Çmimi Kombëtar i Letërsisë 2019: Përmbledhje me tregime më e mirë 2019, “Mikrobus”, Romeo Çollaku
Motivacioni: “Për sjelljen e një proze me një gjuhë të çlirët e të nuancuar në ngjyra, e cila vihet në shërbim të emocionit që përcjellin tekstet e tregimeve të tij me situatat dhe personazhet e përshkruara me gjallëri”.
Errësira kishte filluar të shpërndahej, rrallohej nga çasti në çast, por nuk fliste njeri. Dëgjoheshin vetëm frymëmarrjet, disa të rënda, të atyre që dremisnin, disa të lehta, të atyre që ishin mjaftuar me pak orë gjumë, si dhe një gërhitje fërshëllyese që nuk dihej kujt i përkiste. Mbase as i zoti vetë nuk e dinte që gëzonte një dhunti të tillë, përndryshe, do të kishte bërë ndonjë përpjekje për të ndenjur zgjuar, që të mos e shpërdoronte me vend e pa vend. Dëgjohej edhe ninulla e mbytur dhe e zvargur e motorit të autobusit dhe ishte pikërisht ajo zhurmë monotone dhe gjumëndjellëse që, krahas vakësisë, errësirës dhe qepallave gjjithsesi ende të palehtësuara kënaqshëm, kishte përmbushur edhe kushtin e fundit për t’u shndërruar ai mjedis, menjëherë pak çaste pas nisjes, në një fjetinë të volitshme.
Autobus i thoshin udhëtarët, ngaqë ajo linjë tradicionalisht ishte kryer me autobus. Nga udhëtarët, ishte mësuar ta quante ashtu edhe shoferi, por në të vërtetë ishte një mikrobus i vogël, njëzetvendësh, që së fundi mbushej vetëm në rrugë e sipër dhe jo gjithnjë. Ndaj nisej qysh në pesë, që, të paktën, të parin nga dy segmentet e pabanuar ta përshkonte menatë dhe pastaj ç’t’i kishte taksur fati çdo ditë.
Tymoste cigaren që i kishte zgjatur njëri nga dy pasagjerët e ndenjëses mbrapa, një burrë rreth të dyzetave, i vetmi që, duke kthyer herë pas here kokën, tregonte o njëfarë kërshërie deri diku të përligjshme për të lokalizuar vatrën e gërhitjes o temperamentin e vet sanguin.
Vëzhgonte kur e kur edhe profilin e hollë të vajzës në ndenjësen teke matanë korridorit të ngushtë, pranë portës së pasagjerëve, në pritje, ndoshta, të zgjohej sa më shpejt, që t’i shihte edhe sytë. Më të rrallë, nëse mikrobusin e anashkalonte ndonjë veturë, ngrihej përgjysmë nga vendi dhe avitej deri te xhami, mënjanonte perden, mbi kokën e pasagjerit përkrah që i lëkundej lirshëm sa në njërën anë në tjetrën sikur po shihte në ëndërr ndonjë ndeshje të turneut të Uimbllëdonit.
Vajza e profilit të hollë, e stërvitur, siç dukej, në udhëtime të gjatë, me gjasë studente, dremiste hijshëm, me parakrahët në secilën mbështetëse, me shpatullat dhe kokën të puthitura drejt pas shpinores. Mbrapa saj ndodhej një mesoburrë me kostum, me të cilin kishte këmbyer disa pyetje e përgjigje te bagazhet, para nisjes, por që nuk duhej të ishte i ati, thjesht, një bashkudhëtar për të edhe më i përkohshëm se kaq, mëse i rastësishëm, i cili, pas disa përpjekjesh të dështuara për të fjetur, ishte zhytur qartazi në shqyrtimin e ndonjë qorrsokaku të natyrës ekonomike.
Në thellësi të mikrobusit, kishte gojë të hapura, nofulla të varura shtrembër, tëmtha të rehatuar mbi supe të panjohur, rrëkeza jargësh të dëlira, bulçi që fryheshin e shfryheshin sipas një ritmi katërçipërisht të rregullt pa gabuar në asnjë interval, buzë që përpëliteshin duke puthur buzë të largëta prej mishi, prej porcelani a prej qelqi.
Jashtë, asfalt i lagur, bimësi e vesuar, bunkerë, zogj në alarm, ndonjë burg tek-tuk a ndonjë repart ushtarak, dikur të sigurisë së lartë, me rëndësi strategjike, tashmë mure me tulla dhe soleta të mbuluara me serë, ndërtesa të braktisura.
