Intervistë me Xhevair Lleshin
Xhevair Lleshi – Roland, ç’të porosis për ty?
Roland Gjoza – Nje kafe ekspres të gjatë.
XH. LL. – Tjetër?
R. GJ. – Asgjë.
XH. LL. – Ndonjë pije?
R. GJ. – Jo.
XH. LL. – Marlboro të bardhë?
R. GJ. – Jo, nuk pi cigare. Mos u çudisni, nuk kam nevojë për asnjë lloj eksitanti që të sjell në qejf e të nxit të shkruash. Ato janë të mira, unë i pëlqej, po nuk m’i pranon ky djall organizmi.
XH. LL. – Dobësi?
R. GJ. – Në shikim të parë ashtu duket, humbet ca raste të mira drekash e darkash me miq, provon një ndjenjë vetëpërjashtimi, je si në bisht të syrit, jo përballë. Edhe pa pirë jam si i pirë. Mund të shkruaj në çdo rrethanë, po këtë nuk e bëj. E respektoj shumë aktin e të shkruarit, i cili kërkon momentin e duhur dhe shumë vetmi.
XH. LL. – Ç’është kjo vetmi e të shkruarit?
R. GJ. – Shkrimtari lind, nuk bëhet. Atë e shoqëron vetmia që në lindje. Ai ka një dhembshuri në përgjithësi për njerëzit, siç thotë Çehovi. Tryeza e shkrimit me takëmet; lapsi, stilolapsi, goma, letra, është fabrika e tij. Sot përdoret kompjuteri, por jo nga të gjithë. Për një sy të huaj procesi i të shkruarit është tejet monoton e i mërzitshëm. Por ai, shkrimtari, arrin të prodhojë në këto orë vetmie, për ditë e ditë të tëra, për muaj e vite, nga një mal me libra, një libër të qëlluar, në qoftë se është me fat.
XH. LL. – Pse një libër?
R. GJ. – Për mua aq mbetet. E them në një kuptim simbolik. Shkruhet kaq shumë, ka aq tepër libra, sa, jo rrallë, të vjen të heqësh dorë. Sa mirë do të ishte që shumica të hiqnin dorë. Po kjo nuk ndodh, sepse letërsia është iluzion i pamposhtur. Hiqi njeriut pandehmën se është i madh, dhe ai ka për të të urryer. Kjo është sindromë e kohës.
XH. LL. – Letërsia është e rrezikshme, sipas jush?
R. GJ. – Shpesh mbetet t’ia pohojmë vetes. Çfarë, do të pyesni ju? Që të heqim dorë. Pastaj të nesërmen pendohemi. Shkruajmë përsëri. Nuk thashë se letërsia është e rrezikshme. Ajo është dashuri. Është një prodhim që del nga sinqeriteti dhe e vërteta. Këtë e ka thënë Heminguej. . .
XH. LL. – Është e vështirë të shkruash duke u nisur nga sinqeriteti dhe e vërteta?
R. GJ. – Është e vetmja mundësi. Është trimëri. Është fat, në qoftë se të ecën. Përvojat janë frutdhënëse, po shpesh të hidhura. Do të thuash atë që është, jo atë që mendon. Botova romanin «Mëkati», që u prit mirë. Është një ngjarje e vërtetë, që ka ndodhur në fëmijërinë time. Personazhet janë prindërit e mi. U nisëm natën në drejtim të një kishe, bëmë shumë rrugë në këmbë. Në atë kohë, familjes sime nuk po i ecte, kërkonim ndihmë nga zoti. Ajo ishte një natë me shumë sekrete që duheshin mbajtur fshehur, po me një tharm të madh artistik, që më tundonte tmerrësisht. Duhej sakrifikuar privacia e familjes, që e dinin pak vetë, privaci e kaluar nëpërmjet filtrit të sinqeritetit dhe të së vërtetës, që për rrethin e ngushtë familjar donte të thoshte tradhti, ndërsa për publikun thjesht nje vepër letrare e bukur. A do të kisha kurajë për ta bërë? U prisha me hallën, bëra fjalë me babanë, shumë nga farefisi ma hoqën fillin. Kjo mëri vazhdon sot e kësaj dite. Pas një suksesi fshihen shumë sakrifica.
