Toka e njeriut dhe njeriu i tokës janë dy shenjues të përhershëm në vargjet e shumë poetëve në kohë dhe vende të ndryshme. Në poezinë shqipe, këta shenjues, si vazhdim i pandashëm i njëri-tjetrit, janë vendosur për të parën herë në një kontekst ekzistencial nga poeti Sadik Bejko. Kjo prirje ka ardhur e natyrshme që në agun e krijimtarisë së poetit dhe ka vazhduar të rrimerret në trajta të llojllojshme në të gjitha vëllimet poetike.
Zgjohem nën një qiell të madh
si të jem bir i drejtpërdrejtë i tokës:
vëllezër të mi janë guri dhe bari,
lumi e lisat tej në shpinë të kodrës. “Kështjella”
Guri, bari dhe lumi (krahas shenjuesve të tjerë sinonimikë) janë sendërtues të aktit të gurëzimit ose murosjes, alegorisë së rrënjëve dhe ujërave. Akti poetik më i pastër duket se rikrijon gjuhën nga një përvojë e brendshme që zbulon thelbin e gjërave.[1] Në këtë kontekst themi se bari e formëson thelbin e përmasës së tij ontologjike nga raporti që vendos me gurët dhe ujërat.
Bari si truall ekzistencial ngjiz dy lloje mbivendosjesh: alegorinë e vazhdimësisë, si drithërimë shpirti e mendimi veprues dhe alegorinë e një strukture përkohshmërie. Alegoria e parë, kundruar e përjetuar si drithërimë honesh mrekullore, është shkakësia e së dytës alegori, që e shndërron njeriun në udhë dhe rravgimin në të vetmin qëllim. Alegoria e parë ka në themel barin si elementin transformues e përtëritës. Përtërin braktisjen përmes lulnimit (si bari mbi fytyrën e ftohtë të dimrit)[2] dhe përtëritja vjen përmes trashëgimisë (ne, fëmijët, bar i njomë dhe lisa të jemi). Alegoria e përkohshmërisë shpërthen jetën në asht të vdekjes, duke mbuluar gjurmët e humbjes e pikëllimës (një ditë do të ikim… bari përmbyt gjurmët). Përmbytja e gjurmëve, krahas përtëritjes, jehon këngën e dhimbshme të harrimit për gjithë çka është e kufizuar në kohë. Harrim pikëllues, pa mugullimin e të cilit, nuk mund të marrin jetë gëzimet e reja. Përndryshe bëhemi bij klithmash, vyshkjesh e dëgjues të ngratë të zërave të vdekur. Kjo përtëritje mbi përmbytje gjurmësh sjell ringjalljen e ciklit jetësor mbi vdekjen tokësore. Honet e vdekjes si koncept metafizik, honet shpirtërore të bijve të tokës, atje në kufijtë më të përtejmë të pakuptimit, mbushen me dhe, me bar dhe me ujë. Sepse bari mbin përherë mbi kufi stine a si kufi stinësh. Stinët janë të natyrës dhe të bijve të njeriut. Kufij stinësh si kufij kohësh nga vdekja në jetë e nga jeta në vdekje, si për barin, si për ne udhëtarët e panginjur me lulnimin e rrezikuar.
Në gjoks mbajmë hone të mëdha
unë dhe ishulli im goditur nga rrufetë.
