruar përsëri.
“Sigurisht që do ta ndërtojmë”, ndërhyn e shoqja. Eshtë shtëpia e jetës.
“Bekuar qofshi, të keqen nëna, ma gëzuat shpirtin”, thotë plaka. Ngre krahët e përqafon dhe largohet duke u lëkundur si një kujtim i pashlyer, një gur i vyer në mozaikun e memorialit jetësor.
Ai e shikon me një pezmatim të lehtë. Kthehet dhe përkulet mbi një gur të madh. Ngjan me gur qosheje. Sikur do të hapë gojën e t’i flasë.
“Gjyshe Selfixhe, Xhexho, hallë Xhemo, nënëmadhe, kako Pino… Ato s’janë më. Por udhëkryqeve nëpër kënde muresh kam parë ca vija të njohura, ca si tipare, hije mollëzash e sysh. Ato janë atje, të përjetshme, të ngrira në gur, bashkë me shenjat që kanë lënë sipër tyre tërmetet, dimrat apo rrebeshet njerëzore”.
Vetëm vdekja nuk është këtu. Vdekja nuk është në gjendje të prekë këtë qytet magjik dhe këtë shtëpi që ai e ka ndërtuar dhe rindërtuar me qindra herë, e ka gdhendur dhe latuar gurin e tij me një arkitekturë solide si një godinë monumentale me një vlerë të pacënuar, shekullore. Asgjë nuk shuhet në pergamenin e kujtesës të brezave njerëzorë.
