“…të vdekurit kanë një ndikim të madh te ne.
Gjovalin Gjadri
E gjithë kultura e ka zanafillën tek ata”.
“A mund ta ndihmojë e tashmja të shkuarën? A mund të gjallët t’i shpëtojnë të vdekurit?”
Han Kang, Fjalimi me rastin e marrjes së çmimit “Nobel”
I
Në një nga fletoret e rinisë së hershme vazhdoj të ruaj sinopsin e një proze. Isha student i vitit të parë kur e kam shënuar, i pranuar nga kritika letrare si poet i ri me të ardhme, djalosh i pëlqyer nga vajzat dhe entuziast për jetën shoqërore që po filloja. Me një fjalë, krejt i lumtur për sa kohë në trurin tim nuk kishte përbiruar ende krimbi i dyshimit. Sa kisha filluar të ëndërroja për prozën, por pa joshje në kuptimin e vërtetë të fjalës. Nga leximi i biografive të disa romancierëve të mëdhenj klasikë e dija se shkrimi i prozës kërkonte një përkushtim tërësor, domethënë orë të tëra të kaluara çdo ditë në tryezën e punës, duke i mohuar pak a shumë argëtimet dhe kënaqësitë e jetës së një njëzetvjeçari. Për t’ia fshehur vetes arsyet thelbësore pse qasjen ndaj prozës e shihja si një ëndërr që i përkiste një të ardhmeje të papërcaktuar, thosha se nuk kam ende pjekurinë e nevojshme. Nuk e dija, në fakt, për çfarë pjekurie bëhej fjalë. Për t’i dhënë kuptim pritjes së pjekurisë, zura të shënoja në një fletore të veçantë skelete historish që dëgjoja majtas e djathtas, tek të cilat shihja bërthama tregimesh apo romanesh. Më të shumtat prej tyre nuk më kanë vlejtur fare për shkrimet e mëvonshme në prozë, siç ndodh natyrshëm me përshtypjet mashtruese apo edhe me idetë e rreme të moshës rinore. Por është një subjekt i asaj periudhe, i cili më ka ndjekur nëpër vite, si një dhembje koke, pa m’u shqitur kurrë nga vëmendja, diçka e ngjashme me shtërzimin e një kafshe të mbarsur, e cila përpiqet gjithë kohën të pjellë dhe nuk arrin.
Pak dekada më parë (pranverë 1998 – verë 1999) ndodhi një tragjedi, e cila nuk duhej të ishte aspak e papritur për askënd në botën demokratike, por që u duk megjithatë sikur na zuri të gjithëve në befasi. Afro një milion shqiptarë të Kosovës u detyruan të shpërngulen nëpërmjet një operacioni të pastrimit etnik me emrin e tmerrshëm “Patkoi”, duke lënë pas shpine shtëpitë e djegura e të rrafshuara, dhjetëra mijë të masakruarit mizorisht në trup e sidomos në shpirt dhe duke marrë me vete, përveç plagëve të tjera, edhe dhembjen e grave të përdhunuara, numri i saktë i të cilave me siguri nuk do të mësohet kurrë. Pikërisht kjo hata, të cilën unë, si çdokush tjetër, e kisha përpara syve, më kishte shtyrë të kthehesha sërish drejt asaj fletoreje të vjetër, duke pyetur veten se çfarë më kishte penguar gjatë gjithë këtyre viteve për ta shkruar këtë histori dhe njëherësh më kishte mbajtur lidhur pas saj si me një magji. Është fjala për fatin e një shqiptari të lindur në kapërcyell të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe të pushkatuar natën nga serbët, fare pak kohë pas shpalljes së Shqipërisë shtet i pavarur. Ai nuk është pushkatuar i vetëm. Ka pasur me vete në atë fund të tmerrshëm edhe të atin, mosha e të cilit nuk dihet dhe të gjithë burrat e fshatit që u gjetën në shtëpi atë mbrëmje.