Përpiqemi t’i mbyllim me dhe, me bar,
t’i përkëdhelim me ujëra, me puhi të ngrohta. “Hone të mëdha”
Bari dhe uji janë dy nga elementet themeltare në lirikën së Bejkos. Bari si fryt i dukshëm i rrënjëve tona thellë nën tokë. Bar si frymim mbitokësor i rrënjëve. Bar si bir dhe trashëgimtar i rrënjëve në dheun e perceptuar dhe të ndijuar prej dritës së syrit. Bar si reminishencë e mitit të Anteut; birit të tokës që e merr fuqinë vetëm prej saj. Njësoj si bari ne mbijmë nga toka. Prandaj jemi të përkohshëm (se jam i përkohshëm, nuk kam hark mijëvjeçari) dhe një ditë kthehemi prapë te rrënjët, për të ushqyer tokën (barin e prekshëm) dhe nëntokën (atdheun e rrënjëve të tij). Po a mundet bari, ashtu i vetëm, të na rilindë në shpirt e trup kur honet na gërryejnë, kur hollohemi e hollohemi në shpirt e në trup, si fije bari në fytin e një çezmë të tharë? Atëherë kur mpakemi trojeve të dritës vuv, kur ajri na mbaron (i hollë, gati i padukshëm si fill ajër) dhe patjetër duhet të mugullojmë para vetes dhe qiejve të ekzistencës? Ne si alegori e barit dhe bari si alegoria jonë, ne prej toke e bari dhe bari si qenie e drithëruar në kufijtë e stinës së trishtimit, arrijmë të rilindemi vetëm falë ujërave. Për sa kohë bari është vetja jonë tokësore, ai nuk mundet dhe as ne nuk mundemi ta rilindim pa ndihmën e një tjetër shkaku të jashtëm. Ky shkak duhet të jetë patjetër një element shpëtues dhe në çastin e moskuptimit është uji elementi që rilind tokën dhe njeriun me lëndë bari. Ujërat në tërësi (lumi, deti, liqenet, përrenjtë) në poezinë e Bejkos janë simbol i vdekjes dhe rilindjes njëherazi.[3] Blerimi rilind në shpirt kur ujërat ia behin. Po nëse ujërat tërhiqen, zëri i barit, zërat e brendshëm të tokës dhe zëri i poetit meken prej etjes e padurimit. Në poezinë “Dy orë blu” uni lirik i mëshon gjithë gjërave të ikshme, në formën e një kuje (Ah, më ikën, ç’më ikën) dhe rrëfen braktisjen e plotë, vyshkjen më tragjike, pasi janë larguar edhe ngjyrimet e vyshkjes. Atëherë kur dhe zhurma mbytëse e lumit vjen si nostalgji. Lumi si personifikim i kohës së qenies dhe ujërave rilindëse ka heshtur.
Më ikën. Më ha koha,
mbase kohen e hamë… fije bari ndër dhëmbë.
Poeti, si bir i drejtpërdrejtë i tokës, vjen në “monologët” Letër Hamurabit nga murgari i shpellës Aram dhe Dy orë blu; poezi të grupuara në ciklin Rendje pas frymës. Vetë titulli na ndjell drejt imazheve poetike me lëndë qiellore. Sa më në zemër të tokës, aq më pranë frymës qiellore është uni lirik i Bejkos. Sa me larg tokës, aq më larg frymës. Në asht të dheut, bash në shpellën prej guri, murgari nënkupton se unë jam toka dhe toka rreh në mua, kur i drejtohet Hamurabit me fjalët: “Jam shpella ime e përvojtur, imzot…, eshtërore, e gurtë…”. Murgari ndihet i huaj në një botë ku njerëzit janë më të ftohtë se një gur, ndërkohë që aty, në zemër të dheut, merr fuqinë e tij, njësoj si Anteu. Murgari i shpellës Aram është Anteu rrugëhumbur i botës së rrënuar, botës së ngurtë, ku dendet me terr, i përmalluar në çdo qelizë për dritën e tokës. Murgari është bir drite dhe nënkupton pikërisht këtë kur shkruan në letër se uji është drita e eshtrave të mia të thara. Uji si rilindje shpirti për një Ante të drithëruar për rendjen pas frymës. Aty ku frymon e përndritet, aty në tokën lakuriqe, ashtu i bjerrë prej territ të detyruar dhe larg njerëzve më të tharë se një dru, ky njeri lulëzon e bleron nën një qiell të hapur.
