Ishte një plakë e kërrusur, me fytyrë fare të heshtur, plot rrudha, e cila, sapo fillonte dhe biente dielli, merrte stolin dhe rrinte e ulur tek pragu i derës. Kokën e mbante gjithmonë të kthyer nga rruga, me sytë e picërruar, të futur thellë në zgavra, ku dalloheshin dy sy, të cilët edhe pse të pikëlluar, ishin fare të kthjellët dhe të zgjuar.
Në rrugën e shtruar me kalldrëm, që prej vitesh, kalonin fshatarët për të shkuar tek qendra e fshatit. Në fillim, kur ato e përshëndesnin, ajo rrinte në heshtje. Por që kur ato kishin këmbëngulur, ajo kish filluar pak sa të lëvizte kokën, thjeshtë për t’i lënë të kuptonin që e kishte marrë mesazhin dhe po i përshëndeste edhe ajo. Vendasit, tek iknin drejt kafenesë apo qendrës së fshatit, i përshpërisnin njëri tjetrit, se ajo tashmë ishte e çmendur. Ndaj, pak nga pak, filluan të mos e ngacmonin më, as edhe ta përshëndesnin. Fëmijët, këmbëzbathur, tek e shihnin ashtu, zhytur në mendimet e saj, me qafën e kthyer nga rruga, ngërthyer nga një frikë dhe kurjozitet i çuditshëm e shtonin hapin. Edhe ato i përshpërisnin njëri tjetrit të njëjtat fjalë që dëgjonin në shtëpi nga të mëdhenjtë. “Është e çmendur! Se ç’i ka ndodhur diçka e rëndë, vite më parë!” Të gjithë e dinin në fshat. Por fjala tashmë kishte marë dhenë, ndaj kur vinin nga fshatrat e tjerë, sapo e shihnin ashtu, tek kalonin mbi kalldrëm, dikush tjetër i pëshpëriste të ardhurit ç i kishte ngjarë. Ndaj ardhacakët bëheshin serjozë, ulnin kokat dhe shtrëngonin buzët në heshtje. Heshtja, e një tragjedie aq e madhe që i kishte rënë mbi krye. Nëna vishej krejt me të zeza. Fjala kishte marrë dhenë aq shumë sa kishin filluar të interesoheshin edhe gazetarët e qyteteve fqinjë. Vinin ato, ta intervistonin. E pyesnin në muzg duke i zgjatur mikrofonin. Por ajo nuk fliste. Rrinte ashtu, me sytë e mprehtë dhe të kthjellët, rrudhat pa fund. Nuk ja ndante vështrimin xhades së gjatë, e cila zbriste deri poshtë kodrës dhe mbaronte me një radhë plepash anëve të rrugës. Kur gazetarët këmbëngulnin, – rrinin aty me orë, edhe pse i bënin lloj lloj pyetjesh, ajo nuk përgjigjej. I shihte si nga një botë tjetër. Por ndonjëherë, përsëriste të njëjtën shprehje: “Ja andej do të shfaqet. Ashtu siç iku, po ashtu do të vij! E di!” Kishin kaluar njëzet e dy vjet që nga ajo ngjarje.
Ishte maji i vitit të eksodeve. Atë natë, kur biri i saj, bashkë me shokët, fshehurazi, simbas fjalës i ishte bashkuar grupit tek vendi i takimit, ishte habitur krejt. Nuk ishin një grup i vogël djemsh. Kur u mblodhën, ishin bërë një grup prej 25 djemsh. Dikush kishte sjellë fuçia, dikush litarë, dikush dërrasa të gjata dhe lopata deti. Kishin marrë ujë dhe ushqime. Tërë natën, i ishin vënë punës me zell duke i lidhur fuçiat me gjalm përreth trarëve të drurit, në mënyrë që të rrinin mbi ujë. Kstrioti, ishte një djalosh 24 vjeçar, plot zell dhe energji, i cili dëshironte të ikte jashtë dhe të ndiqte ëndërrën e tij të notarit. Truplidhur, i gjatë, plot me vullnet dhe entuzjazëm, por fare i papjekur, e kishte ndarë mendjen me kohë. Do të kalonte kanalin e Otrantos dhe do t ja mbathte në shtetin fqinj. Atje, ku ishte lirira. Atje, do të ndiqte ëndërrën e tij për tu bërë kampjon në not.