XH. LL. – Letërsia nuk është një trillim?
R. GJ. – Trillimi është, po vjen më vonë, kur realiteti kërkon ndihmë. Nuk ka letërsi pa një nxitje nga jeta dhe pa imagjinatë. Shkrimtarët presin kujtimet e pyllit të tyre familjar. S’mbetet sekret pa nxjerrë. Çehovi u prish me miqtë, Gollsuorthi me farefisin, Tolstoi me familjen, Kadare pati punë me pinjojtë e familjeve të fisme gjirokastrite dhe plot raste shkrimtarësh të tjerë.
XH. LL. – Jo të gjithë sakrifikojnë, apo jo?
R. GJ. – Nuk është këtu thelbi i çështjes, as se për çfarë do të shkruash, po as si do ta shkruash. Është diçka më e thellë. Vepra fle. Fle dhe rritet. Brenda teje. Ajo është e fashuar si Shën Llazari. Është e gjallë. Po dhe e vdekur. Gjallëvdekura, kjo simbioze delikate trondit shkrimtarin gjatë gjithë jetës së tij. Kur e shikoni të hutuar, krejt të shpërqendruar, të zymtë e indiferent, ta dini se ai merret me Shën Llazarin, i heq një nga një fashot. Ky proces i brendshëm mund të zgjasë 20 vjet dhe vepra mund të dalë për dy javë. Kur shkruan, je nën pushtetin e saj te pamposhtur. Mbaroi. As ti s’e di si ndodhi, doli prej teje, apo ti ishe ena që e mbajti dhe fryma e nxori. Është një proces i shenjtë për mua. Për shumë kohë je i pavetëdijshëm, po brenda vetëdijes, je ti dhe s’je ti, je i zgjedhuri, i shënjuari për të shqiptuar, për të lënë një kumt.
XH.LL. – Besoni se kumtet kështu kanë ardhur?
R.GJ. – Unë besoj. Kam dhe forcë parashikuese në kohëra të vështira. Vijnë plot sinjale të turbullt që lënë një mbresë, e cila deshifrohet si në shkrimet e shenjta. Shkrimtarët e mëdhenj, aq shumë i afrohen sekreteve divine, sa ata shpesh herë nuk besohen se kanë qene njerëz; Homeri, Dante, Shekspiri. Kjo pandehmë e një fuqie të mbinatyrshme na kaplon sa herë lexojmë veprat e mëdha.
XH.LL. – Shkruhen sot vepra të mëdha?
R.GJ. – Në çdo kohë shkruhen vepra të mëdha. Po ca kohë janë fatlume, ca të tjera jo dhe aq. Para tre vjetësh po dëgjoja në një emision televiziv, Norman Milerin, me të madhin shkrimtar klasik të gjallë amerikan. Ai e shikonte fundin e letërsisë amerikane në fundin e viteve 60 të shekullit të kaluar. Shkrimtaret më të mëdhenj amerikanë ai cilësonte Heminguejin, Folknerin, Stainbekun. Pas tyre, Miler, nuk shikonte ndonjë shkrimtar tjetër të atij kalibri. Romane shkruhen shumë, po kriteri i bestsellerit i ka sjellë letërsisë një humbje të madhe.
XH.LL. – Bestsellerët nuk kanë vlerë të vërtetë?
