“…Edipi nuk e kishte vrarë të atin. Dhe as kishte fjetur kurrë me të ëmën. Ishin shëmbëllime krimesh të mundshme, që u shpallën si të kryera ndërkaq, ditën që ai ishte bërë tiran… Ditën që ai (tirani) e merrte kurorën, ato zhvendoseshin nga koha e pritme, ajo që ende s’ishte, drejt së shkuarës, për të mbërritur gjer në strehën më të sigurt, në zgrof të nënës…”
Ismail Kadare, “Lulet e ftohta të marsit”, Onufri, 2000.
“…Natën e martesës, kur shkuen me ra, qielli u terratis, gjamë e bubullima gjemuen, një shi i imët prej gjaku filloi me lag tokën…”
Legjenda. Sfondi i tragjedisë antike
Teba e njohur ka filluar të brehet nga murtaja e zezë, çka ka shkaktuar një tronditje të pashoqe tek të gjithë tebanët. Mblidhen aty në oborrin e Pallatit Mbretëror njerëz të shumtë të gjunjëzuar duke u lutur para altarëve. Pamjen e bën më solemne prania e një prifti të Zeusit, i cili rri vazhdimisht në këmbë, si dhe e korit prej 15 vetësh të Parisë së Tebës. Të gjithë janë në ankth dhe presin nga do të shfaqet rrezja e shpresës për shpëtimin e tyre. Dhe vjen mes tyre heroi teban, mbreti me emrin Edip. “Çdo gja po shuhet. Frytet e tokës në lulesë po thahen. Kopetë e gjedheve në kullotë po ngordhin. Foshnjat pa le vdesin në bark të nanave”. Prifti që i flet kështu Edipit dhe gjindjes së atyshme shpalos përmasat tragjike të zezonës që ende nuk dihet se për ç’shkak madhor po e fundos Tebën, aq sa vetëm “Hadi i zi po ngopet me kuje e gjamë.”
Në atë “tërbim hyjnish”, “murtajë mizore” sytë e gjithkujt drejtohen nga Mbreti, Edipi, duke e kërkuar aty Shpëtimtarin. Por a është ai i mundshëm të jetë i tillë? Natyrshëm i drejtohet Orakullit të Delfit, i cili nuk vonon të përgjigjet: “Lipset patjetër të zbulohet një orë e më parë vrasësi i ish- Mbretit, Lajos, që të zhduket murtaja”. Kori mitik cilëson një treshe (Athinën e pavdekshme, Artemidën dalzotëse, Febin lartshigjetues) që ka fuqi të zbojë murtajën, çka duket se do t’i vijë në ndihmë Edipit, që i kërkon Korifeut që të gjithë Kadmejt ta mbështesin në përmbushjen e misionit që i buron nga “pushteti” e “froni.”
Një botë tipike antike: Hyj, orakuj, mite, gjamë, të vramë, gjakës e gjaksorë (të dukshëm e po aq të padukshëm), si në Kanunin Shqiptar të Maleve, rrëpirave të tij. Edipi, edhe pse Mbret Fuqiplotë, krejt si një malësor i thjeshtë bën be sipas zakonit se vrasësi i ish-Mbretit nuk kishte dijeni “të fshihej në shtëpinë e tij.” I nxit ndërkaq tebanët që kurrësesi të “mos e lënë në harresë Vrasjen pa e shpague gjakun”. Me zell të veçantë i pari vihet në kërkim të vrasësit të Lajos, gjthnjë në emër të drejtësisë.
Pa e ditur se kjo sipërmarrje, sa fatlume për Tebën, aq fatale do të ishte për atë vetë.
Pa e ditur se kobi ishte dhe më tronditës se dukej-ngaqë vrasësi kishte qenë i ndëshkuar nga fati i pashëmbullt të vriste t’Atin dhe të martohej me t’Amën.
Pa e ditur se vrasësin që e kërkonte gjithkund e gjithëkah e kishte më pranë se çdo njeri tjetër mbi dhè, e kishte brenda vetes.
Sfondi i legjendës shqiptare-mirditase
Legjenda vjen pa një emër, siç kishin qenë të tilla në mitologjinë greke dhe legjendat për Edipin, gjersa ato të merreshin në dorë nga shkrimtarët. As koha e ngjizjes së saj nuk dihet, por mungesa e adresimeve (njerëz, katunde, krahina, male, tempuj) duket se dëshmon për tejlashtësinë e saj, dhe sidomos për natyrën përgjithësuese, pa u ndalur në faktin se ajo nuk është e vetme në përmbajtjen e saj.
E mbledhur nga studiuesi i njohur i visareve të Mirditës, Kolë Shtjefni, diku në Mirditën e viteve ’30, ajo është botuar në librin e këtij autori: “Mirdita – doke e zakone” (1998), dhe aty jo si legjendë më vete, por në pjesën ku trajtohen ritet që lidhen me lindjen e fëmijës. Legjenda është mbledhur në mënyrë spontane, si material folklorik dhe jo me pikësynim si e tillë. Rrëfimtari i saj ka qenë i vonë, i ndikuar nga e folmja e kohës, ku nuk kanë shpëtuar dhe huazimet turke, si fjala sahat etj. Kjo gojëdhënë është të paktën e kohës së baladave të tjera shqiptare të Rinjohjes, Murimit etj., edhe pse mbase me një fillesë më të hershme.
…Një njeri, në një stan, mes bjeshkëve të larta të kredhura në vetmi të plotë, njëlloj Olimpi shqiptar pa Zota. Nuk kanë emër, por mund të jenë bjeshkët e Munellës, Livadhit të Hamzit, Oroshit, Selitës… Ka patur mjaft legjenda e gojëdhëna të spikatura që lidheshin me këto bjeshkë të epërme, ashtu si dhe me Velën apo Bjeshkët e Namuna qindra kilometra larg tyre. Njeriu i atij stani nuk është Mbret, Plak, Kapidan i vendit. Ai është thjesht një mirditas i vorfën, i moçëm, që ka dalë në pyll të presë drurë për të bërë bulira uji për t’i shitur, që të fitojë bukën e gojës. “Katundi ku kishte shtëpinë ishte larg prej atij vendi rreth gjashtë sahat rrugë”.