Nuk është fjala për ndonjë hero të historisë sonë kombëtare. Sipas kutit me të cilin është matur lavdia në Shqipërinë e gjysmës së fundit të shekullit të njëzetë, jeta e tij, sidomos përmbyllja e saj, nuk ka asgjë prej heroi. E kundërta mund të thuhet. Megjithatë, për vdekjen e tij ka një këngë ngjethëse të cilën, kur isha i vogël, ishim të detyruar të gjithë në shtëpi ta dëgjonim në heshtje të plotë për sa kohë e përcillte Radio Tirana. Ato ishin çastet e vetme kur gjyshja nuk duronte njeri rreth e rrotull të çelte gojën. Ajo vetë i kishte sytë të rrëmbushur, ndërkohë që dhomën e pushtonte zëri i mprehtë i këngëtarit. Gjyshja nuk fliste, nuk tregonte asgjë, nuk shpjegonte përse. Prindërit tanë ishin të mësuar me sjelljen e saj, e dinin po ashtu arsyen dhe nuk çuditeshin e as nuk bezdiseshin pse u duhej të ndërprisnin rreptësisht, si me thikë, bisedat, apo edhe lëvizjet që mund të bënin zhurmën më të vogël. Ata nuk ia lejonin vetes të përziheshin në heshtjen e saj të këtyre çasteve – katër apo pesë minuta – por që brenda dhomës sonë të ndenjjes ngjanin të pafundme. Ne, të vegjlit, kishim kuptuar se duhej të silleshim si të rriturit dhe bindeshim si me magji, pa ndier në vazhdim kureshtje as sa për të shtruar pyetjen përse kjo këngë duhej dëgjuar me një vëmendje krejt ndryshe nga këngët e panumërta që dilnin ditë e natë nga kutia e radios. Gjithsesi, mund të them se tronditja memece e gjyshes nuk arrinte të na prekte ne, tre nipërit e saj. As kureshtje nuk na zgjonte. Por kjo gjë nuk e shqetësonte gjyshen. Madje, dukej sikur nuk i binte fare në sy. Asaj i mjaftonte heshtja jonë. Këngën ajo e dëgjonte për vete, siç i ruante për vete kujtimet e lidhura me të.
Kënga nuk ishte shumë e gjatë. Nuk e kam dëgjuar prej vitesh dhe as nuk e kam rilexuar tekstin e saj, por nuk besoj të kishte më shumë se katër a pesë strofa në të cilat jepej, me një përshkrim fort të ngjeshur, ardhja e beftë në të rënë të muzgut e ushtarakëve serbë e malazezë në fshat. Po vinte një mbrëmje e butë fillimvere, një mbrëmje e qetë, nën dritën e praruar të hënës, e përshtatshme për ëmbëlsimin e manave që nuk do të vononin të piqeshin dhe për pagjumësinë e zogjve që ngrohnin vezët nëpër foletë e tyre. Kënga thotë se ushtarët serbo-malazezë hynë nëpër shtëpitë e malësorëve përdhunshëm, më shumë se të sigurt në vete, si pjesëtarë të një ushtrie e cila, me përfundimin e dy luftërave ballkanike që kishin pasuar shpejt e shpejt njëra-tjetrën brenda pak muajsh, gjendej plot arrogancë në anën e fitimtarëve dhe do t’i jepte vetes me mendjemadhësi disa të drejta që nuk ishin të drejta. Shqiptarët nuk kishin marrë pjesë në këtë luftë. Nuk kishte asnjë arsye që ata të shiheshin si palë në njërën anë apo në tjetrën. Ushtarët serbo-malazezë nxjerrin me ulërima burrat nga shtretërit e ngrohtë ku sapo kishin rënë për të fjetur me gratë e veta – vetëm burrat, pra dhe ndonjë djalosh të njomë që kishte lëshuar pak shtat përmbi moshën – dhe i shtyjnë të gjithë, pa u dhënë asnjë shpjegim, drejt kishës më të afërme, një kishë ortodokse serbe kjo. Kënga nuk jep drejtpërdrejt informacione të hollësishme mbi përkatësinë etnike të viktimave, por vetë ngjarja lë të merret lehtë me mend se ishin të gjithë shqiptarë dhe të besimit mysliman.