R.GJ. – Bestseller do të thotë romane që shiten më shumë. Po të hysh në mollet dhe farmacitë amerikane, pranë veshjeve dhe ushqimeve, do të gjeni një mori romanesh, të gjitha bestseller. Shkrimtaret gra zënë vendin e parë. Ato janë më të lexuarat. Gazeta më e madhe amerikane «The New York Times» shpall çdo javë bestseller. Ato i lexojnë me një frymë. Janë letërsi zbavitëse. Bëhen filma, qe zënë 99% te prodhimeve kinematografike. Njeriu sikur rend të fitojë parà, të sigurojë një shtëpi të mirë, të martohet e të rimartohet disa herë dhe, në atë ndërkohën, kur e zë një molisje kotësie, i hedh sytë një libri që ka brenda horror, seks, dhunë gjer në fund, një grua të bukur që tradhton, një burrë superhero që jep jetën për një qytet apo për një shtet të pushtuar nga horra dhe kriminelë. Në këto romane ka vetëm intrigë policeske si tek i famshmi «Kodi Da Vinci.» Në Shqipëri u shpall bestseller me pohe e bujë romani «Të jetosh në ishull» i Ben Blushit. Ai çdo gjë mund të jetë, po roman s’ma merr mendja. Po mos mendoni që këto romane nuk shkruhen seriozisht. Përkundrazi, romancierët e kësaj letërsie, nuk dinë ku t’i vënë paratë, ata dalin në televizion dhe duan të të mbushin mendjen, se letërsia është një histori e bukur, që duhet të intrigojë e të tërheqë vëmendjen.
XH.LL. – Ju nuk mendoni se letërsia është një histori e bukur?
R.GJ. – Letërsia e vërtetë nuk vlerësohet nga historia e bukur, po nga teksti, shumëkuptimësia, gjuha, stili. Letërsia e bestsellërve është e rrafshët me një mundësi horizontale leximi, ndërsa letërsia e vërtetë shkon poshtë vertikalisht dhe zbulon habitshëm shumë mundësi leximi, sepse është e pasur me tekst përplot faceta diamanti si të jetë pajisur me shqisë të shtatë, ditë të tetë të javës, dimension të pestë. Një roman të suksesit të madh, që «New York Times» e shpall bestsellerin më të famshëm, mund ta lexosh me një frymë, si një rrëfim linear, pa u ndalur te domethënia e shumë ngjarjeve, veçanësitë befasuese të gjuhës, origjinaliteti i stilit, sepse s’ka gjëra të tilla. Këta bestseller kaq të bujshëm, harrohen shpejt, janë si kometa në qiellin e letërsisë. Këtu fillon dhe keqkuptimi me lexuesit.
XH.LL. – Pse fillon pikërisht këtu?
R.GJ. – Sepse këtu është vija ndarëse. Shkrimtari i vërtetë, që shpeshherë harrohet, është jashtë vijës së verdhë, ku s’ka lexues, ndërsa shkrimtari i bestsellerëve është brenda vijës së verdhë, ku është lexuesi, suksesi, paraja. A mendoni se ai që ndjek Portokallinë, apo Big Brather, e që përbën 90% të njerëzve, do të lexonin Frederik Rreshpjen, Luis Borhesin, Franc Kafkën, Xhejms Xhojsin apo Marsel Prustin? Natyrisht që jo. Ç’duhet bërë?Asgjë. Ky është mallkimi. Hyn te sakrifica, te një faqe e sakrificës. Se sakrifica ka shumë faqe. Një nga ato është lexuesi, një tjetër mund të jetë lufta për bukën e gojës, një tjetër, harresa, e kështu me radhë.
XH.LL. – Ju ne ç’faqe jeni?
— Lufta për bukën e gojës. Shkruaj, se nuk rri dot pa shkruar, po budallallëk është që shkruaj, se nuk kam si e justifikoj. Gazetat nuk paguajnë. Botuesit kërkojnë parà. Libri nuk blihet. Kur botoj një libër heq diëka nga goja e fëmijëve. Po nuk bie në dëshpërim. Shkruaj. Është tejet e dhimbshme dhe e bukur të shkruash. T’ia thuash një njeriu që bën hesape, ai të vë vizë, t’ia thuash gruas, ajo të thotë mjaft se u lodhe, për të fshehur mosbesimin e saj të madh, t’ia thuash nënës, ajo të kopjon, shkruaj, bir, se kushedi ç’bën perëndia, t’ia thuash fëmijëve, ata të thonë, babi, kot e ke, s’të lexojmë…
XH.LL. – Vërtet keni mendimin se nuk ju lexojnë?