Ka megjithatë një përmasë dramatike të mirëfilltë. Natë, vetmi e plotë, një njeri si i ndryrë në një stan, jo rastësisht të largët. Rri pranë vatrës dhe pi duhan i menduar, i përhumbur, gati në kufijtë e përtejbotës. Edhe pse nuk ka shkelur kurrë në saraje mbretërish e nuk di nga punët e tyre, kjo nuk do të thotë se ai nuk mund të kishte një fat si të tyre, kur ishte fjala për dramë. Ani pse perreth tij nuk kishte teatër antik, Eskil, Homer, Euripid, Sofokli, që atë që atij i kishte ngjarë në vetmin e maleve ta shihte pas disa kohësh në skenë. Atij do t’i duhej të ishte vetë dhe “heroi” dhe “shkrimtari” anonim i veprës së tij. Ai do ta shqiptonte ndodhinë e ajo do të shkonte gojë më gojë, kohë pas kohe, vend pas vendi.
…Teksa bluen me mendje të fshehtat e jetës, të cilat nuk ka mundun me i zbulue, befas ndjen një za femre që piskat tue thirrun shoqen e vet. Burri i asaj vetmie të madhe, të atij pylli të largët (gjashtë orë prej shtëpisë së tij), që s’duhet të jetë as i ri, as plak, mban vesh me ankth. Mendon për një çast se mos ajo grue asht bareshë që ka humbun dhitë e ka dalë t’i ndjellë nëpër natë. Nga maja e malit përkarshi i përgjigjet një za tjetër grueje, me piskamë ma të fortë e ma të thekshme, që bani me ushtue krejt bjeshka përreth:
“Tash i leu një djalë (përmend emrin e tij), si t’ia caktojmë nafakën?”
“Me vra Babën e me marr për grue Nanën!”
Kishin qenë dy zana a orë mali që kishin folur ashtu duke i parathënë fatin i zi, njëlloj si orakujt. Po endej filli mitik i tragjedisë së madhe të atij njeriu të ngujuar në atë vetmi bjeshkësh. Si një stuhi që nuk do të dinte të ndalej vetëm te ai si individ.
Zanat, gjer vonë, ishin lajmëtare të gëzimeve dhe fatkeqësive të maleve. Ernest Koliqi ka një tregim me titullin “Zanat lajmojnë”, ku zana iu “thotë”, përmes shëmbëllesës së 6-7 të shtimeve me armë natën, dy komitëve të fshehur në shpellë se brenda shtatë ditësh njëri nga ata nuk do të ishte gjallë. (Kishin vrarë njerëz të qeverisë gjandarmëria i gjurmonte pa pushuar)…
Përmbajtja e tragjedisë “Edipit Mbret”
Bash kur Edipi Mbret i vihet detyrës për të vënë në vend nderin e humbur të ish-Mbretit që kishte sunduar Tebën para tij, dmth të Mbretit Edip, që i kishte rënë mbi kokë “mynxyra” (me gruan e të cilit tashmë bënte shtrat), në skenë del një personazh i çuditshëm me emrin Tirezja. Ngaqë ky “rrok me mend gjithë sendet”, Edipi Mbret i lutet t’i zbulojë të vertetën e vrasjes së Lajos, duke shlyer kështu çdo njollë që shkaktoi ajo vrasje, e për më tepër, duke shpëtuar qytetin, nderin e fronit, pushtetit, përfshi dhe lavdinë e së shkuarës. Por Tirezja e kupton se “asht e tmerrshme” për njeriun të dijë ato gjëra që s’ia lejojnë t’i dijë. Nisur nga deviza e tij “Më jep forcë e drejta”, ai guxon ta akuzojë hapur Edipin Mbret se ai është e keqja “që këtë tokë molepsi”, edhe pse do të kërcënohej egër. Tirezja nuk është profet mitik si Orakulli i Delfit që i nuhat gjërat, por një “profet i vërtetë” që i ka parë ndërgjegjet e trazuara e gjëmat dhe nuk mund t’i ndryjë në vetvete. Paralajmëron verbimin e Edipit (“tash sytë i ke të mprehtë, ma vonë me ta veç errësirë do të shohësh”), cek martesën me Jokastën, që do ta qesë në “liman të kobshëm.” Edipi Mbret që nis të kuptojë diçka mallkon fatin që “të madh e bani” Tirezja i pamëshirshëm vijon të fshikullojë vrasësin:
nga pasanik fill lyparak do bahet
e qorr me shkop do bredhë në dhè të huej;
sheshit do të dalë se me t’ bijtë ai ishte
vëlla babe, dhe bir e burrë me gruen
nga e cila u lind, bashkëshort martese
e vrasës i babës së vet.