Fshati në fjalë është vendlindja e gjyshes sime nga babai dhe gjendet diku në qoshen malore ku takohet kufiri i sotëm i Malit të Zi me Shqipërinë dhe me Kosovën. Në kohën e Inteligjencës Artificiale bëhet i lehtë përfytyrimi i pengjeve tek shihnin njëri-tjetrin në sy, të shastisur. Ata, si të gjithë shqiptarët, të cilët nuk kishin ende shtetin e tyre në kuptimin e vërtetë të fjalës, nuk kishin pasur të bënin as me fitimtarët e as me humbësit e këtyre dy luftërave ballkanike, të cilat sapo kishin përfunduar. Shqipëria, ku ata besonin se u takonte natyrshëm të bënin pjesë, kishte fituar më në fund pavarësinë pak muaj më parë, duke dalë nga sundimi pesëshekullor otoman si nga një lëngatë tepër e gjatë. Ushtarakët serbë u ngjitën në altarin e kishës së tyre dhe u kërkuan pengjeve të ndërronin menjëherë fenë. Kërkesa nuk po u paraqitej si një marrëveshje. Ishte një urdhër shtetëror. Këtu tani është Serbi, thanë ata drejt e drejt, është mbretëria jonë një herë e mirë dhe në mbretërinë tonë do të jetojnë përgjithmonë vetëm të krishterë. Atdheu ynë është tokë ortodokse. Kënga nuk përmend të jetë përzier ndonjë prift në këtë mesele. Shqiptarët, vazhdon kënga, siç e donte zakoni i tyre i lashtë, lanë më të moshuarin e tyre, njëfarë Hasan Bajri, të përgjigjej. Plaku nuk do të lypte mëshirë dhe as nuk do t’i gjykonte zullumqarët për padrejtësinë e tyre kriminale. Ai thjesht njoftoi pengmarrësit se fshati kishte qenë, ishte e do të ishte atdheu i tyre i pashkëmbyeshëm dhe se një kusht si ky që po u kërkohej ishte i papranueshëm, ani pse e morën vesh menjëherë sa shtrenjtë do ta paguanin këtë kundërshtim. Sipas këngës, durimi i ushtarëve serbë u sos shpejt. Në fund të fundit, s’ishin aty për të arritur ndonjë mirëkuptim me shqiptarët. Ata kërkonin nënshtrim të plotë nga shqiptarët, thyerje, heqje dorë nga identiteti i vjetër, për t’u bërë serbë. As më pak e as më shumë. Ose do të asgjësoheshin. Padurimi dhe jo durimi i ndihmonte ushtarët për ta kryer më rrënjësisht punën që kishin marrë përsipër. Rrotull mesnatës u bindën se po lodheshin kot. I nxorën shqiptarët nga kisha, i vunë në rresht, i dhanë secilit nga një kazmë a lopatë dhe i çuan në anë të fshatit, në pyll. Do të gërmonin vetë varrin e tyre të përbashkët.
Midis atij grushti burrash të dënuar me vdekje nga Historia ishte edhe një fëmijë, – një djalosh – ndoshta dymbëdhjetë, ndoshta trembëdhjetë vjeç. Me siguri jo më shumë. Gjyshja ime, e cila asokohe kishte pak a shumë gjysmën e moshës së tij, ia mbante, megjithatë, mend mirë fytyrën. Sjellja e tij gjatë asaj nate të fundit më jep rastin të hamendësoj se ai kishte nisur të njihej tashmë në fshat për zërin e bukur dhe dashurinë e veçantë për këndimin. Mund të shtoj edhe shumë hamendje të tjera lirike, por do të ishin të padobishme për prozën lidhur me personazhin në fjalë. I sigurt jam vetëm për emrin dhe mbiemrin e tij. Quhej Shog Sokoli. Burrat, të vënë në rresht si bagëtitë, nuk kishin nevojë të dëgjonin nga goja e ushtarakëve se po hidhnin hapat e mbramë të jetës së tyre. Nuk do të kishte më kthim në shtëpi për ta. Të kërrusur nën peshën dërrmuese të kazmave e lopatave që mbanin në sup, me të cilat do të gërmonin varrin e vet të përbashkët, ata mërmërisnin nëpër dhëmbë lamtumira. Ndërsa Shog Sokoli, i shkujdesur si një zog mali, ia kishte marrë një kënge që do t’i shkonte më së miri pritjes së një feste pranverore.