R.GJ. – Dy tre, jo më shumë. I them me shaka ndonjë miku, se ka ardhur koha të blejmë lexues…
XH.LL. – Do ta bënit?
R.GJ. – E kam bërë. Gjeta nja dy njerëz të mirë që më lexojnë dhe nga kënaqësia paguaj kafet, ndonjë drekë. Ata më kuptojnë. Janë më të rëndësishëm se unë. Kjo kohë ka ardhur. Kam botuar në Prishtinë disa libra nga shtëpia botuese «Buzuku», po nuk besoj të kem lexues. Ndoshta kjo është dhe një shenjë e keqe, po dhe një shenje e mirë, ku i dihet?
XH.LL. – S’keni fituar asgjë nga letërsia?
R.GJ. – Në kuptimin e fitimit kam humbur, kurse në atë shoqëror, nuk ndjehem vetëm, kur shkoj te mjeku ai habitet, se nuk më gjen përqindje të lartë kolesteroli dhe ndonjë gjendje depresioni për t’u shqetësuar, prej të cilit vuajnë gjysma e amerikanëve, sepse shkrimi është terapi.
XH. LL. – Shkruani, po pse shkruani?
R. GJ. – Për bukën e shpirtit. Shpirti im ka uri të përhershme. Kjo është ana figurative. Po ndoshta shkruaj nga mallkimi që duhet të shkruaj, ose shkruaj ngaqë s’di të bëj gjë tjetër. Sot i mungojnë shumë gjëra një shkrimtari.
XH. LL. – Çfarë, për shembull?
R. GJ. – Habitati, ai sikur s’është në kohën dhe vendin e vet. Nëse ka një njeri fare të tepërt, ai është. Koha. I mungon koha, sepse ai lufton për bukën e gojës. Harresa. Sepse ai s’ka lexues. Pushteti nuk merret me të. Sot është koha e interesit. Ç’interes mund të ketë për një shkrimtar të vetmuar, që s’është as deputet, as anëtar partie? Mjerë ai që është shkrimtar dhe kaq. Lum ai që është shkrimtar dhe kaq.
XH. LL. – Cila duhet besuar më tepër?
R. GJ. – Të dyja.
XH. LL. – Po pse?
R. GJ. – Për mendimin tim i pari nuk thotë më se është shkrimtar, ngaqë i duket pak, ai ka me çfarë të shesë mend, ndërsa i dyti s’e çan fare, ai është eremiti kokëkrisur i shtëpisë me qira.
XH. LL. – Ky eremit me çfarë merret?
R. GJ. – Me zejen më të vjetër në botë, me fjalën. Dhe bën një punë dosido, sa për t’ia hedhur. Këtu në Amerikë shkrimtarët janë shumë të ditur, një pjesë e madhe profesorë universitetesh. Edhe ai, që unë e dua shumë, po që vdiq në një aksident automobilistik, i pirë tapë, ngaqë e donte shume atë të shkretë gotë, Raymond Carver, ishte profesor universiteti. Ai mbahet si Çehovi i tregimit amerikan. I kam përkthyer disa tregime të mrekullueshme dhe kam ndjerë shijen e Heminguejt dhe Sarojanit. Treçerekun e kohës ia kam vjedhur Amerikës për të shkruar romane, tregime dhe poezi. Pse them kështu, sepse në Amerikë është shprehja Time is money, pra, koha është parà. Të gjithë nxitojnë për të fituar atë të nxirë para, ndërsa unë primitivi, shkruaj në metro, në punë, në shtëpi. Këtu ka një gazetë që s’lexohet, që i merr shkrimet të gatshme nga interneti dhe mbushet me reklama, ka gjithashtu një lidhje shkrimtarësh pa shkrimtarë dhe shumë kafene. Ka shkrimtarë të mëdhenj që unë s’i njoh. Shoqata pa fund me emra të konsumuar patriotikë, që ju ka ngelur ora te viti 13. Po kjo s’ka asnjë rëndësi për mua, se ua kam pirë lëngun këtyre gjasme prej vërteti, që e kanë mbytur botën shqiptare. Ne kemi marrë me vete provincën dhe e kemi lëshuar në mes të Amerikës. Mungon vetëm ai huri proverbial te qoshku i kafenesë ku lidhej gomari, ndërsa tani parkohet vetura e re që bie shumë në sy.