Në pak vargje, me persosmëri, është sintetizuar, një nga formulat unikale të kodit moral të njerëzimit, që në pamje të parë ngjan me një rebus anekdotik, sofistik, të paftillueshëm. Pikërisht mbi këtë hetohet aty në Pallatin Mbretëror të Tebës, njëherësh duke u bërë Gjyqi i Madh i vetë atij që kryeson Hetimin (Zbulimin), pa e ditur kurrësesi se vetë ai ishte protagonisti fatkeq i vargut të ndodhive tragjike. Eshtë shkelqimi i parë dhe gjyqi i fundit i Edipit Mbret, që nuk do të mund të ishte mbret i Tebës, siç kishte qenë paraardhësi i tij. Në betejën për të drejtën ndërhyn dhe Kreonti, kunati i tij, vëllai i Jokastes, i zemëruar dhe ai, duke e grishur të shkojë vetë në Delf për të mësuar të vertetën. Nuk mund të rrijë mënjanë Jokasta, mbretëresha me dy kurorë mbretërore e martese radhazi; sjell “prova të qarta” para Edipit, se Lajos, Orakulli i pati thënë se atë do ta vriste i Biri, “që bashkë me të do të lindja unë”- kurse Mbretin e vranë, siç qe hapur fjala, disa hadutë të huaj në kryqëzimtriudhësh. Djalin, tri ditë pas lindjes, përmes shërbetorëve, ai (dhe ajo) e kishin flakur në një greminë mali, pasi Apoli nuk lejoi që ai Djalë të ishte nesër vrasësi i t’Et. Kur Edipi pyet se ç’pamje e ç’moshë kishte patur Lajo, ajo i përgjigjet “diçka në ty shëmbëllente.”
Në vetëdijen e Edipit Mbret gjërat fillojnë të përqasen e lidhen. Të ishte rëstësore profecia e orakullit për Lajon dhe profecia tjetër, ajo e atij vetë? Ai dinte se kishte për babë Polibin e Korintit dhe për nënë Meropë Doriden, por në një gosti, njëherë, një i dehur, bafas kishte thirrur DJALË I GJETUR. Djaloshi Edip që i kishin djegur ato fjalë shkon në Delf të gjejë ngushëllim e shpresë, por atje Febi i profetizon “punë të shëmtueta, të llahtarshme e të kobshme”: do të “bënte shtrat” bashkë me nënën e tij, pjellë të zezë me të në dritë do të qiste, e, për më tepër, do të vriste babën që e kishte lindur! Ishte kjo arsyeja që ai kishte frikë të vente më te prindërit e tij në Korint dhe pse kishte mall. Ai do të vente atje vetëm kur Polibi dhe Meropa të kishin vdekur, kur nuk do ta kishte më të mundur të bënte mëkate-të vriste të atin dhe të martohej me të emën. Ai i trembej më fort se vdekjes këtij kompleksi të përbindshëm, “kompleksit të Edipit”.
Pikërisht kur Ai nuk donte të besonte se Edipi i Polibit ishte bir i rremë i këtij dhe bir i vërtetë i Lajos, Korintasi sjell dëshminë më të rëndësishme të atij Gjyqi:
“Or ty Polibi as në farë as fis s’të kishte”
……………………………………………………
“Nga duert e mia ai ty dhuratë të mori.”
I rrëfen si e kishte gjetur në pyjet e Qiteronit. Pastaj shpërthimi i Jokastes “Kurrë mos e ditsh ti, o faqezi, kush je!” Mallkim nëne, gruaje, a të dyja bashkë? A mallkim perëndie? Tashmë Edipi Mbret nuk ishte bir i askujt: i Polibit e Meropës jo e jo, po as i Lajos e Jokastes – ishte vetëm Bir i Fatit. Gjithçka e vulos dëshmia e fundit e bariut plak, i cili kishte rrojtur gjatë për të vërtetuar se atij i qe besuar nga dy prindërit mbretërorë tretja e birit të tyre, po atij nuk ia kishte bërë zemra ta treste foshnjën Edip në greminë…
Edipi Mbret, njeriu më rrezikzi në botë, dritën do ta shihte për herë të fundit. Ai i kishte kryer mëkatet e renda pa e ditur. Kori do ta përcillte kufomën e fatit të tij (si ndëshkim ai do të vazhdonte të rronte për të vuajtur, shpaguar) me fjalët klithëse:
…I njëjti prehër t’priti
si Bir e Babë e Burrë.
Djali i Gjetur, Biri tragjik i Fatit, kishte zgjedhur si shpagim nxjerrjen e syve të vet, që të mos mund ta shihte më atë botë, që i kishte sjellë fatin më të pashembullt mbi fytyrë të dheut.
Përmbajtja e legjendës mirditase
…Me të zbardhur drita në maja, Burri merr udhën për në shtëpi. Gratë e fisit që kishin shkuar për t’i shërbyer së shoqes lehonë, i dalin përpara gjithë gaz për t’i dhënë sihariqin e lindjes së djalit të vetëm që i kishte falë Zoti. Ato gati sa nuk vallëzojnë nga hareja. Por ky që e dinte kobin, se fëmija nuk kishte lindur për të mirën e tij, përkundrazi me fat të zi të parathënë, i përmbajtur, veti tipike e mirditasve, nuk shfaqi asnjë shenjë gëzimi. Gratë u çuditën dhe disi të fyera u larguan, pa e kuptuar shkakun e zymtësisë së atij burri. Në shtëpinë e tij nuk i tha asnjë fjalë urimi, në skaj të oborrit nuk i shti asnjë pushkë, siç ishte zakoni, që lajmëronte me të shtëna “ardhjen e bardhë” në jetë të një djali, aq më tepër të një djali të vetëm, që do të çonte më tej brezat e atij barku. Kur mbetën vetëm, Burri i thotë së shoqes:
“Grue, ky fëmijë nuk asht i hajrit. Kur të rritet Ky do t’më vrasë Mue! Prandaj ma mirë po e mbys unë qysh tani”.
“Burrë, mos ke luejt mendsh? A e din se çka po thue!”