Imazhet e qiellit dhe të blerimit janë imazhe të thirrura përmes zbërthimit të metaforave konceptuale në këtë poezi kulmore. Aty ku nuk ka as dritë natyrore, as lulëzim shpirti, as ujë, as blerim, qielli gjendet tek e pathëna. Ndërkohë, blerimi ëndërrohet përmes ankthit të njerëzve të gurtë, të ngjashëm me drutë e prerë, pa asnjë burim force tokësore tanimë. Miti i Anteut merr një funksion simbolik në këto vargje. Ai është njeriu i tokës pa një qiell përmbi, kur largohet pa dëshirë nga rrënjët e gjenezës. Qielli brenda tij bymehet vetëm kur këmbët e tij prekin truallin e tij ekzistencial, shpellën ose shtëpinë e ngjizur me tokë. Imazhet-shkreptimë, që vijnë e ndërrojnë trajtë pas çdo rileximi, (por në thelb janë po ato: drita dritë e terri terr), janë imazhe të shfaqura befas, pasi më parë është kërkuar me ngulm prania e tyre, në përfytyrimet e një lexuesi që e ndjen se gjithçka duhet kërkuar po aty ku duket se ka humbur. Thënë ndryshe, bari kërkohet aty ku thuhet se toka është tharë befas, qielli në një shtëpi të ngujuar dhe drita shndërrohet në trojet më të terrta.
Imazhet-shkreptimë na vijnë shpesh nëpër vargjet e poetit, kudo ku prania e ndjell veten përmes mungesës dhe gropimi i kësaj të fundit lë hapësirë për mbushje me imazhe të paqena aty për aty. Një lloj trilli i thirrjes së lëndës qiellore buzë honeve pa cak e zanafillë. Një lëvizje rrethore që lexuesi e përjeton së pari si imazh, pastaj i shndërrohet fund e krye në mirazh, derisa në fund, po ky lexues, e gjen veten në ca shkreptima pamjesh të mbira saora para syve, por që duket se i ka pasur përherë aty, në një deja vu të përsëritur kohë e pakohë gjatë aktit të leximit. Thelbi i zbuluar i gjërave të vërteta, përmes një gjuhë që pohon të kundërtën është teknika e një pjesë të poetikës së Bejkos, ndërsa tjetra pjesë, ka në thelb zbulimin e thelbeve përmes një monologimi tronditës ose rrëfimi për tjetrin, mbrujtur me largësi e kujtesë. Si monologimi, si narracioni lirik janë tepër modern dhe në antitezë të plotë me pjesën dërrmuese të asaj çka është lëvruar në fushën e poezisë prej viteve ‘60 e në vazhdim në letrat shqipe. Në monologun e lirikës Dy orë blu, uni lirik, si bir i denjë i tokës, ngarend pas frymës dhe dritës nën një qiell të paskaj jashtë e brenda vetes, tek prek themelin e së kaltrës së errët. E kaltër e prekshme, nga hone toke e gjer në qiell të pafund nate.
Rrëzave, grykave, luginave
isha breg, zog e peshk, shkëmb e dru,[4]
isha ujë i fortë toke, pjellë lakuriqe
e përjetshme prej toke,
plis prej ajri blu.
Një Ante aspak i trishtuar si në poezinë Letër Hamurabit. Ante i larë në blu, i zbuluar për ta ndjerë përkëdheljen e tokës në krejt qenien e tij lakuriqe dhe i rilindur për çdo herë prej ujërave të përjetshme të truallit të vet natyror.