XH. LL. – Nuk keni botuar asgjë kohët e fundit?
R. GJ. – Tani jam larg. Kur isha atje, atdheu ishte harresa, këtu është kujtesa, një atdhe i dyfishtë dhe në ëndrra. Kaq shumë e kemi dashur? Jo, kurrsesi. Ne këtej vuajmë nga sëmundja e mallit, një dreq malli që e sfilit dhe eremitin e shtepisë me qira. E kemi për nder të botojmë në atdhe. Është si një lutje e shqiptuar. Si një amanet i përmbushur. Po si për ironi ndodh dhe komedia. Ne vëmë mënjanë paratë për qiranë, taksat e kripura dhe harxhet, që s’dalin, për një libër. Sapo hyjmë në marrëdhënie me botuesin, ai shndërrohet në tregtar dhe ne në myshterinj. Sa kile? Me fal, sa kopje? 300. Kush do t’i tërheqë? Kam një mik që do të vijë t’i marrë. Po të vijë t’i marrë, ama, se nuk kam ku t’i mbaj. Libri ka dalë me shumë gabime shtypi, se nuk ka më korrektorë e redaktorë (janë shkurtuar këto vende pune si të panevojshme). Në librari të thonë, kot e keni, vetëm Kadare dhe Agolli blihen… E di ç’kohë ka ardhur, thotë librarja, një ish shefe kuadri e nomenklaturës, bëhen pesë vetë, vënë nga 100 lekë dhe blejnë, gjoja, librin, e lexojnë njëri pas tjetrit, e kthejnë përsëri dhe tërheqin paratë.
Një nga librat e mi me poezi; «Bukë dhe verë» si dhe dy romane, flenë gjumë në një cep të shtëpisë së vjehrrës në Tiranë. Libraritë nuk e pranojnë poezinë, sepse ajo nuk u shitka më. Ndërsa romanet duhet të jenë përkthime. Megjithë këto vështirësi, libra botohen me shumicë. Emra të rinj, që krahasohen me Borhesin, Heminguejn, Markesin. Para emigracioni, mall i sëmurë emigracioni, që shndërrohet në libër dhe famë të rreme. Shtohen shtëpitë botuese, njëra pas tjetrës, si kërpudhat pas shiut, të ushqyera me mallin e përvëluar të emigrantit, që i beson ëndrrës, thyen gurë, pastron plehrat andej, që të paguajë ëndrrën këtej. Mua më ka lënë dëshira për të botuar. Më duket një gjë pa kuptim. Në malin me botime asgjë nuk ndodh. Bashkë me librat e këqij humbasin dhe librat e mirë. Një ditë një i panjohur kishte ngjitur nëpër muret e Bulevardit te Madh një afishe ku lajmëronte për një gjeni të ri shqiptar, që flinte në një papafingo ngjitur me Kullën Eifel, i cili ishte shpallur kandidat për çmimin Nobel. U morën ca gazetare tri ditë me këtë fakt, pyeten, po s’morën përgjigje. Afishja u gris si çdo afishe dhe nuk ndodhi asgjë. Poetët mbushin nga një çantë me libra dhe i shesin nëpër kafene. Një ditë dikush tha: Po vjen ai. Kush, pyeti tjetri. Ai që i bën paratë libra, poeti, shiko mban gjë libra në duar? Po. Shpejt t’ia mbathim, se ai t’i lë në dorë. Kjo është gjendja, duke lënë mënjanë pompën e panaireve dhe koktejet për kryeveprën e radhës. Asnjë s’e çan, të gjithë duan të fitojnë dhe të gjithë duan të humbasin. Më mirë të mësohesh, në mënyrën më spartane, të ndjesh kënaqësi nga shkrimi dhe të harrosh dhunshëm kënaqësinë e botimit. Sepse është e kotë. Kur më thonë letërsia e sotme shqiptare, unë shoh një kaos. Kaos. Po në këtë katrahurë rroposen e përdhosen ndoshta përgjithmonë libra të mirë dhe shumë të mirë. Amen!