“Jo, Grue, nuk më ka luejt mendja, po asht puna kështu…”
Dhe i rrëfeu fill e për pe të fshehtën e frikshme të një nate më parë, përcjellë përmes fjalëve të zanave apo orëve. Kur ajo dëgjoi se foshnja e saj do të kishte fatin e zi, jo vetëm të vriste t’Atin, por dhe të martohej me t’Amën (dmth me atë vetë) i shkuan të dridhura nëpër shtat. Djali që po i jepte gji iu ftoh mbi gjoks dhe i shëmbëlleu sakaq me një gjarpër… Vendimi u mor përnjëherë. Fëmijën e porsalindur e lidhen në djep në shpërgenj të rinj dhe e hodhën në një lumë që rridhte aty afër. Djepin e mori rrjedha e atij lumi malor dhe e shpiu shumë larg atij vendi. Diku në atë lumë merrte uji një vijë mulliri, ku bluante katundi i largët. “Valët e lumit i dhanë krah djepit kah vija e mullinit dhe ai bllokoi ujin. Mullisi doli me një shatë në krah për me pastrue grykën e lugut. Sa futi shatin n’uji, iu ngatrrue në rrathët e djepit. Tërhoqi shatin dhe nxori djepin sipër. Fëmija ishte gjallë. Me të shpejtë e mori djepin dhe e çoi në shtëpinë e tij…” I tha së shoqes ta ndërronte, ta afronte pranë zjarrit, mbase dhe të gjente në katund një grua për t’i dhënë gji, kurse vetë doli të kërkonte t’Amën e djalit, që sipas tij, duhej të ishte mbytur në uji në përpjekje për të kaluar lumin me djep në shpinë. Por askund nuk u gjet ajo, as gjallë, as vdekur.
Mullisi dhe e shoqja nuk kishin fëmijë, ndaj e rritën vetë DJALIN E GJETUR si të ishte i tyre, me gjithë të mirat, si djalë mbreti, siç thuhej. Dhe ai Djalë vetëm ata të dy njihte për babë dhe nënë.
Legjenda vijon subjektin e saj. Kur Djali u rrit, u bë bari delesh. Kishte një tufë shumë të mirë. Shtegtonte me berre (bagëti) krahinë më krahinë për të gjetur kullosë të freskët e të bollshme. Ishte njëzet vjeç, kur, pa e ditur, u gjend rastësisht në katundin (ku kishte lindur). Aty delet morën turr e hynë në një livadh të huaj ku dëmtuan barin, teksa bariu ishte harruar duke luajtur me një bari tjetër. I zoti i livadhit doli nga shtëpia me vrap me një shkop në dorë të nxirrte ato dele damçore nga livadhi. Prona për të ishte e shenjtë, e pacenueshme, ndaj ashtu i zemëruar në kulm, i karmoi delet duke u rënë më shkop ku të mundte. Kur Djali bari pa atë skenë të dhunshme mbi tufën e tij, që s’kishte guxuar t’i afrohej as ujku, i bërtiti me të ashpër të zotit të livadhit. Por tjetri iu përgjigj me të egër:
“Hidhu, hidhu këndej, se për qiell e për dhè, bri pa të thye me këtë shkop nuk po të la, e shpinën po ta baj ma të butë se barkun!”
Djali i marruar s’priti më, po nxori topanxhën (koburen) nga brezi dhe ia rrasi në gjoks atij Burri duke e lënë të vdekur.
“Kështu ai (Djalë) vrau Babën e vet”.
Pa e ditur se ai burrë mbi të cilin kishte shtirë pa iu dridhur dora kishte qenë i ati. Ku ta dinte ai se fati i tij kishte qenë i parathënë nga zana e malit, njëlloj si fati i një mbreti helen, nëntë male përtej, Edipit, të cilit gjithashtu fatin ia kishte parashkruar orakulli i Delfit, njëlloj zane e atyre viseve të largëta. Si zanat e orët, dhe orakujt vinin nga kohët pagane.
Ende ai Djalë nuk dinte, se njeriu i sapo vrarë prej tij, njëzet vjet më parë, për të shpëtuar veten, gruan, jetën, nderin e familjes e të mbarë dheut nga një mëkat i padëgjuar e i pashembullt, kishte kryer vetë një krim vrasës, po ashtu të padëgjuar e të pashembullt, me vetëdije të plotë ai kishte “vrarë” djalin e tij të vetëm, të nesërmen e natës që kishte lindur, duke e flakur me gjithë djep në lumë… domethënë kishte kishte hequr qafe si një djall pikërisht atë djalë që sapo kishte shtirë mbi të, kur ishte bërë njëzet vjeç, e nëse fati do të kishte qenë tjetër, ai Burrë tash duhej të ishte duke iu gëzuar dasmës së të Birit.
Pleqtë e Maleve, që shquheshin për gjyqësi shembullore, që kishin zgjidhur ngatërresa nga më të vështirat, nëse asokohe kishin ardhur në fuqi (pasi mund të jetë ende tepër herët për ta), a do të mundnin në të vërtetë ta kapnin fillin e atij lëmshi aq të ngatërruar nga ajo profecia e zanave të malit, para të cilave ishin gjithmonë të pazot, si para një fuqie hyjnore.
Epilogu tragjik i Edipit Mbret
…Ka rënë më në fund sipari i gjyqit të madh, gjyqi i fatit (i një Biri të Fatit), gjyqi i rrallë i epokës homerike, ku mungon shkëlqimi i betejave. Kanë dëshmuar me hir e me pahir të gjithë, në emër të së vërtetës, dhe pse ajo do të trondiste fate njerëzore, por do të shpëtonte Pallatin, Tebën, lavdinë, botën. Edipi Mbret asnjëherë nuk u bë dot Mbreti Edip, si paraardhësi i tij. Edipi, Mbret?! Sikur kishte dyshim, cinizëm, në mos tallje në këtë shqiptim të tebasve. Si ka mundësi? Të jetë bërë Mbreti ynë ai që vrau të atin e u martua me të ëmën (!) Edipi, Mbret?… Jo, nuk është e mundur.
Edipi i ikën fatit të keq që e ndjek nga pas mizorisht si hija e vdekjes, po loja e rrezikshme e fatit është gjithnjë një hap para tij. Ai beson se e ka përjashtuar fatin, por fati, pa e kuptuar e ka vënë poshtë, e ka mundur, e ka groposur. Askush nuk mund ta shpëtojë më, as fëmijët e tij, monstrat më tragjike të kësaj bote. Një soj “kllonimi” antik. Edipi, tashmë “plaku i verbër i palëvizshëm”, i nëmuri i fatit, do ta presë vdekjën paqësisht, duke i ardhur rreth me përnderim mbarë populli, shpëtimin e të cilit do ta sigurojë shtatorja e tij.
Epilogu fatlum i Birit të legjendës
Me qenë se i Vrari nuk kishte djalë, as kushërinj, e nuk kishte kush t’ia merrte gjakun, Djali bari që e kishte vrarë sillej lirisht e pa frikë atyre anëve duke kullotur si më parë tufën e tij. E Shoqja e të vrarit kishte mbetur e vetme, e ve. Djali ia çon delet deri afër shtëpisë së saj, në megjat e arave. Ajo i thotë:
“More Djalë, pashë tokë e qiell, m’u hiq qafe me këto berre, se mjaft ta kam pa sherrin; më vrave burrin e më fike konakun, he ty Zoti të vraftë!”
“Mos më nam, fisnike, e di dhe vetë se kam gabue, por rrezik paska qanë! Veç po të jap fjalën e burrave, se, për çdo nevojë që ke me pas, më thuej mue, se kam me t’u gjet dhe kam me të ndihmue, në punë bujqësie e ku të duesh ti, e do të mundohem me e pague (mund të lexohet dhe shpague) gjynafin (mund të lexohet krimin) që kam ba”.
Gruaja e ve u prek prej fjalëve të djalit bari dhe atë ditë e mbrapa mes tyre filloi miqësia.
“Nuk shkoi shumë gjatë dhe ata vendosën të martoheshin bashkë”.
“Natën e martesës kur shkuan me ra (me fjetë) qielli u terratis, gjamë e bubullime gjemuen, një shi i imët prej gjaku filloi me lag tokën. Një pëllumb i bardhë fluturimthi bjen në mes të dyve. Zot, çka asht kështu? Çfarë mrekullie ka ndodhë?”
Të trishtuar nga ndodhia e pazakontë, të dy kërcyen me të shpejtë prej shtratit për të mos rënë më bashkë aty. Pëllumbi u zhduk dhe shiu prej gjaku pushoi. Me të zbardhur drita shkuan me pyet një të dijshëm se çka mund të ishte kjo mrekulli. I dijshmi u tha:
“Ju duhet të jeni Nanë e Djalë e s’ka si të jetë ndryshe!”
Djali u kthye mënjëherë te mullisi, e pyeti në ishte me të vërtetë djali i tij apo jo? Dhe ky ia shpjegoi hollësisht, fije e për pe, se si kishte pas ndodhur”.
U zbulua gjithçka dhe Nanë e Djalë u përqafuan me lot për faqe. “Fjala e Orës u ba amen për çudinë e gjithkujt…”
Ku takohen dhe ku ndahen tragjedia antike greke me legjendën mirditase.
Kompleksi i Edipit te helenët, motivi i Rinjohjes te shqiptarët.
1. E para gjë që duhet vënë në dukje se njëra është vepër e letërsisë antike, kurse tjetra është një prurje folklorike, gojëdhanore.
Si shumë vepra të tjera të antikitetit grek, edhe “Edipi Mbret” është ushqyer nga miti, legjenda. Miti mbi Edipin është trajtuar dhe te “Edipi në Kolonë” po të Sofokliut dhe te Seneka. Edhe në letërsinë e kohës së re figura e Edipit ka frymëzuar shuma autorë, si Kornejn, Volterin etj. 2 Miti është vetëm pikënisja, pasi komponentët e veprës i janë nënshtruar përpunimit artistik, duke krijuar një vepër komplekse me një subjekt të dukshëm dhe një tjetër “të padukshëm” që zbulohet vetëm në fundin e veprës.
Edhe legjenda mirditase e Djalit të Gjetur (që Vret të Atin dhe Martohet me t’Amën) është e brumit popullor, porse ajo vjen ashtu si në fillesë, siç është ngjizur, e virgjër, e papërpunuar. Megjithatë të gjitha elementet e kompleksit të Edipit i ka dhe ajo, me përjashtim të aktit final, të kurorëzimit de fakto martesës së birit me nënën e tij. Këtu legjenda devijon nga ky kompleks universal, duke ruajtur ngjyrën thellësisht shqiptare, atë të mitivit të Rinjohjes, që natyrisht është i njohur dhe në popuj të tjerë të rajonit ballkanik. Martesa de jure e djalit me nënën e tij e rrit dramacitetin e veprës anonime.
2. Në gojëdhënën mirditase ndjehet i largët mjedisi i lashtë e hijerëndë ballkanas, me kështjella, pallate mbretërore, altare të shenjta, që për çudi toka e Mirditës i ka patur të shumtë; po ashtu mungojnë dredhitë, kurthet, kulisat, intrigat, shërbetorët, kori antik etj. Përkundrazi dekori është gati ekzotik, malor, bjeshkëtar, thuajse baritor, i papërpunuar nga fantazia e rrëfimtarit, dekor aspak skulpturor e monumental, i pagdhendur nga dalta e mjeshtërve të gurit, as nga ajo e rapsodëve që kishin skalitur në vargje epose të madhërishëm, balada në zë. Duket në pamje të parë se një ndodhi si ajo ka qenë në periferi të ndërgjegjes kolektive të banorëve të maleve. Rrëfyesit të rastësishëm i ka mjaftuar të thotë gjënë e veçantë, që është e vështirë ta besoje. Megjithatë këtu mbase qëndron madhështia e tragjikes së saj, pasi është ruajtur natyrshmëria, pa u ngarkuar me epicitet të panevojshëm etj.