Zunë, me fashat e para të rrezeve që po e depërtonin automjetin tej e tej, të shpërgjumeshin njëri pas tjetrit. Shtyllat kurrizore zunë të kërcëllinin dhe paralelogramët po mëtonin shndërrimin në drejtkëndësha të fisëm. Kush shtriqej me të keq brenda asaj hapësire tepër të kufizuar që i lejohej, kush lezetonte ndonjë gogësimë të pashmangshme, kush drejtonte ndonjë jakë a mëngë, kush disiplinonte ndonjë cullufe, kush i hidhte ndonjë sy me mirësjellje tmerrësisht të matur tjetrit si për t’i kërkuar ndjesë, por edhe për të parë se më kë do të kishte të bënte për disa orë rresht, kush nxirrte nga xhepi a nga çanta paketën e kartëpecetave, kush rrotullonte zverkun në diçka më shumë se njëqind e tëtëdhjetë gradë, teksa kollitjet e njëpasnjëshme mëngjesore të pastrimit të fytit i bënin radhë shoshoqes.
Përfundimisht, burri me kostum mbrapa vajzës së re qenkësh i ati i një çunaku më pak se dhjetë vjeç dhe i shoqi i një gruaje rreth të dyzetave, që rrinin në dy ndenjëset përbri. Një sekondë pasi hapi sytë, fëmija diç zuri t’i kërkonte me ngulm së ëmës, që, duke mos e bindur dot, u dorëzua dhe nxori nga çanta që mbante mbi prehër një palë dylbi, për të cilat nuk mund të thuhej me siguri se nuk ishin profesionale.
Këta janë të gjithë për në Centrale, tha burri mbrapa shoferit, i cili tani u duk se nuk ishte një dyzetvjeçar dosido, por me thinja të gjata, të tërhequra së prapthi e të lidhura bisht pas qafës. Nuk u kuptua qartë se kujt i drejtohej dhe as se nga mori shkas për të thënë ato fjalë me zë të lartë, por sytë i kishte te një kafene në anë të rrugës, në tryezat e verandës së së cilës po rrinin qetë-qetë në punë të tyre nja tre a katër pleq herakë, pa i dhënë kujt me ndonjë gjest a britmë as të drejtën më të vogël për t’i qortuar. Atje, shtoi, atje t’i mbyllin, në rezidencën ku mblidhen gjeninjtë e lindur nga të gjitha trevat e republikës, ndaj i ka mbetur Centrale. Dhe ktheu kokën në anën tjetër për të parë përshtypjen që do t’i bënin këto fjalë vajzës së sapozgjuar.
Dhe studentes me sy jeshilë duhej t’i kishin bërë vërtet shumë përshtypje, sepse, menjëherë, diç rrëmoi në çantë dhe vendosi një palë kufje në veshë, duke lënë kësisoj në atë mjedis vetëm praninë e saj trupore. Një zgjedhje të tillë e bëjnë, çuditërisht, jo pak vajza nëpër autobusë e mikrobusë, mbajnë kufje në vesh gjatë gjithë udhëtimit, çka është, ndonjëherë, si t’i mohosh vetes pjesëmarrjen në ndarjen e një thesari.
Megjithëse nuk mund ta miratonte një qëndrim si ky, thinjoshi prapëseprapë nuk u shkurajua. Aha, briti duke mbyllur flegrat e hundës me dy gishtërinj, tani e qelbët në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Kontrollojeni mirë manometrin para se të merrni rrugë.
Në të vërtetë, asnjë erë e dyshimtë nuk po vërtitej në ajër, thjesht, fëmija i kishte varur dylbitë mbi gjoks dhe po shijonte vezën e zier që i qëroi e ëma. Pas kësaj deklarate të dytë, mund të hamendësohej lehtësisht se studentes, që nxitoi të vendoste kufjet, do t’i kishte qëlluar të udhëtonte edhe tjetër herë me atë njeri.
Fëmija e mbaroi vezën dhe ia drejtoi dylbitë detit. Gruaja i hodhi lëvozhgat në qesen e varur te ndenjësja përpara. Yyyyy, ia bënte një e më dy fëmija.
Shoferi ndaloi, hapi derën dhe brenda u fut një çift të moshuarish, duke përshëndetur e duke kërkuar me sy vende të zbrazët nga fundi. U ulën së toku dhe diç zunë të pëshpërisnin në përpjekje për të ujdisur një çantë të vogël sportive para këmbëve.
Shiko si na e kanë lënë rrugën lamashët, tha thinjoshi, molarët e Tiranës. Vetëm votën duan nga ne langot. Molarët. Të shihni ju autostradat e Italisë… Dhe u ngrit, doli në korridorin e ngushtë, hoqi me lëvizje ceremoniale një xhup të lehtë, të shqepur nën njërën sqetull, poshtë të cilit kishte një bluzë blu me numrin dhjetë dhe me emrin e Roberto Baxhios. Edhe këtë italianët e kanë hapur, tha duke u ulur, para shtatëdhjetë e ca vjetësh. Shikoje tani. Nuk rrihet më këtu, jo. Liretat, vëlla, e në gomone! Ah, ofshau thellë, Italia, amore mio! Erdhën pardje dy italianë në Çole, te lokali i Naçit. I qerasa me nga një suko. Njerëz sagllëm, a të gjivja udhët!