Guri dhe gurëzimi shndërrohen në simbole të njeriut-makth dhe guvës-makth. Me poezinë e tij më të mirë Bejko ndërton një sistem poetik nga më të ndërlikuarit, si në strukturë, si në semiotikë.[5] E gjithë krijimtaria e poetit i nënshtrohet një sistemi të tillë shenjuesish të pandryshueshëm në formë, por me gjallime ekzistenciale nga më befasueset. Ashtet dhe kumtet janë po të njëjtat, ndërsa peizazhet janë të tjera. Është po ai lloj procedimi që ndodh me trajtat fantastike të miteve, legjendave dhe baladave, të cilat rrimeren nga autorët bashkëkohorë, për të mos u ndryshuar asnjëherë në formë, por duke ia mbrujtur lëndën e brendshme në funksion të metamorfozës së pamjeve, apo peizazheve të tjera. Ndaj dhe thelbet ekzistenciale të poezive të Bejkos janë po të njëjtat në trajtë, por me gropime përherë e më të thella makthi në brendi. Sa më i thellë makthi, aq më përshkënditëse zija e guvës. Me një varg të poetit, këtë guvë të gurtë të njeriut do ta përshkruanim me metaforat: pluhur dasme e morti bymyer.
Lënda poetike e Bejkos bymehet përmes simboleve të gjithëkohëshme të gurit, ujit dhe barit; bymim simbolik që e arrin përsosmërinë e tij strukturore në kryeveprën poetike Letër Hamurabit. Ky libër ofron për lexuesin një poezi të thatë, eshtërore dhe të skalitur në kujtesën e gurit. Vargjet janë të spërkatura me një tis balade, ku epika e dhimbjes, vdekjes dhe absurdit shijohet pa u shpjeguar dot deri në fund si ndjesi, ndërsa lirizmi është kuja e bërë gur e unit lirik. Poeti është klithma e kthyer në gur nga absurdi kozmik i guvave të makthit, që mbijnë si kërpudha helmuese, nëpër të gjitha pamjet tokësore, nëntokësore, si dhe nëpër mjegullën e ankthit që endet përmbi tokë. Absurdi tokësor shumëfishohet pikërisht atëherë kur duket se e kërkon tkurrjen te nëntoka e vdekjes. Është himni i dritës vuv, ai që e gropon makthin në guvën-mëmë dhe në guvat-bija që lindin e lindin gjithandej trojeve ku mund të rritej bari dhe të shpërthenin ujërat jetëdhënës. Shpella zanafillore e tokës, e përndritura shpellë e shpirtit të paqtë, është braktisur verbërisht prej njeriut, duke ia lënë vendin atyre hapësirave ku mbizotëron një paqe e kufkët. Uni lirik e ka provuar dritën vuv, dhomëkthjelltën bosh që e ka shëtitur cep më cep, dhe pasi e ka përshkuar deri në fund ecjen brenda vetes[6], na e rrëfen ne lexuesve procesin e tharjes së barit dhe avullimit të ujërave, si për të na dëshmuar, se kjo poezi e thatë, është kënga e qenieve të holluara në shpirt e në trup; të gurëzuara prej pamundësisë, si krushqit e ngrirë të baladës. Jemi ne gurët, jemi ne guva e makthit, metamorfizuar si pasojë e aktit të murosjes së shpirtrave tanë. Jemi ne murana e ftohtë, larg flakës së dijes e kuptimeve të epërme. Jemi ne bari i tharë, ujërat e shterura, fiku që arrin të martohet me hardhinë (simbol jete), vetëm për një kohë shumë të shkurtër. Jemi ne në pritje të mrekullisë, sikurse krushqit e ngrirë të dasmës. Poezia e Bejkos mbrun jetë që niset në udhëtime vdekje dhe jo vdekje që shpërfillin makthin, duke u nisur plot dinjitet në udhëtime dasmash.