Edhe pse ajo nuk ka patur fatin të njihet e shqyrtohet nga filologë, mitologë, estetë, psikologë, ajo vjen krejt e përqasshme në përmbajtjen e saj me tragjedinë greke mbi dy mijë vjeçare që ka mrekulluar dhe tronditur njëherësh mendjet dhe ndërgjegjet njerëzore. Nëse me kompleksin e Edipit janë marrë gjenitë krijues të kohërave, filozofët, shkrimtarët, aq më tepër popujt, me legjendën mirditase nuk është tronditur askush, përpos një çasti të vetëm kur befas është shqiptuar kumti i zanave për fatin e atij djali të sapolindur. Ky është nganjëherë fati i krijesave të anonimatit. Veçse ato nuk kanë nevojë një industri të tërë shkrimi e teatri për t’u mbajtur në këmbë e për t’iu përcjellë shekujve, pasi u mjafton thelbi i tyre rrezatues, përjetësisht i pandryshuar.
3. Pavarësisht nga disa fjalë, që me siguri janë shtuar më vonë, si baft, nafakë, topaxhë, konak, mosha e legjendës duhet të jetë e lashtë, të paktën e kohës së lulëzimit të baladave të njohura të Murimit në kala, Vëllait të Vdekur e Rinjohjes. Ndjehet në të koha pagane, pasi nuk përmendën elemente të krishterë, ndikimi i Kanunit etj. Mungojnë adresat kohore e vendore. Është nje mjedis tipik gati idilik: bjeshkë, livadhe, lumë, mulli, zana, orë. Mundet që kjo legjendë është e njëkohshme me vetë mitin grek të Edipit, pasi asokohe ka qenë ajo mënyrë të menduari e popujve ballkanas në të njëjtat kushte; e dallon vetëm elementi i Rinjohjes, që dhe mund të jetë shtuar më vonë, kur është kërkuar një zgjidhje morale e pranueshme. I rëndësishëm është thelbi tragjik i fatit. Janë qeniet jo njerëzore që japin kumtin e keq në të dy rastet, te Edipi – orakujt, te Legjenda Mirditase – orët apo zanat. Ato shqiptojnë të njëjtën formulë të fatit “vrasjën e babës nga i biri dhe martesën e tij me të nënën”, pavarësisht kahjes së zgjidhjes së fabulës tragjike.
4. Nisur nga tragjedia le ta rindërtojmë linjën fillestare të mitit mbi Edipin dhe pak a shumë të subjektit të tragjedisë, për të parë përafrinë me legjendën tonë.
Në bjeshkët e larta të Qiteronit nga një bari gjendet një djalë i tretur në greminë; Edipi foshnje gjendet i lidhur me lak në këmbën e shpuar (këndej i buron dhe emri). Ky bari është Korintasi, i cili i thotë Edipit Mbret “të pata gjet në pyje të Qiteronit.” Po si kishte ngjarë? Korintasit foshnjën e tretur ia kishte dhënë një tjetër bari, i shtëpisë së Mbretit Lajo të Tebës. Këtij të fundit barrën e mbytjes (tretjes) së fëmijës ia kishin ngarkuar pikërisht prindërit e vogëlushit, Lajo dhe Jokasta, për arsye se ata e dinin nga orakujt se kur të rritej ai do “të vriste të atin dhe të martohej me të ëmën”. Kjo kishte qenë zgjidhja e tyre, për të cilën nuk ishin penduar asnjëherë.
Bariu i shtëpisë së Lajos kishte ndjerë keqardhje, duke mos e ditur gjëmën e fatit, fëmijën ia kishte dhënë Korintasit, bariut tjetër. Ky nga ana e tij do t’ia bënte atë fëmijë “dhuratë” Polibit dhe Meropes, të cilët nuk kishin fëmijë. Bamirësia e Korintasit ishte e shpjegueshme, në logjikën e gjërave, që shkonte përkundër logjikës fëmijëvrasëse të mbretërve antikë.
Edipi rritet dhe në rrethana të paimagjinueshme vret të atin e martohet me të ëmën.
Pak a shumë kështu ngjet dhe në legjendën tonë.
Pyje atje, pyje këtu. Atje fëmija flaket në greminë, këtu në lumë. Atje fëmijën e tretur e gjejnë barinj që i shpetojnë jetën dhe ia japin ta rrisë një njeriu që nuk ka fëmijë, Polibit, që e rrit si fëmijën e vet. Këndej fëmijën e gjen mullisi, i cili gjithashtu nuk ka fëmijë, dhe që e rrit dhe ky si fëmijën e tij. Në të dy rastet prindërit, le të themi adaptues apo birësues, nuk bëjnë zë, e mbajnë enigmën deri në vdekje, dhe të dy bijtë e gjetur dijnë për prindër këta të fundit dhe jo prindërit e tyre të vërtetë. Të dy kanë të njëjtin fat të parathënë, nën hijen e zymtë të të njëtit Ballakan: Edipit – orakulli i Delfit dhe djalit shqiptar – zanat apo orët, u kanë caktuar të njejtin fat: të vrasin të etërit dhe të martohen me të jemat.
Edipi e vret të atin në një ngatërresë të rastit. Djali shqiptar, po në një sherr të rastit, te livadhi, vret të atin. Fati nuk ndryshon për një “bir të fatit”, paçka se ai ishte hero, mbret, bir mbreti a bari i thjeshtë delesh.
