Në bisedë me Christian Voss dhe Belfjore Qose
Kjo intervistë është pjesa IV e serisë “Balkan World Literature” e realizuar nga Belfjore Qose dhe Christian Voss në 2021. Intervista u dha në formë të shkruar në Shtator 2021. Belfjore Qose është pedagoge e Letërsisë Botërore dhe e Letërsisë Ruso-Sllave në Universitetin e Tiranës, anëtare themeluese e Akademisë së të Rinjve në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe poete. Christian Voss është profesor dhe Përgjegjës i Departamentit për Studimet e Sllavëve të Jugut në Universitetin Humboldt në Berlin.
Georgi Gospodinov (lindur më 1968 në Yambol, Bullgari) është një nga autorët bashkëkohorë më të njohur nga Evropa Juglindore. Prozat dhe dramat e tij i shndërrojnë kujtimet e tij të fëmijërisë të provincës bullgare në një kujtesë kolektive evropiane me humor dhe në një mënyrë formalisht eksperimentale. Ai ka fituar famë ndërkombëtare që me romanin e tij të parë “Natural Novel” të vitit 1999. Projekte librash, si “Unë e jetova socializmin” dhe “171 Histori personale” nga viti 2006, ngjasojnë me metodën e mbledhjes së rrëfimeve njerëzore dhe ngërthejnë histori të njerëzve të zakonshëm. Ai ishte profesor i ftuar në Siegfried-Unseld në vitin 2015, në Departamentin për Studimet Sllave dhe Hungareze në Universitetin Humboldt të Berlinit. Romani i tij më i ri “Time Shelter” që tashmë është botuar në gjuhët italiane, spanjolle dhe daneze, pritet të botohet në frëngjisht dhe anglisht deri në fund të vitit 2021 dhe në gjermanisht deri në prill 2022.
Romani i tij më i njohur është “Fizika e trishtimit”, për të cilin është vlerësuar me Çmimin Jan Michalski për Letërsinë në 2017, Çmimin e Letërsisë së Evropës Qendrore Angelus 2019 dhe Çmimin e Letërsisë Usedom 2021. Është një roman me perspektiva të shumta, që zhvillohet kryesisht në Bullgarinë Socialiste dhe përdor mjete të reja narrative, si empatia, për t’u zhvendosur në personazhe, kohë dhe hapësira të ndryshme. Në të ndërthuren dy narrativa bazë, Bullgaria Socialiste dhe Minotauri mitologjik, që përshkruhet dhe shpjegohet në një mënyrë krejt të ndryshme nga ajo që njohim. Jeta e përditshme në Bullgarinë Socialiste eksplorohet siç shihet nga sytë e protagonistit, ashtu si dhe frika, imagjinata dhe ëndrrat e tij. Frika që e shenjon përjetë vjen nga episodi kur, si fëmijë, i humbet së ëmës. Kjo përvojë traumatike shndërrohet në frikën e tij më të thellë të nënndërgjegjes, ndërsa analiza e kësaj ndjenje të fortë komplekse hidhet edhe te marrëdhënia e Minotaurit me nënën e tij. Temat arketipale, të tilla si frika, i bëjnë Minotaurin dhe personazhet moderne të duken jo aq të ndryshëm. Romani i Gospodinovit josh me lehtësinë e kalimit nga koha e tashme në Bullgarinë e Luftës së Dytë Botërore, në Bullgarinë Socialiste dhe në kohën e përjetshme të mitit. Aty do të lexojmë për gjyshin e protagonistit në një mënyrë të papërsëritshme, duke hyrë në kujtimet e tij gjatë Luftës së Dytë Botërore në Hungari, nëpërmjet empatizimit deri në identifikim me personazhin. “Vetet” e ndryshme të romanit janë të ngarkuara kontekstualisht, por universalisht, priren drejt arketipave.
Të lexosh G.Gospodinovin në epokën e frikës ndaj pandemisë
Belfjore Qose: “Vdekja e ka humbur fytyrën e saj dhe këtu qëndron tmerri i ri”. Besoj se ky fenomen për një shkrimtar nga Ballkani përfshin edhe jetën në një shtet ideologjik që krijoi sisteme ku të gjithë ishin fajtorë dhe – në të njëjtën kohë – të pafajshëm, ku arbitrariteti dhe absurdi i sistemit ishin aq të padiskutueshëm sa qytetarët nuk mund ta kuptonin kurrë se kush vendoste për jetën e tyre. Ju përmendni vdekjen e John F. Kennedy-t në vitin 1963 si simbol të këtij vrasësi të ri pa fytyrë, duke e kontrastuar atë me formën ritualore të vdekjes, atë ballë për ballë sipas modelit homerik. Sot po vritemi nga një virus që nuk ka fytyrë dhe ky konceptim i ri i vrasësit që propozoni ju ka shkuar shumë larg! Si është prishur zinxhiri i kthimit të përjetshëm, apo koncepti i vdekjes ka ndryshuar në rrafsh ontologjik? A e kanë përqafuar njerëzit modernë konceptin jotranscendental të vdekjes dhe, kështu, gjithçka që ishte ritual është zhdukur një herë e përgjithmonë, apo modeli ritualor qëndron diku në spitale, në numrin e shpirtrave të humbur etj?