Poezia e thatë në pamje të parë, rreh të gjallohet përmes mugullimit të barit, shpërthimit të ujërave tokave të djerra të dashurisë dhe përtharjes së guvës që e mbajmë dhe na mban në shpinë, si një kryq vuajtjesh. Në poezi të tilla emblematike, si: Ju njerëz lodra, Djegagur, Komanda e gurit, Mesdita e gurit, Ku e mban vrapin kalorës i mbrëmjeve etj., poeti merr rolin e orakullit, duke na folur me dy zëra që rrahin drejt të njëjtit kuptim. Zëri i parë na shpall thelbin tonë të gurëzuar dhe humanitetin tonë të bërë shkrumb. Jemi gurë të djegur (djegagur), hap galop që e kërkojmë kuptimin e ekzistencës te vdekja, duke iu përfalur mirazhit të jetës në simbolin e korbit.
– Ejani, – thanë të vdekurit tanë,
– si kalë ju dërgojmë një korb
për zbritjen këtu në zgavra. “Djegagur”
Komanda e gurit dhe mesdita e gurit është akti ynë i murosjes në kohë, përtharja deri në eshtra nga mungesa e ujit e klorofilit. Kërcejtë e dritës na ringjallin, ndërkohë që mëtojmë të ngjizemi me kërcej shtazërie. Guva e makthit është toka ku shkojnë përmbi kuaj ogurzinj të gjallët me të vdekur, në vend që të shkojnë të vdekurit me të gjallët. Është vdekja pra që i prin jetës dhe jo jeta që i prin vdekjes. Një baladë e pambarimtë dhimbjeje, të cilën më mirë se askush e shkriftojnë vetë përjetimet e poetit: “Para këtij teksti, para baladave, dua të jem fëmijë. Nuk dua racionalitet në një tekst balade, në një melodia që rreh të më shkundë emocionalisht me një mesazh të absurdit kozmik, pa ndonjë mesazh social, tokësor”.[7]
Lirika e Bejkos ka një koordinatë të sajën, ku efekti mjegull është aq ndjellës, sa lexuesi kurrsesi nuk arrin dot ta shpjegojë deri në fund atë që lexon, por vetëm ta shijojë, duke i mprehur shqisat e ndijimit në skajet më të tejme të dhimbjes, njësoj si në tekstin e një balade. Makthin e kësaj poezie gravurë[8] e përjetojmë si fëmijë të trishtë absurdi.
Tiranë, janar 2022
[1] Eliade, Mircea. (1989). Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. London, England: Arkana, Penguin Books.
[2] Në krejt artikullin, janë shënuar me gërma kursive, tofjalëshat dhe vargjet e marra nga poezitë e Bejkos dhe të përdorura në asht të fjalive.
[3] Ferber, Michael. (1999). A Dictionary of Literary Symbols. USA, Cambridge University Press.
“Krishti eci mbi ujëra, ai e bëri Pjetrin një peshkatar njerëzish, pagëzimi me zhytje është simbol i vdekjes dhe rilindjes, kurse kisha është “antipod” i arkës së Noes”.
[4] Dukuria e metempsikozës, se asgjë nuk humbet, por vetëm shndërrohet nga një formë në tjetrën, vjen pikë së pari në poezinë shqipe nga poeti ynë kombëtar Naim Frashëri. Bejko e sjell të rifunksionalizuar në raport me idetë themelore të poetikës së tij, se njeriu lind nga toka dhe me vdekjen e tij fizike i rikthehet sërish truallit që e lindi.
[5] Jakllari, Adem. (2016). Mbi kodin e dyfisht. Tiranë. Zambaku, fq. 72-78.
[6] Drita vuv, paqja e kufkët dhe e gjithë fjalia që vijon perifrazon vargjet e Bejkos: “Ia kam frikën paqes/ një paqe e kufkët, – e kam provuar dritën vuv/ dhomëkthjelltën bosh që e shëtit cep më cep… ecjen brenda vetes në pafund”.
[7] Bejko, Sadik. Magjia e pavdekur e baladave në https://www.alb-spirit.com/2022/01/14/sadik-bejko-magjia-e-pavdekur-e-baladave/.
[8] Përcaktimin poezi gravurë e ka bërë studiuesi Ymer Çiraku në parathënien e vëllimit poetik “Letër Hamurabit”.