Në të dy rastet është akti i vrasjes së babait që çon drejt zgjidhjes së enigmës, zbulimit të së vërtetës. Nuk mund të shkohej më përtej gjakut. Pas tij e vërteta duhej të gjente gojë për të dëshmuar fatalitetin. Për Lajon kërkohet shpagim, pasi ai ka konsumuar gjithë spektrin e krimit (sh)njerëzor e moral, përfshi dhe martesën me të ëmën, kurse për djalin e legjendës shqiptare nuk do të jetë ky fundi, jo se nuk ka kush merr gjak për të vrarin prej tij, po se këtu rrjedha e tragjikes ndërron kahje, shkon në tjetër hulli.
Edipi rreket gjatë në zbulimin e fatit të vet. Djali i legjendës sonë e zbulon atë vetëm kur kupton se fati kësaj here e kishte ndihmuar të mos kryente mekatin e rëndë, të bënte shtrat me të ëmën. Kështu, Edipin fati e kthen në një rob të përjetshëm të tij, se ai e ka konsumuar aktin mekatnues të martesës “qorre” dhe ka lindur katër fëmijë, Polinikun, Eteoklin, Antigonën, Ismenën. Në këtë anë djali “ynë” është i privilegjuar, nuk vetëndëshkohet, as me verbim, as me ndonjë formë më të lehtë, pasi në rastin e tij, në gjykimin e shqiptarit të maleve, peshon fort e mbase mbi çdo gjë aspekti moral. Shqiptari ta falte dhe gjakun e djalit, por jo turpin, inçestin, shthurjen seksuale, krimin moral.
5. Martesa e djalit me nënën e tij ndodh në botën mitike helenike dhe e trondit atë nga themelet, në një kohë kur ishte kapërcyer martesa brenda të vetëve (gjakut), dukuri e fillesave të shoqërisë njerëzore, por ajo nuk arrin të shkundullojë dot botën shqiptare mitike të maleve, për shkakun se nuk arrin të ndodhë. Kjo është dhe veçoria kryesore dalluese midis mitit helen dhe atij shqiptar. Këtu shfaqen dhe kodet e veçanta morale të dy popujve fqinj nën një “çati” mitologjike ballkanase, çka tregon në mënyrën e vet se ata kanë dhënë e kanë marrë mes tyre, por kanë ruajtur ashtin identitar të vetin. Legjenda shqiptare vete gjer rrëzë malit të mëkatit, por ai nuk rrëzohet t’i zërë brenda mekatnuesit e mundshëm, pasi në çast diçka mrekulluese ngjan, diçka shpëtimtare fluturon nga kthinat e ndërgjegjes, një pëllumb, një shi gjaku, dhe në vend që të ndodhë mbitragjedia, ndodh mrekullia e Rinjohjes së Nënës më Birin.
6. Në tragjedinë “Edipi Mbret” shpëtimtari i fëmijës së humbur është një barí, kurse në legjendat shqiptare, diku është mullicaku, diku një shtegtar. Bariu i lashtësisë është dhe tjetërkund shpëtimtar i fëmijës së pambrojtur. Thuhet se poetin e mash indian të shekullit V të erës sonë, Kalidasën, që ishte bir Brahmani (shtresë e lartë), kur mbeti jetim 6 muajsh, e pati marrë një bari lopësh dhe e pati rritur si djalë shpirti.
“La leggenda del’Edipo Albanese”
Në këtë trajtesë ne zgjodhëm variantin më përfaqësues (sipas nesh) të gojëdhënës së Djalit të Gjetur, siç na pelqen ta quajmë, pasi, në një trajtë apo në një tjetër, ajo ka qenë e përhapur në krejt Dukagjinin, siç shkruan At Marin Sirdani, duke sjellë një variant që ai e ka mbledhur në Pult, dëgjuar në dy a tri vende. Ai e quan përrallë dhe titullon “Nama e Orës”. (Sirdani, Kontribut…, 2017, 525). Skenari është po ai dhe personazhi mitik një njeri i vetmuar, natën, diku bari e diku mbret.
Nji nieri shkoi për nji herë më dritë në bjeshkë me çá do drrasa për me goditë nji djep, pse së shoqes ishte me t’i falmit Zot’ ynë nji fmi. Në sa ishte ky tuj shkurtue nji mré, po ndien nji orë ke prej njaj mali po i bâte zâ njaj shoqes së vet, se “njatij orligu i ka lé nji djalë, si thue t’ia njesim êmnin?” Zana tjetër ia kthen se nuk ka ngae me çá kryet për sa nierz lejn. Por ora qi lshoi zânin së parit nuk e la me aq, por i bzâni edhe dy a tri herë, e atbotë, ora/zana tjetër e mërzitun i përgjegj përmes nji name tronditëse: “Vraftë t’ án e mârrët t’ amen!”
Nuk është lumi këtë herë, por deti ku i ati (pasi ishte marrë vesh me të shoqen) do ta hidhte fëmijën mbyllur në një arkë, ku tallazet do ta qitnin në një breg larg, ku një dhi vente përditë “me e ndergue” (ushqye me tambël). Një shtegtar e gjen, e merr e çon te shtëpia e vet. “Si u bâ ky nji farë tarabacit, i ra n’er se ishte bir mbretit,… prandej shkoi tuj kërkue dhenë… me jetue ngjat babës së vet”. Mbas disa vitesh, ashtu duke kërkuar t’atin, has në një popull që po ankohej fort për mbretin e vet, bashkohet me kundërshtarët e tij dhe e vret mbretin, ndërsa ky i fundit po udhëtonte me tri karroca diku afër qytetit. Populli e zgjodhi për mbret e i dha për grue, “mbasi pëlqyen shoqisho’in, mbretneshën e mbetme pa fat”. Pa u mbushur viti u lindi një djalë, por mes tyre kishte një marrëdhënie të çuditshme: burrit i jepej, kurdo që fliste me të shoqen, me i thirrë nanë, kurse asaj me i thirrë burrit, bir! Kjo bëri që të flisnin një ditë gjatë mbi jetët e tyre, ky i tregoi gjerdanin që e ëma i kishte pas lidhur në qafë, kur kishte qenë kërthi – kaq u desh që të merrej vesh se ata të dy (mbreti i ri dhe mbretnesha vejushë e martuar me të) ishin nënë e bir. Prej dëshpërimit burri vrau me thikë, së pari të shoqen, mandej të birin e së mbrami veten.