Do të ishte padrejtësi e madhe nga ana ime si autor i prozës po ta përdorja sot përfytyrimin për t’i kërkuar Shog Sokolit, gjatë kalimit të tij postum në personazh letrar, ndonjë përpjekje për të sfiduar sadopak, qoftë edhe sipas mënyrës së tij irracionale, dhunën e verbër, e cila do t’ia këpuste, sa pa u tharë vesa e atij mëngjesi, jetën e pajetuar ende. Ca për arsye të moshës së njomë e ca për arsye të asaj mjegullës së bukur që mbjell doemos në shpirtin e djaloshit dashuria pa kushte për këngën, koka e tij nuk do të kishte vend për stërhollime kaq serioze. Në kohën kur e kam skicuar sinopsin e kësaj historie as që mund të më shkonte nëpër mend që Shog Sokoli po këndonte për të thyer disi mërzinë mbytëse shkaktuar nga diskutimet e tendosura e të pakuptueshme të të mëdhenjve serbë dhe shqiptarë rreth ndërrimit të fesë. Në ato fillime nuk mund të më shkonte nëpër mend as motërzimi tjetër: që ai po këndonte thjesht se i erdhi vetvetiu të këndonte kur dolën nga kisha e zymtë dhe fytyrën ia mbështolli ajri i njomur i pasmesnatës pranverore. Këto janë dy hamendjet e para që më vijnë tani.
Sidoqoftë, as në krye të herës kur më tërhoqi kjo histori dhe as më pas nuk kam dashur kurrë ta gjykoj djaloshin Shog Sokoli për të drejtën që ai i jep vetes të këndojë në ato çaste skajmërisht dramatike edhe për atë vetë, njësoj si për të tjerët. Qoftë edhe si trill prej fëmije, në kapërcyell drejt adoleshencës, veprimi i tij, ashtu siç rrodhi, më dukej shumë i bukur. Si poet i ri, arsyetoja atëherë poetikisht, çka ma lehtësonte prirjen për t’i gjetur një kuptim të caktuar sjelljes së Shog Sokolit. Nuk kisha sy për të parë në atë sjellje ndonjë shenjë tjetër veç një romantizmi naiv, por shumë të bukur, i cili do të ishte mirë të mbetej i tillë edhe në novelën time të ardhshme. Tjetër gjë është pse gjithë kjo pafajësi e të voglit dhe kjo pavarësi naive nga tragjedia që po thurej përreth tij ngjajnë krejt të panatyrshme në atë prag mëngjesi, i cili nuk do ta sillte kurrë lindjen e diellit për ata burra dhe do të gdhinte fort përzishëm për gratë e të vegjlit e tyre, mbetur në shtëpi për të pritur me gjak të ngrirë gjithçka përveç lajmit të vdekjes. Në këto rrethana, sjellja e Shog Sokolit ngërthen një panatyrshmëri madhështore. Rapsodi i vjetër, kur ka hartuar këngën, nuk i ka kushtuar në tekst kurrfarë vëmendjeje reagimit të ushtarëve serbë ndaj kësaj panatyrshmërie dhe unë, si autor i një kohe tjetër politike, nuk e kuptoja përse gjithë kjo shpërfillje e autorit të këngës ndaj xhelatëve.