Jo gërqisht këtu, thirri papritur dikush nga mesi i mikrobusit dhe, veç vajzës me kufje në veshë, si dhe shoferit që ngriti sytë drejt pasqyrës, të gjithë kthyen kokat. Këtu është Shqipëri, vazhdoi zëri i pezmatuar, po të jeshët në Gërqi, të llafosit gërqisht sa t’ju duaj e bardha zëmër, këtu s’ka. Ki vatan është ini.
O Jahja, ndërhyri shoferi me të shpejtë, këtu je në Shqipëri, por je edhe në pronën time. Nuk do ta vendosësh ti në ç’gjuhë u dashka të flasin pasagjerët e mi, ndaj rri urtë atje e mos u ndiej hiç, hë xhan.
Jahjai paskësh marrë flakë si kashta për shkak të çiftit të të moshuarve, që diç po i thoshin shoshoqit në lidhje me çantën sportive. Prona jote, Xhemo, ia ktheu shoferit, nuk kam kundërshtim. Po sipas vëndit dhe kuvëndi, ka thënë i pari. Pse, çish ta pret mëndja ti, i lë greku evlatërit tanë të llafosen në gjuhën e tire?
Ç’është ki hall i math me ju, more zotëri, e ngriti zërin gruaja e moshuar, greku ju hapi diert e prapë jua ka fajin greku. Ne jemi në vëndin tënë dhe kemi të drejtë të llafosemi në gjuhën tënë.
Jo në gjuhën tënde që po e po, e mbështeti shoferi, por të llafosesh në ç’gjuhë të duash, nëno, në ç’gjuhë të duash!
Gjuha juaj është shqipja, ndërhyri me qetësi babai i fëmijës, greqishten e mësuat nga shkollat e Shën Kozmait dhe nga tregtia me Korfuzin. Ju shqip këndoni, shqip vajtoni. Dhe besoj se duhet të krenoheni për këtë.
Kjo krahinë, tha thinjoshi i parakohshëm që ishte kthyer brinjazi në ndenjëse, në kohën e baba Qemos ka qenë katolike, fliste dhe italisht.
Posi, posi, tha i moshuari, se njëlloj na qënka e folmja jonë me greqishten e arsimit e me çish e flasin në Korfuz!
Rrofsh sa malet, o Jahja, që më kujtove, tha shoferi dhe shtypi butonin e kasetofonit. Mikrobusin e mbushën tingujt karakteristikë të muzikës greke.
Këngët e tire i dëgjoj dhe û tërë ditën e tërë natën, o Xhemo, politikën nuk ua dua.
Ti mund të kishe vënë edhe ndonjë album të Gaqo Çakos apo të Vaçes, foli gjithnjë me qetësi burri me kostum, ne kemi këngët tona.
Ç’Gaqo Çako, o të keqen vëllai ty o, u hodh prapë ai me bluzën e kombëtares italiane të futbollit, të kishe thënë Eros Ramacoti, të hiqja kapelen. L’uragano Meri. Po futi atje një Ramacoti, iu kthye shoferit, a ndonjë Vasko Rosi. Ah, Italia, Italia! Ç’të bëj se m’i ka lidhur plaku këmbë e duar. Nuk ke ndonjë kasetë të asaj trileçes, Ambrës? Po vemi në shekullin njëzet e një, a i gjivja udhët, e di ti ç’domethënë shekulli njëzet e një apo jo?
Jo, nuk e di, iu përgjigj shoferi, kur të vete, do ta mësoj. Tani shekullin e njëzetë di vetëm.
Se kanë politikë dinake, andaja, vazhdoi në të vetën Jahjai, politikë antishqiptare. Është Turqia që e ka bërë zap, pa do ta keshit parë ju grekun. Ia ka bërë Tansuja tetë me di.
E kërreve kokën, ia priti gruaja e moshuar.
Pse s’na e bëri tetë me di në jenar, tha plaku, apo s’ia mbajti?
Me Greqinë, Turqinë dhe Italinë, ndërhyri përsëri burri i qetë, ruajmë marrëdhënie miqësore. Por ne kemi vendin tonë dhe, në veçanti, për të duhet të mendojmë. E ardhmja jonë…
Mirëpo e la fjalën në mes dhe brofi drejt së shoqes, që kishte filluar t’i përzihej. U përmbajt atje, por, më vonë, pas një pushimi të shkurtër për cigare e për ndonjë nevojë të ngutshme, kur mikrobusi kishte filluar t’i ngjitej shpatit gjarpërimthi nga njëra kthesë në tjetrën duke gulçuar, gruaja volli në qese dhe iu desh kohë për ta marrë disi veten.