Ky variant është i përafruar me “Edipin Mbret”, subjekti zhvillohet në hullinë e tragjedisë antike të Sofokliut dhe jo në atë të Baladës së Rinjohjes.
Kurse nga Zadrima At Marin Sirdani sjell një variant të ngjashëm, por jo të njëjtë me atë të Mirditës të mbledhur nga Kol Shtjefni, që frati gjithashtu e quan përrallë.
…Teksa ishte tue i falë Zoti një fëmijë një grueje, kjo ndien një orë mali që po e pvette nji shoqe të veten, nëse leu fëmija… Hej medet! Se leu në sahat të lig: ka për të vra t’an (atin)! Gruaja e rrënqethur nga ajo që kishte dëgjuar, ia tregon të shoqit, i cili “ba efshe për at’ punë dau me të shoqen më goditë nji arkë e me e qitë n’ujë tuj mos u ba zemra me e mbytë me duert e veta”. Fëmijën e mbyllur për së gjalli në arkë e morën dallgët dhe e qitën së mbramit në breg, ku, prej vullnesës së Zotit, shkonte nji dele që e ushqente përditë me tambël. Mbas do muejsh shkon aty një lundërtar, e ndesh fëmijën e njomë, i dhimbset, ndaj e merr me vete dhe e mban në lundrën e tij derisa bahet njifarë tarabaci, e atëhere, i thotë që të zbresë në tokë për me mujt me gjet ndonji punë e me u ba i hajrit.
Si u ul në tokë, djali zuni vend te nji zotni, i cili i la të ruante nji pemëtore, e kushdo që do të guxonte me e damtue, ta vriste patjetër. Një ditë prej ditësh iu dha këtij zotnisë me e provue rrogëtarin a po e zbatonte urdhnin e tij dhe pa ague mirë drita shkoi e hipi në një fik. Erdhi mbas pak kohe rojëtari (djali), pau se dikush kishte hipur në fik, i bani za dy a tri herë dhe kur njeriu në pemë nuk po ua vinte veshin kërcënimeve të tij, shtiu mbi të dhe e vrau. Shkoi fill e tek shtëpia për me i tregue zotnisë se kishte vra nji njeri, por tuj mos e gjetë aty, ia diftoi punën zojës së shpisë dhe shkuen së bashku me e kundrue se kush mund të ishte i vrami.
Kur panë se kishte vra zotninë e vet u mjruen të dy ke s’ve ma. “Si e bajten e e çuen te shpija, e pveti zoja se ç’fisit e gjinijet ishte, me i ndodhë ai farë rrezikut. Ky u vu e kallxoi fill e për pê të gjithë jetën e vet, e atbotë grues i ra ndër mend nama e orës, e u vertetue se ishte shí i biri qi i kishte pas lé në sahat të lig me vra t’an”. (Sirdani, Kontribut…, 529.)
Siç shihet, rrëfimi zadrimor i Sirdanit nuk përmban pjesën e “dytë” të fabulës së Edipit Mbret, martesën fatale të djalit më të amën. Profecia edipiane e orëve të malit këtu është e përgjysmët.
Shaban Sinani, që në studimet e veta e ka rrokur dhe këtë dukuri, shkruan: “Gojdhana e t’birit qi martohet me t’amen”, që Cordignano e mblodhi prej një fshatari nga Dardha e Pukës, me emrin Nikollë Ndoci, në italisht nëntitullohet prej tij “La leggenda del’Edipo Albanese”… disa prej këtyrë motiveve gjenden të mbledhur e të botuar më herët a më vonë dhe nga dijetarë të tjerë, si te Hahni, ku “Gojdhana e t’birit qi martohet me t’amen” është, në koleksionin “Griechische und Albanische Märshen”, haset në një trajtë tjetër, ku bartësi është folës i toskërishtes. Në këtë variant miti i Edipit ndërthuret me mitin e Perseut e të Andromedës. (Sinani, “Tradita gojore si etnotekst”, 2012, 327.)
Në vend të epilogut
“…Edipi nuk e kishte vrarë të atin. Dhe as kishte fjetur kurrë me të ëmën. Ishin shëmbëllime krimesh të mundshme, që u shpallën si të kryera ndërkaq, ditën që ai ishte bërë tiran… Ditën që ai (tirani) e merrte kurorën, ato zhvendoseshin nga koha e pritme, ajo që ende s’ishte, drejt së shkuarës, për të mbërritur gjer në strehën më të sigurt, në zgrof të nënës…” (I. Kadare, “Lulet e ftohta të marsit”, Onufri, 2000.)
_________
Sofokliu. Edipi Mbret, Tiranë 2008 & 2016.
Kalidasa, Sakuntala, Tirana 1958, përktheu Skënder Luarasi.
Kol Shtjefni. Mirdita, doke zakone, Tiranë 1999.
At Marin Sirdani, OFM, Kontribut për historinë dhe kulturën shqiptare, Botime Françeskane, Shkodër 2017.
Ernest Koliqi, Hija e Maleve, botimi i parë, Zarë 1929 & Botimet “Pakti” 2011.
Përqasje mes “Edipit Mbret” dhe një legjendë mirditase, gazeta “Shqip”, 2006.
Vëllime folklorike ku përfshihen këngët e Rinjohjes etj.
Ismail Kadare, “Lulet e ftohta të marsit”, Onufri, Tiranë 2000.
Shaban Sinani, “Tradita gojore si etnotekst”, “Naimi”, Tiranë 2012.