Georgi Gospodinov: Kam kuptuar se vdekja që ka fytyrë nuk është më ngushëlluese se ajo pa fytyrë, por çështja është se sa më pa fytyrë të jetë vdekja, aq më kollaj vjen, më e papërgjegjshme dhe goditja e saj mund të jetë më e fortë. Gjithashtu, historia e modernitetit evropian e dëshmon këtë në mënyrë drastike. Kjo linjë në roman sigurisht që lidhet me Mishel Fukonë (Michel Foucault) dhe trajtimin që ai i bën temës së disiplinës dhe ndëshkimit. Për ne, si njerëz nga Ballkani dhe Evropa Lindore, kjo temë është e rëndësishme, pasi kemi ardhur nga shoqëri të disiplinës dhe të ndëshkimit – mund të themi prej shteteve-kazerma. Përkthimet e para të Fukosë në Bullgari dolën direkt pas vitit 1989 dhe ai u shndërrua për ne në një prej emrave emblematikë gjatë vitit 1990. Ishte një lloj asinkronie paradoksale, por unë do thosha se Fukoja na ka ndodhur në momentin e duhur. Tekstet e tij na dhuruan mjetet e duhura për të menduar për përvojën totalitare edhe pse ky nuk ishte objekti i reflektimit për të; ai u përqendrua tek institucionet represive dhe fenomeni i pushtetit në shoqërinë e tij perëndimore. Ne e dimë që sot vdekja lidhet drejtpërdrejt me zhvillimin teknologjik. Format e reja teknologjike të vrasjes ndikojnë, si tek njerëzit, ashtu edhe tek kafshët, sidomos tek kafshët e fermave-fabrika. Kjo është bërë pjesë e “Fizikës së trishtimit” sepse romani këmbëngul që empatia mundet dhe duhet të shkojë përtej antropocentrizmit, që empatia mund të jetë edhe trans-njerëzore, se në situatën e sotme është e rëndësishme të empatizohemi edhe me kërmillin, me pemën, me Minotaurin… Për sa i përket situatës së tanishme me Covid-19-n, ndoshta përmbysja më e paparashikueshme është “biologjizimi” i vdekjes. Ajo na ka rrëshqitur prej dominancës teknologjike dhe ndaj jemi kaq të pafuqishëm. Kemi kuptuar sërish se kemi trupa dhe se ato janë të vdekshëm. Përmbysja e papritur e antropocenës është një paralajmërim i fortë, por gjithashtu një lloj mundësie që të ndalojmë dhe të ndryshojmë veten, nëse jemi ende në kohë. Duket se vdekja e ka humbur transcendencën e saj duke u reduktuar në spitale dhe numra, por këtu futet roli i madh i letërsisë, i rrëfimit të historive. Vetëm ajo mund të na kthejë pas te njerëzit që tashmë janë veç numra.
Belfjore Qose: Gjatë leximit të “Fizikës së trishtimit” dimensioni mitik i Minotaurit ndryshon tërësisht, pasurohet dhe transformohet. Gjithçka që rrëfehet në roman lidhet nëpërmjet figurës shumëpërmasore të Minotaurit. Ai është fëmija i braktisur, turpi i mëkateve tona, jeta e fshehtë sekrete, kafsha brenda nesh, njerëzorja brenda kafshës dhe mund të vazhdoj kështu pafundësisht duke mos shtuar asgjë nga vetja, vetëm duke iu përmbajtur rrëfimit tuaj. Ngjashmëria e jetës sonë gjatë mbylljes prej Korona-virusit me Minotaurin është mbresëlënëse. Fëmija që jeton në katin përdhes të pallatit, në një apartament gjysmë të ndriçuar, të cilin prindërit e kanë lënë vetëm, të izoluar dhe të trishtuar, është imazhi i brezit tim, por kush e merrte me mend se ajo që kisha lexuar dikur në romanin tuaj do të bëhej realitet në kohën e Koronës! Mendoj se as ju vetë nuk do e kishit menduar këtë imazh te rijetësuar me një ngjashmëri kaq shqetësuese. Njerëzit të mbyllur në labirintet e tyre të trishta dhe të errëta, por kësaj here për të mbijetuar, aq sa vështirë se mund të na kujtohet Minotauri mitologjik, përbindëshi i vrarë prej heroit. Si keni punuar me arketipin pas mitit, duke e treguar këtë personazh në kaq shumë kontekste, epoka, a thua se po përpiqeshit të nxirrnit në pah natyrën e përhershme të qenies njerëzore?
Georgi Gospodinov: Kjo pyetje sintetizon shumë gjëra për të cilat e vrisja mendjen teksa shkruaja romanin dhe gjëra të situatës së tanishme. Në fillim të romanit (po ashtu edhe të shkrimit të tij) është një skenë e tillë, pasditja po venitet, një djalë gjendet në një dhomë në katin përdhes me fytyrë nga dritarja dhe kurrizin nga muzgu i brendisë së shtëpisë. Ai është vetëm, prindërit nuk janë aty, mbrëmja po bie ngadalë dhe ndjesia zvarritëse e frikës dhe e braktisjes mbush dhomën. Ky ishte një kujtim personal në njëfarë mënyre. Pastaj më erdhi ndërmend që historia e kësaj frike dhe ndjesia e braktisjes gjatë pasditeve të vona të viteve ’70, kishin një analoge parahistorike, mitike. Ky ishte Minotauri. Minotauri i shndërruar në përbindësh për shkak të mëkateve tona ndaj tij. Këndej pra vijnë edhe historitë paralele në roman, nga studimi i një fëmije të braktisur. Aty ku miti sheh një përbindësh, narrativa dhe empatia shohin një fëmijë dy a tre vjeç të braktisur në labirintin e Minosit. Historia e botës mund të përshkruhet nëpërmjet disa braktisjeve kyç, ashtu si edhe historia e secilit prej nesh. Mua si shkrimtar më interesonte që pas Minotaurit të shihja brishtësinë e njeriut brenda tij, fëmijës brenda tij. Për këtë unë kam një tip përvoje në vetë të parë. Një prej kërcënimeve të zakonshme që u bëheshin fëmijëve të brezit tim ishte që do na mbyllnin në bodrum, në errësirë, mes qymyrit, kavanozave dhe minjve. Dhe unë e kam provuar një herë këtë gjë. Sigurisht që nuk ia kisha idenë mbylljes pandemike të mëvonshme, tërë asaj vetmie dhe izolimi që do binte mbi ne. Por mund të them se ndjesia e një ankthi të veçantë, e afrimit të një përmbytjeje në trishtim, ndihej në ajër kur shkruaja romanin në periudhën 2008-2011.
Romani im i fundit “Streha e kohës” që u botua në Bullgari gjatë ditëve të para të mbylljes pandemike në pranverën e 2020-ës, doli që merrte shenjë mu në epiqendër të asaj që po ndodhte. Edhe kjo shpjegohet vetëm nëpërmjet shenjave që na ishin dhënë që më parë. Nuk ka asgjë profetike, letërsia vetëm lexon shenjat. “Streha e kohës” (botimi në gjermanisht pritet të dalë në fillim të vitit 2022) i dedikohet pandemisë së të shkuarës, virusit të së shkuarës. Kjo metaforë nuk ka të bëjë me parashikimin, vetëm sa merresha me shenjat e kësaj përmbytjeje nga e shkuara, se si çeku i bardhë i së shkuarës përdorej nga populizmi gjatë viteve të fundit. E kam përdorur pafajësisht metaforën e pandemisë, pa e pasur idenë se çfarë do të ndodhte.
Belfjore Qose: Një motiv që na shoqëron përgjatë analizës së “Fizikës së trishtimit” është frika. Frika më e fuqishme prej të gjithave më duket se në roman është ajo e braktisjes nga nëna, gjë që shprehet nëpërmjet shumë maktheve përgjatë romanit. Teksa je i braktisur, në përpjekje për të gjetur nënën dhe sapo mendon se e ke parë sërish atë, dikush të vret, Minotauri vritet! Koha dhe hapësira janë ato të një heterotopie, një skenë ku gjithçka përsëritet dhe asgjë nuk ndryshon, shpresa është iluzive, të vetmet gjëra të sigurta janë vdekja dhe brutaliteti. Pse pikërisht kjo është frika jonë më e fuqishme? Ndoshta sepse është e para dhe më e vjetra frikë?
Georgi Gospodinov: E drejtë, më e para dhe më e vjetra frikë. Ontologjike dhe personale njëherësh. Gjëja e parë që kam shkruar ka qenë e diktuar nga një frikë e tillë e përsëritur gjatë fëmijërisë sime. Kur isha gjashtë vjeç pata një makth që u përsërit me përpikmëri tri herë, natë pas nate. E gjithë familja ime ishte në fund të një pusi, unë isha i vetmi që kisha mbetur jashtë, i sigurt por i trembur për vdekje. Frika ishte e dyfishtë, e para për mamanë, babanë dhe vëllanë të dënuar në fundin e pusit dhe e dyta ishte për veten time, i shpëtuar por i vetmuar përgjithnjë. Jetoja me gjyshen gjatë asaj periudhe që pashë këtë ëndërr dhe ajo ishte njeriu i vetëm të cilit mund t’ia tregoja. Por kur tentova ajo ma preu sapo nxora fjalët e para. Ëndrrat e këqija nuk tregohen se pastaj bëhen të vërteta, mbushen me gjak, tha gjyshja. Gjatë natës pasuese makthi m’u përsërit. Nuk mund t’ia tregoja askujt, por as nuk e mbaja dot më brenda. Në këtë moment më erdhi ideja gjeniale që ta shkruaja. Do të çlirohesha pa qenë nevoja t’ia thosha atë dikujt. Makthi i parrëfyer ishte shkrimi im i parë. A isha treguar i zgjuar? Edhe po edhe jo. Makthi nuk m’u përsërit më, por nga ana tjetër as nuk mund ta harroja; e kisha regjistruar, arkivuar atë. Kam kuptuar se motivimi i djalit gjashtë vjeçar të asaj kohe dhe motivimi im sot, pas tërë përvojës sime shkrimore, janë e njëjta gjë. Unë shkruaj sepse kam frikë. Frika është një motiv i arsyeshëm për të shkruar.
Brezi im në njëfarë mënyre ishte një brez minotaurik. Prindërit tanë jetonin në qytete të mëdha dhe ne na linin të rriteshim me gjyshërit në fshat. Një herë në javë apo në dy javë vinin të na shihnin dhe të dielave largoheshin sërish. Dhe ne mbeteshim pas duke ua bërë me dorë makinave Moskvich dhe Zhiguli që largoheshin me ta, qanim me ndjesinë e të qenit të braktisur përgjithnjë. Të braktisur çdo të diel. Punë e madhe se na ngushëllonin që do vinin prapë javës pasuese. Fëmijët dhe kafshët nuk e kuptojnë kohën. Në fakt teksa jepja mësim për një semestër në Universitetin Humboldt, si profesor i ftuar në Siegfried-Unseld, një prej ushtrimeve që jepja në kursin e shkrimit krijues ishte për kujtimin e frikës së parë. Dhe po ndaj me ju një sekret: romani im i ardhshëm lidhet me këtë temë.
Të lexuarit e Gospodinovit si Letërsi Bullgare dhe e Evropës Lindore
Christian Voss: Ju përmendët se shumë prej lexuesve tuaj në Berlin prisnin “më shumë Ballkan” ose më shumë “Evropë Lindore” në librat tuaj. Megjithatë, unë mendoj se “Fizika e trishtimit” është një roman tipik bullgar, për “vendin më të trishtë të botës”, sikurse shpreheni ju: për pandryshueshmërinë e stanjacionit socialist, dëshirën e ethshme për udhëtime, botën e kyçur, trishtimin apo emfazën specifike bullgare. Ju përshkruani socializmin e gjysmës së dytë të shekullit të 20-të në mënyrë kronologjike dhe përdorni metaforën e çmendinës (“shtëpia e verdhë”). A është e mundur që lexuesit tuaj post-socialistë – le të themi në Poloni, në Gjermaninë Lindore apo në Shqipëri – ta kenë më të lehtë t’ju kuptojnë sesa evropianoperëndimorët? Si e shpjegoni pritjen tuaj pabesueshmërisht të ngrohtë në vende si Italia apo Spanja?
Georgi Gospodinov: Kur nisa të shkruaj “Fizikën e trishtimit”, mendova se kjo do të ishte një përpjekje për të përshkruar veçantitë e trishtimit bullgar – gjithë këtë kulturë të grumbulluar heshtjeje, memecërinë e spikatur, botën e mohuar dhe gjithçka tjetër. Për të kuptuar specifikat e trishtimit bullgar, gjeografinë dhe historinë e mundshme të çdo pikëllimi. Ndërsa shkruaja romanin, ndjeva se pikëllimi kishte filluar të pushtonte botën. Ndjeva dhe u përpoqa të përshkruaj atë që në roman e quaj “migrimi i trishtimeve”. Një migrim trishtimesh në hapësirë, por edhe në kohë – qysh prej trishtimit të Minotaurit deri te trishtimi i atij djali pasditen e vonë të periudhës së vonshme socialiste. Historia e asaj të kaluare të afërt më ka bërë përherë përshtypje. Kam kaluar disa vite duke u marrë me këtë temë përpara se të shkruaja romanin.
A do t’i kuptojë më shumë librat lexuesi post-socialist, i vendeve të ish-lindjes? Po dhe jo. Po, sepse të gjithë kemi një përvojë të përbashkët të asaj kohe, por që ishte edhe mjaft specifike dhe e ndryshme për secilin nga vendet në atë kamp. Për më tepër, lexuesit e rinj të këtij romani i takojnë një brezi që nuk e njeh më atë kohë – kështu, nuk kemi gjetur ende mënyra për t’ua treguar dhe ata e kanë të panjohur edhe këtë të shkuar.
Më kujtohet hera e parë që bëra një lexim jashtë vendit, në Austri. Kisha frikë se audienca nuk do të kuptonte asgjë pasi nuk e kishin jetuar socializmin shtetëror si unë. Në tekst kishte një pyetje për Zotin. Po i thosha vetes: a nuk duhej të kisha shpjeguar fillimisht se Zoti ishte i ndaluar në Bullgari, se ai ekzistonte, të themi, ilegalisht etj.? Por kur aktori mbaroi së lexuari fragmentin në gjermanisht dhe dëgjova komentet dhe pyetjet e para, kuptova i çliruar se frika ime ishte e kotë. Dhimbjet tona, fatkeqësitë, vetmia dhe braktisja, të gjitha ato ndjenja themelore njerëzore janë në të vërtetë të njëjta për gjithë njerëzit. Historitë tona vetjake bulëzojnë nga një rrënjë të përbashkët e thellë që është e njëjtë pavarësisht prejardhjeve tona të ndryshme ideologjike. Personalja është vërtetë universale. Mbi të gjitha, njeriu është universal.
Disa nga takimet më të mira të librave të mi me lexuesit kanë ndodhur në vende pa përvojën tonë – si Italia, për shembull. Nuk do ta harroj kurrë takimin me lexuesit në qytete të vogla larg Romës, si Sora. Njerëzit atje dinin përmendësh kapituj të tërë nga “Fizika e trishtimit” dhe më pyesnin shumë për të. Vura re se ishin kuriozë për historitë e fëmijërisë sime në provincë në fund të viteve 1970. Dhe kuptova se kishte gjëra më të thella dhe më të përbashkëta mes nesh. Për shembull, të jetuarit larg qendrës, Romës apo Sofjes, etj., krijon sjellje të ngjashme kudo në botë. Qyteza ime e Jambolit (Yambol) dhe qyteti italian i Sorës ishin të ngjashëm pikërisht për shkak të të qenit periferikë, për ndjenjën e tyre të braktisjes, ndjesinë se jeta ndoshta jetohet diku tjetër. Kjo ishte një vëllazëri pikëllimi, por një pikëllim i ndritshëm, jo një vajtim. Shkrimtari nuk e di kurrë se çfarë do të jetë e rëndësishme për një lexues të panjohur në rrëfimin e tij. Dhe kjo është e mrekullueshme.
Christian Voss: Në përmbledhjen e fundit “Letërsia bullgare si letërsi botërore” ju flisni për historinë letrare të trishtimit në Bullgari. Kur flasim për mentalitete, e gjejmë veten në terren shumë të rrëshqitshëm. Më kujtohet lektorja ime bullgare në Këln, në 1989, një profesoreshë e njohur nga Sofja: Ajo në fakt filloi të qajë në klasë kur na tregoi historinë e bullgarëve që i dërguan eshtrat e Goçe Dellçevit në Shkup pas Luftës së Dytë Botërore. Sa mendoni ju se janë ndikuar bullgarët nga luftërat e humbura të fillimit të shekullit të 20-të, nga besimi se bota është e padrejtë? Sa mund të gjendet kjo linjë në letërsi?
Georgi Gospodinov: Kemi një thënie në bullgarisht, që gjithmonë kemi fituar betejat dhe kemi humbur luftërat. Vetëdija e të qenit gjithmonë në anën humbëse është sigurisht një faktor përcaktues, që shpesh ndikon shumë më tepër nga perceptimi ynë. Nuk mendoj se ky fat u ka qëlluar vetëm bullgarëve. Thonë se historia shkruhet nga fitimtarët, por kjo është arsyeja pse historitë tregohen nga të mundurit. Dhe këto janë historitë më të forta, më të thellat, ato që të zënë frymën. Nga njëra anë, këto janë histori trishtimi, histori pranimi të një fatthëne të zymtë. Nga ana tjetër, letërsia bullgare ka një veçori shumë të fortë – përdorimin e ironisë dhe autoironisë. Ju nuk mund të mbijetoni në “vendin më të trishtuar në botë” (sipas një artikulli në Economist) nëse nuk përdorni mbrojtjen e ironisë dhe autoironisë. Kjo veçori është shumë e fortë këtu; ky kombinim i trishtimit dhe ironisë, i dëshpërimit dhe i të qeshurit më duket një traditë shumë e mirë bullgare. Në veprat më të mira të letërsisë bullgare, kjo mund të shihet qartë – që nga “Jeta dhe vuajtjet e Sofron mëkatarit” e Sofroniy Vrachanski-t (1739-1813) dhe “Shënime për kryengritjet bullgare” të Zahari Stojanov-it (1850-1889) e deri te romanet e Ivaylo Petrov-it, tregimet e Yordan Radichkov-it dhe shkrimtarë të tjerë më të rinj.
Christian Voss: Ju keni bërë projekte për historinë gojore, si “Unë e jetova socializmin. 171 Histori personale” në 2006. Svetlana Alexievich mori Çmimin Nobel në Letërsi në 2015 për një përmbledhje të ngjashme me intervista të Historisë Orale për tranzicionin post-sovjetik në “Kohë e përdorur”. I fundmi i sovjetikëve”. A mund të jetë ky motivimi për t’i kombinuar më shumë këto dy zhanre që në fakt janë shumë të ndryshme nga njëra-tjetra – fiksionin dhe historinë gojore/historitë personale?
Georgi Gospodinov: Unë besoj tek akti i rrëfimtarisë. Siç e përmenda, unë u rrita me gjyshërit e mi që më rrëfenin histori gjithë kohës. Në tregimet e tyre që ndërthurnin realitetin dhe legjendën, siç bëjnë tregimtarët e folklorit, kishte edhe diçka nga Markezi edhe pse ata nuk e dinin që ai ekzistonte. Tradita jonë më e fortë letrare është rrëfimi gojor. Prandaj ndoshta një nga zhanret më të forta në vendin tonë është tregimi i shkurtër. Rrëfimi është një pjesë thelbësore – strukturore dhe kompozicionale – e romaneve të mia. Gjithçka është në funksion të rrëfimit. Libri im i parë me tregime të shkurtra quhet “Dhe rrëfime të tjera”. Në gjuhën bullgare ka dallim midis “rrëfimeve” dhe “tregimeve”. Rrëfimet janë më të ngrohta, të gjalla, të papërsosura dhe vijnë nga tradita gojore. Janë pikërisht rrëfimet “e tjera” ato që më interesojnë. Ato që zakonisht lihen jashtë kornizës, rrëfimet e heshtura, të vogla, jozyrtare dhe pa prestigj.
Shumë vite më parë, unë dhe disa miq filluam një projekt për mbledhjen e historive personale nga koha e socializmit të quajtur “Unë e jetova socializmin”. Për mua, gjëja më e rëndësishme ishte akti i të folurit, thyerja e heshtjes nga njerëzit e thjeshtë për traumat e përditshme të asaj kohe. Mblodhëm mbi 500 tregime, disa prej të cilave u botuan në një libër. Më duket se ky ishte një hap i rëndësishëm për thyerjen e heshtjes kolektive për atë temë.
Christian Voss: Më kujtohet konferenca “BE-Bullgaristik. Perspektiven und Potenziale” në Berlin në maj 2008, kur një diplomat gjerman (ish-ambasador në Sofje) ju akuzoi për “banalizimin e socializmit” me rastin e botimit tuaj “Inventarna kniga na socializma” (“Libri i inventarit të socializmit”) në 2006. Kujtesa letrare e Gjermanisë Lindore e mbart në mënyrë më të spikatur motivin e përgjimit dhe shtypjes se sa romanet tuaja. A jeni pjesë e “pandodhishmërisë” së Bullgarisë në vitet 1950-1980, me përjashtim të një proteste në vitin 1968? A mund të vendoset në një kategori të tillë si nostalgjia për kohët socialiste obsesioni i një shkrimtari me kujtesën?
Georgi Gospodinov: Nuk e mbaj mend këtë episod, por pyetja është shumë e rëndësishme, sikurse ai që pyet, kur bëhet pyetja dhe nga cili pozicion. Reflektimi bullgar për të kaluarën e afërt, për periudhën 1944-1989, filloi vonë. Në vitet 1990 dhe pak vite më pas, nga njëra anë kishim kujtimet e botuara të anëtarëve të elitës komuniste, nomenklaturës së lartë, funksionarëve partiakë, njerëzve të Sigurimit të Shtetit, të cilët nxorën versione të së shkuarës që u vinin për shtat, treguan sekrete të përtypshme, e kështu me radhë, dhe ndërkohë u shfajësuan dhe bënë atë që më vonë Prof. Ivaylo Znepolski e quajti “larje biografie”. Këto ishin libra të botuar me zulmë dhe të promovuar nga media. Në polin tjetër ishin kujtimet e holla të të burgosurve, të shtypurve, të persekutuarve, të internuarve në Belene dhe Skravenë e të munduarve nga regjimi, të botuara me shumë modesti, pa rënë në sy dhe shumë më pak të reklamuara. Midis këtyre poleve mbeti e pathëna – do ta quaja unë – totalitarizmi i përditshmërisë së asaj kohe. Ai regjim ishte totalitar pikërisht sepse depërtoi në çdo segment të jetës, duke privuar të drejtën e hapësirës private. Nuk është rastësi që fjala “private” është e vështirë të përkthehet në bullgarisht; nuk është rastësi që vetëm tani po ndërtojmë një kulturë privatësie (e cila tani është nën sulmin e kudondodhjes së rrjeteve sociale, kështu që po rezulton e pamundur në një mënyrë të ndryshme).
Në këtë sfond, projektet “Libri i inventarit të socializmit” dhe “Unë e jetova socializmin”, guxoj të them, ishin pjesë e të folmes bullgare për temën, pjesë e njeriut të zakonshëm që fliste dhe kujtohej për botën e përditshme traumatike të së shkuarës sonë të afërt. Në këto libra ka shumë më tepër ironi dhe mjerim sesa nostalgji. Te “Libri i Inventarit”, Yana Genova dhe unë mblodhëm objekte të përditshmërisë nga ajo kohë, që ishin duke u zhdukur qyshkur na lindi kjo ide. Libri demonstron atë pamundësi të veçantë zgjedhjeje, ashpërsinë dhe njëjtshmërinë e botës së asaj kohe. Siç thashë, libri tregon se si edhe objekti më i parëndësishëm i përditshëm përshkohet nga ideologjia. Për shembull, edhe kutitë e shkrepëseve të asaj kohe na doli që ishin stenda në miniaturë të regjimit – ose kanë të stampuara oxhakë fabrikash, ose thonë “Kongresi i 13-të i Partisë Komuniste Bullgare”… . Këto gjëra harrohen lehtësisht, jeta e përditshme duket e përjetshme por në fakt është krejt e paqëndrueshme, prandaj duhet inventarizuar. Inventarizimi, sidomos kur shoqërohet me reflektim dhe ironi të shëndetshme, më së paku nuk është “banalizim”. Në fakt, në çdo librari gjermane mund të shihni botime të ngjashme, dhe shumë më të sofistikuara; për çdo vit të asaj kohe ka libra të veçantë.
Mikro-historianët francezë Daniel Bertaux dhe Maryna Malysheva shkruan se “nga të gjitha sekretet shtetërore të regjimeve komuniste, ai i natyrës së jetës së përditshme ishte padyshim ndër të ruajturat më rreptësisht.” Si studiues, kemi dy rrugë – të përpiqemi të hedhim vështrimin te ky sekret i ruajtur rreptë i përditshmërisë, ose ta anashkalojmë me arrogancë, sepse, për ne, janë më të rëndësishme rrëfimet dhe konstruktet e mëdha ose gjërat ekstreme. Unë zgjedh të parën. Traumat dhe disfatat e mëdha të sistemeve totalitare fshihen pikërisht ky thërrmim i jetëve njerëzore, në jetën e përditshme të njerëzve të thjeshtë, të tejmbushur nga kërcënimi dhe dyshimi.
Për sa i përket pandodhishmërisë dhe mungesës së 1968-ës bullgare, kam shkruar shumë në esetë e mia; shpresoj se një ditë do të botohen në gjermanisht. Pjesa më e madhe e këtyre formulimeve është konceptuar në tekstet e mia. Dhe duke qenë se unë jam rrëfimtar, më e rëndësishme për mua është që kjo pandodhishmëri ngjiz një rrëfimshmëri, ndërkohë që nuk mund të ndërtosh një narracion për asgjë-ndodhjen. Ky është një nga shpjegimet e mundshme të heshtjes bullgare që më ka shqetësuar për një kohë të gjatë. Përkundrazi, termi pandodhishmëri po bëhet përherë e më i rëndësishëm dhe së fundmi u botua një studim i pashoq për këtë temë nga Prof. Ivaylo Znepolski.
Me fjalë të tjera, nuk arrij ta kuptoj se si unë apo shkrimet e mia mund të bëhemi pjesë e asaj që unë e ngre vazhdimisht si problem dhe reflektim. Edhe në romanet e mia – shihni kapitujt “Numri i ardhshëm 73” dhe “Makina e së Shkuarës” nga “Fizika e trishtimit”. Mos u gaboni nga titulli i romanit – trishtimi nuk është sinonim i nostalgjisë, ose të paktën jo vetëm. Sidomos në përkthimin gjerman të trishtimit si Schwermut që më pëlqen fort. Nuk është rastësi që titulli është pikërisht “fizika” e trishtimit – është një largësi, një vështrim dekonstruktivist dhe jo thjesht empatik. Nuk është rastësi që përplasen dy fjalë nga fusha të tilla të ndryshme konceptuale; gjithashtu është një titull fukojan, qe të ndërmend “kutinë e veglave” për të cilën flet Fukoja. Për të mos thënë që në shumë pjesë, “Fizika e trishtimit” shpresoj se është gjithashtu një libër ironik dhe subversiv.
Pres me shumë dëshirë që një shtëpi botuese gjermane të marrë guximin dhe të botojë librin tim me ese, ku idetë e mia për pandodhishmërinë e spikatur të socializmit bullgar, për 1968-ën e pandodhur në Bullgari, për “pasditen e një ideologjie”, botën e mohuar, heshtjen bullgare dhe fëmijën e padukshëm të socializmit etj., zhvillohen me më shumë detaje.
Christian Voss: Mjaft detaje të vogla tek “Fizika e trishtimit” zbulojnë se narratori vuan nga “empatia patologjike” që ngjason me Georgi Gospodinovin – adoleshenca e kaluar në fshatin bullgar, shtatzënia e partneres në Sofje, një udhëtim në Berlin me bijën e re etj. Po fusha letrare në të cilën po lëvizni? Nga vjen ky humor autoironik dhe “lehtësia juaj e padurueshme”? Edhe nëse po përmend këtu Milan Kunderën, duket kaq jotipike për Evropën Qendrore dhe Lindore, të cilës i duhet të përpunojë përvojat e saj traumatike me të dy totalitarizmat e mëdhenj të shekullit të 20-të në letërsi.
Georgi Gospodinov: Ndoshta pikërisht për shkak të kësaj përvoje traumatike, autoironia dhe humori ishin kaq të nevojshme për të mbijetuar. Por ato nuk e fshehin thellësinë e errësirës, përkundrazi, në një mënyrë të veçantë, ndihmojnë për zbulimin e saj. Mendoj se letërsia e Evropës Qendrore dhe Lindore ka edhe një qoshk për absurdin dhe ironinë, që përshkruajnë përvojën e totalitarizmit. Veç kësaj, le t’u japim këtyre letërsive të drejtën të flasin për apokalipse private. Hyrja në diskursin e privates dhe ekzistenciales nuk është, as prioritet dhe as luks që u lejohet vetëm letërsive të mëdha apo perëndimore, siç quheshin dikur. Kam shkruar edhe në ese për këtë temë. Për mua, çelësi për të treguar historinë apo traumën e madhe është pikërisht nëpërmjet historive personale, nëpërmjet asaj hapësire personale që është gjithmonë nën presion, e përmbushur me ideologjitë dhe, siç thashë, tashmë e përmbushur me teknologjinë.
Sa për veten dhe emrin, nuk duhen ngatërruar njeri me tjetrin. Ndryshe nga Gustave Flaubert, që tha “Madamë Bovaria – jam unë”, unë mund të them nga një farë largësie dhe me shaka – “Georgi Gospodinov – nuk jam unë”. Këtu mund të mendojmë edhe për miniaturën e mrekullueshme të Jorge Luis Borgesit “Borgesi dhe unë.” Por kjo nxjerrje në plan të parë e vetes, e vetvetes, ka të bëjë me vendin dhe letërsinë nga vij. Kjo letërsi ishte tepër monumentale dhe kolektiviste, mbizotërohej nga karakteret – tipizimet (në vend të individualizimeve). Kësisoj, shkrimi im është reagim edhe ndaj kësaj. Një përpjekje për të rehabilituar veten dhe e drejta për të pasur një histori vetjake. Shpresoj që kjo e drejtë të mos na hiqet edhe si shkrimtarë, të mos mbetemi të mbytur në ca sirtarë të jashtëkohshëm. Do të ishte qesharake dhe njëkohësisht e trishtë të dëgjosh përsëri sentencën e thënë nga një botues: “Romani juaj është i mirë, por nuk është evropiano-lindor aq sa duhet.” Siç thotë Gaustini te “Fizika e trishtimit” – ka vetëm një identitet të vlefshëm, dhe ai është të qenit i gjallë, i përkohshëm dhe i vdekshëm mes vdekëtarëve të tjerë të përkohshëm. Edhe shkrimtarët nga Evropa Qendrore dhe Lindore kanë të drejtë të shkruajnë për këtë, kanë arsye dhe mjaft përvojë.
Ndoshta ka një shpjegim zhanri për këtë lloj të shkruari – në fund të fundit, unë vij nga poezia, lirika, më pëlqen të them se fus poezi kontrabandë në prozë. Dhe poezia lirike është një zhanër individualist par excellence, zhanri i vetës së parë njëjës. Në këtë drejtim, është me interes të theksohet se në Bullgari reagimi i fortë letrar ndaj ndryshimeve ndodhi në poezi. Vitet 1990 në Bullgari ishin një kohë poezie që ishte edhe shumë personale dhe politike, duke dekonstruktuar stile dhe shtresa të ndryshme të së shkuarës – ndaj, kryesisht të papërkthyeshme. Veç më pas erdhi koha e romanit.
Leximi i Gospodinovit si Letërsi Botërore
Belfjore Qose: Tema eskatologjike mbizotëron tek “Fizika e trishtimit”, duke u fokusuar, si te paranoja tipike socialiste, ashtu edhe tek apokalipsi i krishterë, si frikë universale që e shoqëron njeriun e çdo kohe. Lexuesi mund t’i vërejë këto dy mënyra interpretimi, sipas trivializimit që i bën materializmi socialist kësaj teme duke u përqendruar vetëm tek gjërat, sendet, mënyrat e të mbijetuarit pas shkatërrimit të mundshëm bërthamor, si, bie fjala, kutia e ndihmës së shpejtë për pas fundit të botës; dhe interpretimi i dytë metafizik që interesohet për përgatitjen shpirtërore për udhëtimin tonë më të rëndësishëm. Në kapitullin “Time bomb”, pjesa “Përgatitje të dyfishta” lexojmë këtë pasazh: “Dy apokalipset, ai i gjyshes së tij dhe ai zyrtar i shkollës, nuk përputheshin saktësisht, gjë që veçse e përkeqësonte situatën. Sigurisht që ishte fjala për dy mënyra të ndryshme të fundit të botës, a thua se një nuk mjaftonte. Njeriut i duhej të ishte gati për të dyja, nëse donte të mbijetonte. Masat parandaluese ishin gjithashtu të ndryshme. Gjyshja e tij ndaloi së theruri pula, duke ia lënë këtë peshë shpirtit të gjyshit. Sipas saj, njeriu duhet të pendohet vazhdimisht dhe të shmangë mëkatet e çdo lloji. […] Ndërsa masat kundër armëve bërthamore dhe kimike ishin shumë më të komplikuara.”
Teksa shtjelloni të dyja këto interpretime ka nota ironie. Përse i pranëvini këto dy këndvështrime për fundin e botës, për të treguar dallimet e themelit epistemologjik të secilit botëkuptim, apo, përkundrazi, për të treguar universalitetin e kësaj frike njerëzore?
Georgi Gospodinov: Kjo përgatitje e dyfishtë dhe frika konstante për fundin e botës ishte një pjesë thelbësore e fëmijërisë sime në vitet 1970-80-të. Gjyshja ime e dinte ekzaktësisht vitin e fundit të botës që sigurisht ishte viti 2000 dhe unë përllogarisja moshën që do kisha, rreth 33 vjeç, një moshë e mirë për të vdekur, një moshë që në mendjen time prej fëmije më dukej pak a shumë, shumë e vjetër. Nga ana tjetër ishte kërcënimi që vinte nga Perëndimi, apokalipsi nuklear, për të cilin trajnoheshim dhe bënim prova çdo javë, duke vrapuar nëpër bodrume me maska gazi, si minotaurë të vegjël të frikësuar. Për mua, të jetuarit me këtë frikë ishte një prej ngjarjeve traumatike të fëmijërisë së asokohe. Përballja e dy apokalipseve erdhi natyrshëm, njëri apokalips ishte, si të thuash, prej natyrës dhe Biblës, apokalipsi i gjyshes sime, dhe tjetri ishte apokalipsi institucional, i nxitur ideologjikisht. Të gjitha gjërat asokohe dukeshin se kishin dy natyra dhe kjo ishte karakteristikë e regjimit. Kur ishim fëmijë, ne në të njëjtën kohë, në mendjen e sistemit ishim pionierë shembullorë, të gatshëm për të dhënë gjithçka, nëse do ishte nevoja, dhe të sakrifikonim për suksesin e atdheut. Ndërsa në jetët tona të vështira ne ëndërronim për xhinse të vërteta, për vendin mitik Jashtë Shtetit, që ishte një imazh kompozitë i Italisë, Francës dhe Gjermanisë Perëndimore, fshehtazi shkëmbenim kaseta me muzikë dhe organizata e pionierëve ishte gjëja e fundit që mund të na ekzaltonte. Kjo lloj skizofrenie, meqë ra fjala, ishte gjithashtu tipike për prindërit tanë. Tjetër je në institucion, tjetër je në kuzhinë kur pëshpërit shaka me përmbajtje politike. Tani mendoj se kjo jetesë e dyfishtë ishte rraskapitëse, por disi edhe shpëtimtare për mbijetesën në atë sistem.
Belfjore Qose: Rënia e kultit antropocentrik në librin tuaj përshkruhet mjaft ndryshe prej letërsisë pararendëse. Nëse Kafka propozon për herë të parë perspektivën e tij të përmbysur duke rrëfyer histori njerëzish të shndërruar, të dehumanizuar, të cilët humbasin formën e tyre antropomorfike, ju na e propozoni këtë perspektivë të përmbysur në një formë tjetër, p.sh. duke e treguar historinë sipas marlinit, jo sipas plakut. (“Plaku dhe deti”). Ju na ftoni të këqyrim se si kafshët nuk do ta bënin kurrë atë që bëjnë njerëzit, si për shembull të përdorin metodat e përsosura të vrasjes: “Ne jemi ferri i kafshëve, apokalipsi i kafshëve.” Pasi lexuesi shtyhet të mendojë se ju jeni ekocentrist, ju na “shërbeni” kapitullin “Miriami, ose e drejta për të vrarë.” Mbetemi të dyzuar, ashtu siç ndodh kur lexojmë autorë të mirë, për të na lënë të krijojmë opinionet tona, përndryshe nuk do ishim duke lexuar fiksion, por një lloj tjetër teksti që synon të na bindë për një ide. Gjithsesi, jam kurioze të di mendimin tuaj në lidhje me këtë çështje.
Georgi Gospodinov: Ndoshta përgjigja më e shkurtër për këtë pyetje tregohet në frazën gramatikisht jokorrekte që hap dhe mbyll “Fizikën e trishtimit”. Ajo është “Unë jemi” (I are) në fillim dhe “Unë ishe” (I were) në fund të romanit. Pse janë të rëndësishme këto histori? Kur isha fëmijë, pashë njëherë gjyshin tim që gëlltiste një kërmill pa guaskë, të gjallë, për të shëruar ulcerën. Ndjeva njëherësh trishtim për vuajtjen e gjyshit tim, por gjithashtu edhe për kërmillin që zhytej në labirintin e aciditetit të stomakut të tij. E ndjeva, pa qenë në gjendje që ta artikuloja, se historia është gjithnjë ajo e atij që gëlltit kërmillin dhe historia e kërmillit që gëlltitet. Kjo histori gjendet edhe në roman. Besoj, ndoshta naivisht, se nëse tregojmë vetëm njërën anë të historisë, e kemi vrarë atë. Çdo histori ka gjithmonë të paktën dy mënyra për ta parë.
Gjithashtu i besoj plakut Darvin kur thotë për kafshët se janë “vëllezërit tanë në dhimbje”. Gjithçka që ndjen dhimbje është e gjallë dhe historia e tij/saj duhet të dëgjuar dhe respektuar. Në një prej eseve të mija këtë e quaj empati mjedisore. Dhe gjithçka që po ndodh në botë vitet e fundit është një shenjë mjaft e vrazhdë se ka ardhur koha për një empati të tillë, madje kjo kohë po mbaron.
Figura e Minotaurit më dha mundësinë që të tematizoja këtë vijë të hollë sa lëkura, mes njeriut dhe kafshës. Ndaj përpiqem të tregoj se kemi të bëjmë me të njëjtat dhimbje dhe braktisje, sepse çdo krijesë e gjallë ka një nënë dhe kërkon nënën e saj. Kur vrasim një lopë në mënyrë “humane”, mbështetur në udhëzimet e thertores, ne vrasim një krijesë që ashtu si ne ka dhimbje dhe historinë e saj vetjake. Më duket me rëndësi që ta dimë këtë.
Belfjore Qose: Empatia është gjithashtu një mjet letrar ekzuberant që e lejon rrëfimtarin të lëvizë nëpër personazhe të ndryshme (që ndonjëherë nuk janë njerëzorë). Nuk i ngjason asnjë modeli tjetër të eksperimentimit narratologjik, madje është ndryshe edhe prej konceptit të mirënjohur të “polifonisë” tek Dostojevski. Ky mjet na shëtit nëpër zëra të ndryshëm, të cilat ndoshta, në fund të fundit, janë i njëjti zë që ekziston brenda të gjithë personazheve, duke bashkëekzistuar përmes tij, e përjetshmja dhe e përveçmja, koha e përjetshme dhe efemerja. Kjo është e dukshme veçanërisht në dialogun sokratik me veten, ku dualizmi mes të përjetshmes dhe të gjallës, të ndryshueshmes, është në qendër të debatit filozofik ku të dyja argumentet kanë krejt të drejtë. Ju, gjithashtu, e shihni në një perspektivë krejt tjetër gjithçka që kemi idhujtarizuar në të kaluarën, kulturën, historinë dhe çka duket me kontraversale: identitetin. Ju thoni se identiteti na ka sjellë veç luftëra. Na ftoni që ta rimendojmë mendimin tonë statik, të rrafshët dhe të ekzaltohemi nga mendimi eksperimental. Përse ndryshimi i perspektivës dhe rishikimi i vlerave është kaq i rëndësishëm për ju?
Georgi Gospodinov: Është i rëndësishëm në nivele të ndryshme, personale dhe historike. Mua më duket se gjithçka na kthen pas në fëmijëri. Vështrimi i fëmijës është për nga natyra i shumëfishtë. Në mënyrën më të natyrshme fëmija mundet të banojë empatikisht gjithçka përreth tij, një milingonë, një qen, një tulipan. Kur jepja mësim “Shkrimin krijues” në Universitetin e Humboldt-it, përdorja ushtrimin e mëposhtëm në mënyrë që të hapja temën e kujtimit të frikës së parë. U kërkova studentëve që të ngriheshin nga karriget dhe të uleshim të gjithë në bisht. Ishte një ndryshim perspektive në kuptimin e parë të fjalës, atë fizik. Nëse duam të shohim nga perspektiva e fëmijës, duhet ta shohim botën nga lartësia e tij. Një dhomë, bie fjala, e parë nga lartësia 1.20 m, është shumë ndryshe nga një dhomë që shihet nga lartësia 1.80 m. Ajo është një dhomë tjetër ku sheh direkt këmbët e tavolinave dhe të karrigeve, këmbët e njerëzve, pluhurin në tokë. Fëmijët gjithashtu janë fizikisht më pranë objekteve që ato vëzhgojnë. Vetëm një fëmijë mund ta shohë një trëndafil tête à tête.
Kërkimet e neuroshkencëtarëve tregojnë se qenia njerëzore kapacitetin më të madh për empati e ka ndërmjet moshës 9 dhe 12 vjeç. Që do të thotë se fëmijëria është një periudhë e rëndësishme me pasoja, sidomos për një shkrimtar, por edhe për të gjithë ne. Aftësia për të ndryshuar perspektivë është gjithashtu e rëndësishme nga ana etike. Është shumë e vështirë të fyesh apo të lëndosh dikë kur ke shkelur në historinë e tij. Këtë e dimë edhe prej Shehrazades, tregon një histori dhe fiton një ditë jetë, vonon fundin tënd. Sepse vrasësi yt i mundshëm, Shahriari, të ka dëgjuar, ka hyrë në një gjendje tjetër dhe, kushedi, mund të ketë ndjerë pak empati. Kjo ka edhe rëndësi politike; në këtë rast kemi të bëjmë me çështjen e tjetrit. Ta shohësh tek tjetri, jo Minotaurin si bishë, por Minotaurin fëmijën e braktisur, të vetmuar dhe të përlotur. Ja përse ndryshimi i perspektivës është i rëndësishëm. Unë mendoj se sot, më shumë se kurrë, kjo ka rëndësi politike dhe etike. Pa pasur nevojë për shpjegime.
Përktheu: Albion Zifla