XH. LL. – Keni vendosur të mos botoni më?
R. GJ. – Mbajeni mend këtë pyetje dhe ma përsëritni. Prej përvojës sime jam bindur se s’ka më bukur se shkrimi, botimi është i huaj, s’të takon. Kështu më duket se nga ëndrra e krijimit del në arenën e realitetit, që është nje materializëm aq i vrazhdë sa të humbet besimi te vetja. Po me mua pati një deriçkë që më nxori çuditërisht në një botë Lize. Me një fjalë unë përjetova për një kohë të gjatë që vazhdon edhe sot një mrekulli me një botues në Kosovë dhe ky quhet Abdullah Zeneli, themelues i shtëpisë botuese Buzuku. Ai më botoi romanin e parë, Darka mistike në vitin 2000. Ishte shumë entuziast, me priti bashkë me gruan, Hanën, në Prishtinë, te Grand, madje kishte porositur dhe një violinist që i qante partiturat klasike. Pastaj bashkëpunimi ynë vazhdoi me romane, tregime, poezi. Po ishte dhe një tjetër këtu në Tiranë, pikërisht ju që po më merrni në intervistë, Xhevair Lleshi, botuesi im dhe miku im, këmbejmë shumë emaile bashkë dhe mendoj se ato janë letërsi më vete. Ka vendosur të më botojë kompletin e veprës sime dhe të më organizojë 70 vjetorin në verë në Tirane. Keci në prush, ferlik, do të jetë balli i menysë.
XH. LL. – Atëherë po jua përsëris pyetjen: Keni vendosur të mos botoni më?
R. GJ. – Me ndërgjegje, po, ndonëse është e gënjeshtërt, shkrimtari nuk e mban fjalën. Nuk të lë ai bir kurve që e ke brenda e të nxit; e, jepi, ose dështo, ose qëndro në këmbë. Sukses nuk ka, ai është i përkohshëm. I duhet lënë kohës gjithçka. Po veç asgjë nuk ndodh me librin sot. Asgjë. Ai veçse shkruhet, botohet dhe vdes. Ndoshta për t’u ringjallur dikur. S’ka kurrfarë politike për librin, ai shikohet si diçka qç s’i hyn në punë instancave që duhet të merren me të. Ku janë bibliotekat, antologjitë e letërsisë, të paanshme dhe të vërteta, ku janë kritikët, jo miqtë, ku janë… të pafundme këto. Ku janë? Për këtë shkak, unë shkoj shpesh në kishë. Në një kishë amerikane: Tre ditët e Krishtit (kur ai u ringjall). Atje lutem dhe ndez një qiri për librin.
XH. LL. – I dëgjoni kambanat?
R. GJ. – Ato bien për të gjithë. Çfarë presim? Është koha kur nuk ka më apostuj, se të gjithë janë bërë perëndi, thotë fjala e urtë. Po unë kam besim, se besoj te lutja. Letërsia është Shën Llazari i fashuar. Ai vdes dhe ngjallet përsëri.
