Letërsia për fëmijë – për një kohë të gjatë e nënvleftësuar – nuk qëndron më poshtë nga vlera estetike se letërsia për të rritur, përveç vlerës njohëse dhe edukative që qëndron në bazë të ekzistencës së saj. Kjo letërsi, për të depërtuar në shpirtin e lexuesve të vegjël, duhet të zhvishet gjithnjë e më tepër nga fryma didaktike që e bën të mërzitshme dhe të gjejë çelësat për të komunikuar me fëmijët.
Raimonda Belli Gjençaj, e njohur tashmë si romanciere për të rritur, ka edhe një prirje të shkruari për fëmijë, që e ka treguar me veprat:
“Duduqi që kërkonte kushërinj”, “Kukulla Blerta udhëton drejt detit”, “Taku rrumbullaku, Tiku thataniku dhe Roboti Tik-Tak” dhe “Një çudi në zoopark”.
Sot, kjo autore na befason me romanin e ri me titullin intrigues “Toroboti”. Në këtë roman ajo ka gjetur dy nga çelësat për të depërtuar me lexuesin fëmijë, humorin dhe aftësinë për të qëmtuar në një subjekt të pasur me të papritura. Në këtë roman krahas me dy protagonistët fëmijë gjejmë një të tretë, njeriun mekanik, robotin, personazh i sa e sa veprave të fantashkencës.
Ky lloj i veprave për fëmijë ka njohur zhvillimin e vet edhe në letërsinë shqiptare, po në shumë vepra teknologjia mbizotëron mbi estetikën, krijimin e personazheve të gjallë.
Si antipod i këtij realiteti, në këtë vepër krahas personazheve njerëzorë të goditur, dy fëmijët dhe një plakë simpatike, gjejmë një makinë të njerëzuar.
Autorja nuk e sheh këtë personazh të çuditshëm prej roboti që evolon deri te njeriu si kërcënim për njerëzit, si në disa vepra fantastike-shkencore ku flitet për rrezikun e një kryengritjeje nga ana e robotëve, e sheh përkundrazi me miratim dhe simpati. “Toroboti”, ky robot, fryt i fantazisë dhe teknologjisë së krijuar nga njerëzit, ndihmës i tyre që pasqyron ecjen e vrullshme përpara të shkencës dhe është në këtë kuptim, aktual, arrin të fitojë disa tipare njerëzore, ndjenjën e dashurisë dhe mirënjohjes për fëmijët që kujdesen për të, madje edhe diçka tjetër karakteristike vetëm për njerëzit, ndjenjën kombëtare.
Ky robot del jashtë programit të paracaktuar, fiton disa tipare shpirtërore, mishëron një mesazh solidariteti dhe identiteti. Përmes transmetimit nga ana e protagonistëve të dashurisë së tyre për atdheun, krijesës së njerëzuar, autorja shpreh patriotizmin e vet, një vlerë tradicionale që rrezikohet në këtë kohë kozmopolitizmi.
Autorja shqetësohet me të drejtë për gjuhën shqipe, të ruajtur për shekuj me mjaft sakrifica dhe së cilës i duhet t’i bëjë ballë sulmit të gjuhëve të huaja, veçanërisht të një gjuhe që quhet ndërkombëtare, si anglishtja. Në të vërtetë gjatë përdorimit të gjerë të gjuhëve të huaja, dukuri e përhapur sot, harrohet se përpara se të jetë qytetar i botës, njeriu duhet të jetë qytetar i vendit të vet, të zbulojë ngjyrat e veçanta të kombit të vet që pasurojnë spektrin botëror.
Autorja shpreh edhe shqetësimin që ka një bazë reale se përhapja e mjeteve teknologjike që propagandojnë botën virtuale mund t’i largojë fëmijët, njerëzit e së ardhmes, nga natyra dhe bota e gjallë dhe e shpreh këtë, duke pasqyruar pasionin e Takut, njërit prej fëmijëve protagonistë, për tabletin.
Nëna e tij, e shqetësuar me të drejtë për këtë çështje, përpiqet ta largojë të birin nga ky pasion që kthehet në mani. Djali reagon në fillim në mënyrë kundërshtuese. Gjatë konfliktit prind-fëmijë që djali i vogël do ta zgjidhë me naivitet në mënyrën e vet, fëmijës i ndodh një aksident që ka një pasojë të papritur: në vend që ta largojë prej veprimtarisë aktive pikërisht ky aksident bëhet shkak që ai të njihet me natyrën dhe botën e gjallë, madje të zbulojë shokë të rinj, njerëz të rinj.
Autorja e ka shndërruar subjektin në një zinzhir aventurash të këndshme dhe zbavitëse që të befasojnë dhe të bëjnë për të qeshur. Romani “Toroboti” është pra një vepër e shëndetshme, optimiste dhe “diellore”.
Në roman zbulojmë edhe vlerat e traditës përmes figurës së një të moshuare, të mençur dhe aktive, Stërnenesë.
Ky personazh, bartës vlerash tradicionale është i aftë edhe të përqafojë të renë duke u njohur dhe miqësuar me Torobotin. Stërneneja komunikon me fëmijët protagonistë, po përpiqet të komunikojë edhe me robotin si me një njeri në miniaturë që e befason, po edhe i zgjon ndjenja dhembshurie prej gjysheje.
Përmes figurës së Stërnenesë, plakës njëqindvjeçare, jepet ideja e komunikimit midis brezave si një dialog të së tashmes me të kaluarën për të synuar drejt së ardhmes.
Pikërisht kjo ide, ideja e një dialogu të afërt e zëvendëson konfliktin midis brezave dhe është fjala për breza që i ndan një humnerë e gjatë kohe.
Pra, mesazhi i këtij romani është një mesazh veçanërisht i pasur që ka kërkuar formën e përshtatshme dhe e ka gjetur përmes humorit që e gjallëron veprën si një përrua i rrëmbyer i brendshëm.
Romanin e përshkon tejpërtej një e qeshur e shëndetshme, një patos komik që nënvizon kërkimin e arritjeve të reja nga ana e personazheve, një patos komik, befasues, jo shkatërrues; në fakt është fjala për humor, jo për sarkazëm, një humor që çdramatizon edhe ndonjë ndodhi të pakëndshme si aksidenti që i ndodhi Takut, njerit prej protagonistëve, një aksident që e shtyn të njohë anë të reja të jetës ose momenti kur Stërnenesë i ngjan se Toroboti ka mbetur pa frymë, moment që bëhet pikënisje për miqësimin e saj me njeriun mekanik.
Në romanet e saj për të rritur Raimonda kishte ditur të pasqyronte anët dramatike, madje tragjike të jetës; përkundrazi në këtë roman sheh më tepër aspektet më të bukura e të gëzuara të realitetit. Po nuk është fjala për idealizëm, për teprim në përdorimin e ngjyrave rozë, po më tepër për optimizëm, për besim në jetë, në triumfin e së mirës.
Romani “Toroboti” vështron në të ardhmen ku shkenca dhe teknologjia do të pasurohen dhe të thellohen, po uron që këto fitore të ardhshme të bashkohen me vlerat e ruajtura me shekuj të traditave popullore, identitetit kombëtar pjesë e së cilës është gjuha shqipe, veçanërisht origjinale dhe e pasur në forma fonetike dhe leksikore.
Edhe poezia do të bëjë pjesë në këto tradita, gjë që shprehet në personazhin komik, po edhe simpatik të Çun rimaxhiut që sajon vjersha bejte, po që ndofta në të ardhmen do të bëhet poet i vërtetë.
Është kuptimplotë ky shqetësim i autores për fatin e poezisë, në një kohë kur librat, sidomos vëllimet poetike përleshen me internetin.
Në roman përveç figurës dinjitoze dhe të dashur të Stërnenesë, ka edhe tipa të tjerë femërorë të brezave të ndryshme si teta Dita dhe binjakja e Çunit, Nora, që derdhin ëmbëlsi dhe butësi në vepër.
Romani është strukturuar në bazë të naracionit nga ana e një rrëfimtari në vetë të tretë, çka jep idenë për një objektivitet dhe ka shumë dialogë të gjallë dhe karakterizues.
Veprimi rrjedh në mënyrë dinamike, ngjarjet pasojnë njëra-tjetrën, duke mbajtur të gjallë interesin e lexuesit gjer në fund. Dhe fundi është optimist, jo një vepër “happy ending” i sforcuar, po diçka që rrjedh bindshëm nga karakteri i personazheve, njerëz apo madje edhe krijesës mekanike që i jep emrin veprës.
Të gjitha këto personazhe kanë evokuar, kanë zhvilluar edhe më cilësitë e tyre pozitive, në përputhje me dialektikën e natyrshme të shpirtit dhe janë përpjekur të zhvishen nga të metat e tyre.
Kjo vepër zbulon një aspekt të ri të individualitetit krijues të autores së tij dhe besojmë se do të zërë vendin e vet të spikatur në letërsinë e sotme për fëmijë.