Botëkuptimi sipas edukimit me të cilin po mbruhesha, si të gjithë të rinjtë e Shqipërisë, më shtynte të besoja se xhelatët e kishin kuptuar sjelljen e djaloshit sipas mendësisë së tyre të helmuar nga urrejtja. Rrjedhimisht, ata janë tërbuar dhe e kanë urdhëruar me mënyrat e tyre mizore këngëtarin pranveror për të mbyllur gojën. Unë për vete, qysh në krye të herës, kam pasur bindjen se kështu ka ndodhur, gjë që më ndillte njëfarë inati të verbër ndaj rapsodit të panjohur, si ndaj dikujt që kishte fshehur një pjesë të rëndësishme të së vërtetës së krimit. Ende s’e kisha zbuluar që, si autor i prozës sime, kur t’i vinte dita për ta shkruar, do të kisha pavarësi të plotë nga rapsodi i dikurshëm dhe jo thjesht pse ai ishte e do të mbetej i panjohur deri në fund të jetës. Janë ca ligjësi të tjera që rregullojnë marrëdhëniet e një autori me një subjekt, që do t’i mësoja më vonë. Nisesha nga bindja a priori se rapsodi medoemos që kishte qenë bashkëkohës dhe moshatar i babait të Shog Sokolit. Me fjalë të tjera, e dinte mirë si kishte rrjedhur ngjarja. Por një fakt i tillë i hamendësuar nga ana ime do të kishte pasur vlerë vetëm për biografinë e rapsodit, apo edhe të babait të Shog Sokolit. Nuk do të shkruaja biografinë e askujt. Nëpërmjet historisë tragjike të Shog Sokolit, ashtu siç dëshiroja ta nxirrja në dritë këtë histori, shpresoja të ngrija një dallgë të re frymëzimi kombëtar posaçërisht tek anëtarët e brezit tim, duke ndezur njëherësh një urë të fuqishme në zjarrin e urrejtjes së tyre kundër serbëve.
Reagimi ndaj Shog Sokolit, sipas tekstit të këngës, vjen andej nga nuk pritet: babai i këngëtarit. Ai është dyfish fatkeq, si njeri e si baba. Pikërisht atij i kërcen damari tek dëgjon djaloshin të këndojë aq hareshëm. I drejtohet të birit me një gjuhë që e kapërcen për keq të folmen atërore të një burri shqiptar. Ai mallkon. Sipas traditës, burrat e Shqipërisë së Veriut mund ta ngrenë zërin, mund ta ngrenë edhe dorën ndaj fëmijës së tyre, madje mund edhe të shajnë me një gjuhë të rëndë kur e humbin zotërimin e vetes, por jo të mallkojnë. Kurrsesi të mallkojnë. Për të mallkuar janë gratë. Madje edhe atyre mallkimi u përligjet vetëm në disa rrethana të caktuara. Për një çast të shkurtër babai i Shog Sokolit rrëmbehet, del nga vetja si një njeri i humbur:
Hajde, bir, ti me më ndihmue,
Të nxifsha këngën që je tuj këndue!
Zemërimi i babait është vullkanik, shpërfytyrues për një burrë, e thamë, por zgjat vetëm një hop. Zemra e tij nuk mbante dot më. Ai e dinte se këshillimi me zemrën në këso rrethanash nuk ishte rruga më e mirë për një burrë. E ka dëgjuar zërin e vet si të dalë nga një fyt i huaj, ka kuptuar çfarë ka dëgjuar dhe ka arsyetuar me shpejtësi, siç i takonte. Ne nuk e dimë dhe nuk do ta mësojmë dot kurrë çfarë kënge po këndonte Shog Sokoli. Por më duket e lehtë për t’u marrë me mend se babai është penduar sakaq pse e nxori fëmijën nga bota e tij magjike, ku nuk mbërrinin dot vringëllimat e bajonetave të xhelatëve. Çfarë shpërblimi do t’i jepte ai të birit në këtë rast duke e futur në realitetin asgjësues? Ndihma që i kërkon të birit ishte për gërmimin e gropës ku ishin përfshirë të gjithë burrat gjuhëlidhur dhe që pak më vonë do të shndërrohej në varr të përbashkët për ta. Sa duhet të ketë vuajtur ai burrë për ta ndrequr gabimin! Është tepër vonë për t’i kthyer gjërat siç ishin. Fëmija është shkundur, ndoshta edhe është ndier pak fajtor pse nuk po i jep një dorë të atit në punën e mundimshme dhe nuk ka më dëshirë të kthehet te kënga e vet. Ai dyshon për gropën e keqe që po thellohet para syve të tij duke u bërë edhe më e zezë se nata, a së paku ka një kureshtje të papritur dhe si fëmijë pyet, pa i rënë rreth e rrotull, por edhe pa ndonjë parandjenjë:
