(Koha e zhvulosjes mbërriti)
E në të djathtë të Atij që ulur ish mbi Fron
Një Libër shqova të shkimët pergamene…
I vulosur ish me shtatë vula.
E në sy m’u ngulit një engjëll i fuqishëm,
Që thërriste me të Madhit fuqi:
“Kush është i denjë ta zhvulosë Librin
E shtatë Vulave t’u japë udhë?”
Apokalipsi, 5
Zhegu i korrikut ishte përvëlues, aq sa dukej vërtet marrëzi që në atë kohë të ndërmerrej njohja e një qyteti të rrallë si Firence. Porse ishin rrethanat që e diktuan dhe, për të lehtësuar një trishtim kronik që më shfaqej kur e kur, së bashku me tim shoq, nisëm një të enjte me ufëm udhëtimin me “Belle air” drejt Firences. Mbërritëm rreth orës shtatë të mbrëmjes në hotel Sofitel, Via de Cerretani 10, pasi kisha vuajtur frikën e lartësive në atë avion të mbushur tumbllaz me gërma cirilike, të cilat, ngase nuk arrija dot as t’i lexoja, ma shtonin ndjenjën e pasigurisë. Kisha kërkuar më kot duke vështruar nga dritarja e avionit, ndërsa ky pat nisur uljen, të shquaja shenjat e magjisë së qytetit legjendar të Mesjetës dhe Rilindjes; s’kisha mundur të dalloja veçse një tjetër trishtim të murrëtuar guri, që nuk premtonte asgjë të magjishme dhe pastaj, në tokë, kisha parë Firenze Nova-n, një periferi e rëndomtë që çahej vetëtimë nga taksia zhurmëmadhe, të cilën e drejtonte një grua e re zeshkane dhe maroke.
Në rrugën e rrahur nga i nxehti gëlonin turistët e krisur që, të zhulaqur si mos më keq nga vapa dhe ecjet e gjata në këmbë, vazhdonin të shkrepnin pa fund aparatet fotografike, a thua se vetëm ashtu arrinin të justifikonin ato çaste ekzistencën e tyre në atë qytet. Porse holli i hotelit kishte një klimë të tijën, të freskët dhe me aromë flladitëse uji.
Ndërsa vendoseshim në dhomën 219 dhe përpiqeshim të rregullonim temperaturën e organizmit me një dush të freskët, mora vetmvete vendimin që t’i futeshim zbulimit të qytetit të vërtetë të Zambakut ngjyrë Vjollcë apo kryeqendrës së dukatit të madh të Toskanës, e bindur se shkëlqimi i tij nuk ndodhej sheshit dhe nuk mund të dallohej dhe shijohej pa e kërkuar dhe zbuluar. Këtë bindje ma kish përforcuar edhe fakti që, sipas udhërrëfyesit turistik, hoteli ynë gjendej mu pranë “Ponte Vecchio-s”, Urës së moçme, e cila, së bashku me Katedralen, ishin dy emblemat e Firences. Në të vërtet, gjer ku të hante syri, në rrugën tonë nuk shihej as urë, as lumë. Kishim pak më shumë se tri ditë në dispozicion për zbulimin që duhet të bënim. Dija se në atë qytet kish jetuar dhe vdekur Giotto-ja, kish lindur Donatello-ja, Botticelli, që po aty kish pikturuar La nascita di Venere; pranë Firences, në Vinci, pat lindur gjeniu Leonardo. Sipas një enciklopedie, nga të një mijë artistët më të mëdhenj europianë të mijëvjeçarit të dytë, 350 kishin jetuar dhe punuar në Firence; dija që opera e parë në historinë e muzikës, Dafne-ja,ish kompozuar në Firence nga Peri, dija që Akademia e parë artistike në Europë qe ngritur po aty, në atë qytet kish lindur Collodi, ati i Pinokut, Eugenio Montale, Giosuè Carducci, Tommaso Landolfi… Dikur veshi më kish zënë se ai qytet kish qenë “ujëvara” ku Manzoni kish qëruar “teshat gjuhësore” të I promessi sposi…
Gjithçka, në të vërtet, niste përtej mureve që rrethonin rrugën tonë, Via de Cerretani; rrëshqitëm rrëzës së tyre të mugët – ashtu mësuam të ecnim atyre ditëve të vapëta, – dhe pamë se çdo rruginë hapej brenda një rrugine tjetër dhe mëpastaj përfundonte brenda një sheshi, i cili nga ana e tij dilte në një tjetër shesh, nga ku merrnin drejtim të tjera rrugë e rrugina… Nuk kishte fund, dhe monumentet e qytetit në befasinë e tyre magjike shfaqeshin para syve pa rregull dhe pa norma, mend si ta mbillnin asoçastesh dhe në një pikë krejt të rastësishme ekzistencën e tyre të përjetshme.
Kështu, mbrëmjen e ditës së parë vizituam Batistero-n me portat e famshme parajsore dhe me dyshemenë që vizatonte udhët e qiellit. Ishte një ngrehinëz e ngjashme me një mjet fluturues: tre engjëj e mbartnin jo në flatra, por në veshë, sikur të përgjonin rrahjet e zemrës së qytetit, katedrales përkarshi, Duomo-s së famshme me kupolën e Brunelleschi-t. Prej aty, arrinim të shquanim të mirënjohurën Campanile di Giotto. Të nesërmen, pasi rrugëtuam si zvarranakë rrëzëmureve hijane në Via Martelli, u përplasëm hundë më hundë me Batistero-n, kësaj here në Piazza S. Giovanni. Që të mund të drejtohesha me sa më pak gabime dhe të mund t’i gjeja monumentet kur doja, vendosa të ndërtoja një si hartëzën time, -për të lëvizur brenda labirintit tim, -me shenjat e mia dhe, sidomos, me shënimet se kur, ku dhe pranë kujt më ishin shfaqur para syve, e mëdyshur se mbase lojcakëria e vendodhjes së tyre ndodhte vetëm për mua. Me hartëzën time ia dolëm të shijonim tri mbrëmje radhazi freskinë e ujërave të lëmyshkura të Arno-s me urat e tij të shumta dhe Ponte Vecchio-n që ndihte Medici-t të kalonin nga Palazzo Vecchio dhe Uffizi në Palazzo Pitti duke shmangur rreziqet e udhëve; në Ponte Vecchio pashë statujën e bronxtë të një një argjendari të famshëm, të parën dhe të fundit të botë, në mes dy radhë shitoresh floriri, të cilat ditën rrezëllinin dhe ndillnin gjithkënd me prarimin e arit dhe natën, të fshehura pas qepenash të rënda nxirane, ngjanin sikur ndrynin të fshehta verdhane uji dhe metali të çmuar.
Në gjeografinë e hartës sime, e cila mbushej me shenjëza nga ora në orë, – a do të arrija t’i zhbiroja tamam ndonjëherë?-të sigurta në vendndodhjen e tyre ishin vetëm monumentet brenda monumenteve, të cilët na kishin marrë orë të tëra pritjetje për t’i parë, por që na e kishin shpërblyer bujarisht mundin: fjala vjen, tablotë e Botticelli-t, të Da Vinci-t apo të Titien-it gjendeshin përherë në muzeun Galleria degli Uffizi, pavarësisht nga vendndodhja lojcake e muzeut brenda hartëzës sime, Davidi dhe të tjera vepra të Michelangelo-s ndodheshin palëvizshmërisht në Galleria dell’Accademia, Perseun e Cellini-t isha e sigurtë se do ta gjeja gjithmonë në La Loggia dei Lanzi, dhe në kishën françeskane më të madhe në botë, në Basilica di Santa Croce do të preheshin përjetësisht Michelangelo, Gallileo, Macchiavelli…
Në Piazza dell’Olio, në Osteria dell’Olio, në sallën e freskët dhe të thjeshtë që shërbente njëherit si sallë ngrënieje dhe galeri pikturash të kohës, kur pas një bistecca alla fiorentina dhe një Chianti të lehtë vendi, kamarieri na serviri një pjatë të vogël plot me cantuccini alla mandorla dhe liker, si edhe dy copa nga ëmbëlsira që quhej la torta della nonna, ndjeva një si prani vdekjeje. Mëpastaj, ndërsa im shoq përballë meje ngjyente në liker një copëz cantuccini ku zbardhte një thua bajameje, me sytë te një pikturë e varur në murin përkundruall, m’u ndërmend një pikturë e Rene Magritte-it me titullin Banketi, që kishte një diell flakërimë mu në mes të një pylli të errët të nderë gjerazi, dhe sërish ndjeva praninë e vdekjes. Kësaj here më të qartë dhe më të sigurtë. “Ajo që ndiejmë dhe përjetojmë”, mendova vetëtimë, “ajo që na dhemb vërtet, nuk është vdekja jonë, është vdekja e të tjerëve, vdekja e të afërme, e atyre që duam. “A mund ta ndiejmë vdekjen tonë?” pyeta veten dhe po vetë u përgjigja me ato që kisha lexuar shkrimeve të filozofisë: “Jo, vdekja është ndjeshmëri dhe, si e tillë, kur ne jemi, ajo s’mund të jetë dhe kur ajo është, ne nuk jemi më.” Atëherë, ç’të ishte kjo prani vdekjeje që ndieja? Vdekja e kujt mund të ishte? U mata t’ia thoja tim shoqi, me një shpresë të vakët se mos edhe ai po ndiente të njëjtën gjë, por hoqa dorë në çast, e para se në atë sallë të vetmit të vdekshëm ishim ne, – nëse nuk llogaritej kamarieri që shfaqej rrallë, – dhe isha unë ajo që po ndieja një pranivdekjeje dhe tjetra, e dija sigurshëm se do më përgjigjej me shpërfilljen e zakonshme dhe me fjalët që më pëmendte ngahera dhe që për herë të parë m’i kish thënë në bregdetin e Korfuzit, vite të shkuara, një buzëmbrëmje kur deti dhe qielli qenë mpleksur duke krijuar një guvë blu me një dritëz anijeje në thellësi të saj: “jemi si orët”, më pat thënë, “ikim, rrjedhim, kalojmë”.
Dreka po mbaronte kur erdhi dhe m’u poq mendimi se ato gjëra të zakonshme që na rrethonin në atë sallë të thjeshtë, brishtësia e jetës së tërë atyre pikturave të kohës që mbushnin muret dhe, pa dyshim, koha jonë fiorentinase që po fluturonte, duhet të ishin shkaku i asaj pranivdekjeje, – përjetësia ndodhej jashtë dhe ishim mësuar atyre ditëve me praninë e saj. Porse, në rrugët e mpiksura nga vapa, në Via de Pecori, Via D’Agli ku ndihej aroma e lëkurës që shfaqej në të gjitha format e artizanatit dhe gjer ku të hante syri në qytetin që ngjante si një prush gjigant, i cili vazhdonte të zjarrmonte brenda hirit të kohës, prania e vdekjes u bë më e thekshme për mua dhe mori hapësira të pafundme. Ndjeva me të gjitha poret e lëkurës, me një ndjeshmëri pothuaj të dhimbshme, se nuk është jeta lojë fjalësh e përjetshme, është vdekja ajo që s’njeh kufij kohe, që është e gjithkohshme dhe e gjithëndodhshme, sepse vdekja e ruante lavdinë e qytetit në shtratin e vet. Asaj nate fjeta e qetë, me një mendim miqësor për vdekjen dhe krejt e çliruar nga frika e hershme se do isha e ndërgjegjshme për vdekjen time në errësirën e pasvdekjes.
E hëna ishte dita e udhëtimit; avioni nisej në mbrëmje vonë. Në mëngjes, pas kafes në sallën e lulëzuar dhe me çuçurimë uji të hotelit, ku amerikolatinasit e zhurmshëm sundonin gjithçka, u vura të bëja gati valixhen. E kisha punën pisk me tërë ato libra që kisha blerë; në Via de Cerretani ndodheshin dy librari të mëdha, Feltrinelli dhe Messaggerie Internazionali. Në këtë të dytën babëzia ime për të blerë libra kudo dhe kurdoherë, – libra që, sigurisht, nuk arrija dot t’i lexoja tërësisht, me gjithë leximin e përditshëm, – arriti kulmin kur mbi një stendë zbulova libra të panjohur, të botuar një vit apo vetëm pak muaj më parë të Javier Marías-it në spanjisht, mes të cilëve përmbledhjen me tregime që ish bërë e njohur në pak kohë “Cuando fui mortal” dhe libra të Luis Sepulveda-s në kiliançe. Pasi i rehatova në valixhe të tetëmbëdhjetë librat që kisha blerë dhe mbusha vendin e mbetur si munda me veshjet tona, hapa kasafortën e vogël të dhomës me kodin e fshehtë 1960, ku mbrëmjen e mbërritjes në hotel kisha vendosur pasaportat, biletat e avionit dhe ca para. Kur i nxora të tëra, dora më kapi një si pllakëz të ftohtë metalike, që në çast e mora për pjesë të kasafortës, por, ndërkaq, e tërhoqa jashtë dhe ishte një celular i markës Motorola. Mekanikisht hapa kapakun dhe e ndeza; nuk kishte pin dhe në ekranin me një dritë të butë të kaltër ku globi u rrotullua shumë herë duke më dhënë mirëseardhjen, u shfaq shenja e mesazheve të reja. Ishin 2 dhe në anglisht, flisnin për një konferencë që bëhej në një datë të muajit parardhës, ku kërkohej konfirmimi i disa materialeve… gjëra krejt pa rëndësi për mua; mesazhet kishin rreth një muaj që kishin ardhur, pra i zoti i Motorola-s kish kohë që ishte larguar nga hoteli dhe nga qyteti. Me tërë ata turistë në Firence dhe me vështirësinë që kishim patur për të gjetur vende të lira nëpër hotele, m’u duk shumë e çuditshme që, ndonëse në atë dhomë duhet të kishin kaluar shumë njerëz, askush nuk e kish gjetur celularin. Mos ndoshta askush nuk e kish përdorur kasafortën? E pamundur, njerëzit e vlerësonin pa masë kasafortën e vogël; më kishte qëlluar disa herë që në hollin e hoteleve të dëgjoja për ankesa se kasaforta nuk funksiononte, apo thirrje për ndihmë, pasi në çastin e fundit kishin harruar kodin e fshehtë. Po i zoti i celularit, si nuk ia kishte kërkuar hotelit t’ia dërgonte? Me siguri i kishte prishur punë, sidomos numëratori. Klikova dhe pashë një numërator dhe një adresar të shumëpasur me numra të Sh.B.A-së, Kanadasë, prefiksa të panjohur për mua… adresa pa fund, një botëz e tërë brenda… Ndonëse kërshëria për ta zhbiruar krejt atë botëz që nuk kishte vetëm emra, numra dhe adresa, por me siguri dhe shkëmbime të vjetra mesazhesh, ndoshta foto, një filmin, një grimë jete, ishte shumë e madhe, vendosa që, me të zbritur poshtë, ta dorëzoja në banakun e pritjes së hotelit. Çdo gjë tashmë ishte gati dhe kishim pothuaj tërë ditën për t’i lënë lamtumirën qyetit të mrekullueshëm. Në hollin e hotelit nuk kishte njeri dhe recepsionistja e re po shfletonte një revistë mode; u avita te suprina e banakut të mirëpritjes me celularin e gjetur në dorë, por në çastin kur do t’ia dorëzoja vajzës, ndërrova mendje befas dhe vetëm mora dy prospekte mbi Donatello-n dhe Cezanne-in nga grumbulli përbri ziles metalike. Im shoq që po më vështronte i habitur më kujtoi me shenja që të dorëzoja celularin dhe unë, po me shenja, ia ktheva se do ta bëja kur të ktheheshim në hotel për të marrë valixhen. Vajza vazhdonte e zhytur në revistën e modës. “Ti e di që më pëlqen të futem e të vëzhgoj intimitetin e të tjerëve, të zbuloj copëza jete”, i thashë tim shoqi kur dolëm jashtë. “Tani që rastësia apo fati ma dhanë këtë celular, do mundohem t’i çkokoleps rropullitë kur të rrimë në ndonjë kafene dhe do ta dorëzoj kur të kthehemi.”
Shëtitëm pak nëpër Via Strozzi, prej nga Fortezza Bassa na shigjetonte me ca vështrime ngjyrë tulle, dhe u ulëm te Le Giubbe Rosse, një kafene përjashta në Piazza Repubblica, me tendat si të një shpendi të kuqërremtë, ku servirej kafeja ekspres më e mirë dhe më e shtrenjtë e botës, e cila, si simotra e saj në Piazza San Marco, ruante ende të gjallë kujtimin e Montale-s. Dielli nuk ishte i nxehtë dhe frynte fllad. Nuk prita gjatë dhe nisa të merresha me lodrën time: klikova te gallery dhe hapa fotografitë: ishin disa fotografi që, në formatin e vogël, arrija të dalloja një çift të moshuarish. I hapa një e nga një. Duhet të ishin bërë të gjitha brenda një dite, a brenda një ore, apo në pak minuta, sepse të gjitha ishin fotografitë e një burri dhe një gruaje, e dy prindërve të moshuar, të ulur në një divan varfanjak dhe me sy të trishtuar, lëkurë zeshkane dhe flokë të bardha. Sy të trishtuar të ngulët në askund! Më prekën shumë sytë e tyre, ngjanin sikur kishin grumbulluar një pikëllim të pazakontë, i cili s’ngjante me asnjë tjetër, diçka që të ngjethte dhe të grishte të shkoje më thellë brenda tyre për të zbuluar të vërteta… klikova përnjëherë te zoom dhe në ekranin e përqumësht u shfaq në çast një sy i vetëm ciklopik që tmerronte me pikëllimin e tij dhe një shpërthim i lemerishëm çau tokën… Humba ndjenjat. Kur në spital rifitova ndërgjegjen, mora vesh se fati më kish vënë në dorë një celular me detonator dhe më kish paracaktuar të kthehesha në terroristen më të urryer të planetit: sepse dora ime, – e cila nuk ishte ndërgjegjshëm dora ime, – kish hedhur në erë një nga muzetë më të famshëm të pikturës në tërë botën, Galleria degli Uffizi, dhe nuk kisha më të ardhme në këtë jetë.