E ku ka natyrë si jona, theu burri i qetë një heshtje të tejzgjatur, këtu mali, atje deti, shikoni, shikoni, asnjë vend në botë nuk ka plazhe si tanët.
Thinjoshi ktheu kokën dhe e vështroi ngultas, me njëfarë mosbesimi. Janë dhe nja dy në Sestri Levante, tha, plazhe superiore, me kum. I kam parë nga Rai Uno.
Në krye të malores, mikrobusi u ndal, «gjysmë ore, sa për nga një kafe», dhe zbritën të gjithë me radhë duke shmpirë gjymtyrët. Ndanë rrugës, rrëzë kreshtës me pisha, ndodhej një barakë e vogël prej llamarine dhe, në një shesh të shtruar me çimento përpara saj, ngjeshur pranë njëra-tjetrës, nja katër a pesë tryeza me karrige plastike. Kafexhiu doli nga baraka, i mirëseardhi me buzën në gaz dhe filloi të merrte porositë. Më të shumtët, mes të cilëve edhe studentja që i kishte hequr tanimë kufjet, kërkuan ekspres. Espreso naturalmente, porositi edhe thinjoshi që, duke qenë se në atë lartësi bënte freskët, e kishte veshur përsëri xhupin e lehtë. Do ta shijonte ekspresin dyfish, sepse i zoti i barakës kishte vënë në magnetofon këngë të gëzuara italiane.
Mua një kafe greke, tha gruaja e moshuar, ndërsa i shoqi që, me ç’kuptohej, ose e kishte lënë kafenë ose e kishte pirë atë të mëngjesit në shtëpi, nxori nga xhepi dhe la sipër tryezës faqoren e rakisë a të uzos. Kafexhiu qe stepur nga kërkesa e gruas.
U bëra kaq vjeç, qeshi Jahjai vesh më vesh, këtë sot e dëgjoj për herë të parë. Po ku ka kafe greke? E di tërë dunjaja që kafeja është turke. Nga turqit i muarrmë tertipet e kafesë, ata na e prunë edhe mullirin që e bluajmë. O usta, bëmë mua një turke me pak, të kam rixha, një me kajmak.
Po pse, u hodh plaku në mbështetje të së shoqes, pa kafe rrij njerëzia në vitrat e Bizantit? Kastriotajt e Arianitajt nuk pinin kafe?
Po mirë, u tërhoq gruaja, bëmë një vëndi, shqiptare, meqë s’paska kafe greke këtu.
As kafe shqiptare nuk ka, nëno, tha kafexhiu, e ke fjalën për kafe turke. Në s’e daç turke, të të bëj italiane, ekspres.
E drejtë, foli burri me kostum, nuk ka kafe shqiptare. Por edhe ne kemi prodhimet tona tradicionale, kemi djathin e bardhë, kemi isopolifoninë, lahutën, bozën.
O zotëri, mos na vono, u hodh dikush, të cilit nuk i ishte dëgjuar zëri gjatë gjithë asaj rruge, bëmë mua një kafe Llogaraje. Një kafe të fortë Llogaraje që të vij në vete.
Pas dyzet e pesë minutash, kishin zënë vendet e mëparshëm dhe mikrobusi u shkund për të marrë të tatëpjetën. Nuk flisnin, dëgjonin në heshtje Gliqerinë, me përjashtim të vajzës së re që dëgjonte në kufje muzikën e saj të dëshiruar, ndonjë grup amerikan a europianoverior.
O ma, thirri papritur çunaku duke ia zgjatur dylbitë së ëmës, të ç’shteti janë ata flamurët atje poshtë, në anë të detit?
Ku, more çamarrok, nxitoi të ndërhynte Jahjai me sytë nga çifti i moshuar, në Pashaliman? Janë të Turqisë, që na mbron nga shovinistët.
Baza e Pashalimanit, tha prapë me qetësi i ati i çunakut, pika më nevralgjike e gjithë Mesdheut.
Atë çast u dëgjua një rropamë e fortë dhe, pasi kërceu nja dy herë përpjetë si mëz, mikrobusi shtangu gozhdë në vend. Para xhamit ballor zunë të ngriheshin shtëllunga të dendura tymi.
Mos, ia bëri shoferi, kësaj radhe na fiku.
Hapi derën dhe zbriti me një çehre të dëshpëruar. Pasagjerët, me të ardhur në terezi nga tronditja, zunë të shikonin njëri-tjetrin duke rrudhur buzët.
Nuk rrihet më këtu, tha thinjoshi, liretat e në gomone.