Atë natë, tek lidhnin fort fuçiat me trarët, për të ndërtuar pesë lundrat që i nevojiteshin, ndjente një boshllëk të çuditshëm në shpirt. I heshtur si nata, i zymtë dhe krejt i ngrysur, ndërsa lidhte fort nyjë litarët, kujtonte fjalët e nënës thënë atë mëngjes dhe ndjente një lëmsh të frikshëm në gjoks. “Zoti e bëftë mirë!” i kishte thënë ajo. “Shihja në ëndërr sikur një mërgatë korbash futej në odën tënde!”
“Të gjitha ëndërrat dalin në të kundërtën!” ia kishte kthyer ai. Por ja që shpirtin e kishte pus të zi, nga pikëllimi. Bënin dritë me zjarre, por nga larg, përtej detit, në dukje të qetë, disa rrufe dhe vetëtima të çuditshme, për një çast e zbardhnin qiellin krejt. Nuk rreshtën duke e ndriçuar botën gjatë tërë natës.
Djemtë e kishin vendosur. Donin ta kalonin kanalin e Otrantos. Ora shtatë e mëngjesit, si shokët e tij, Iliri, Gjergji, Arbëri dhe shumë të tjerë, i gjeti me lundrat gati. Kishin kaluar pyllin përmes rrugës së pishave, dhe tani ishin buzë detit nga ku shihnin Karaburunin. Nga aty e kishin vendosur të niseshin. Në orën shtatë e gjysëm, shtynë lundrat e sajuara në ujë dhe filluan t’i jepnin lopatave drejt detit të gjërë. Ishin disa lundra, me nga pesë vetë sipër. Frika ishte e madhe, por edhe entuzjazmi se do t ja dilnin mbarë, shtohej në proporcjon me frikën. Gjithçka shëmbëllente me një lojë të bukur. Nga ato lojrat që kishin bërë shpesh kur ishin fëmijë, por ende ndoshta nuk ishin të ndërgjegjshëm se kjo, ishte një lojë e një lloji tjetër. Një lojë shumë edhe më e rrezikshme. Këtu luhej me jetën. Deri sa kaluan Karaburunin gjithçka shkoi mirë, por pastaj dolën në det të hapur. Deti ishte fare i qetë, paqedashës, mikpritës. I jepnin lopatave me shpejtësi. Ishin pesë lundra. Dëgjohej veç pllaquritja e ujit krijuar nga lopatat e drurit që shtynin fuçiat, lëkundja e lundrave, dhe dielli që binte pingul mbi krye si saç.
Por ja që mbas nja një ore e gjysëm qielli u mbush me re të zeza, deti u nxi, filloi të fryj erë e ftohtë, dhe dallgët u rritën. Fuçiat në mes të detit filluan të uleshin dhe të ngriheshin duke u lëkundur keqas. Kastriotit kish filluar ti rrihte zemra fort. Tek mundohej ti jepte fort lopatave duke shtyrë fuçiat, dallgët e zeza po e rrisnin intensitetin e tyre. Tani ai përpara tij, i shihte ato si kodra të lëvizshme, të cilat, një herë e ngrinin në ajër, pastaj e ulnin krejt gati duke e fundosur nën ujë. Edhe pse dinte mirë not, prap filloi ta kapte paniku keq. Po sikur dallgët ta shkërrmoqnin krejt lundrën e tyre lidhur me litarë? Disa nga fuçiat filluan të mbusheshin me ujë. Tashmë në atë batërdi kërcënuese dallgësh, nuk i shihte më lundrat e tjera. Atëherë e kuptoi që pak nga pak, po shkonte pa kthim, drejt një aventure fare të frikshme, të pashpresë. Një aventure, ku ai, fare papritur, mund ta gjente veten, si përpara dyerve të së panjohurës. Tani po e kuptonte budallallëkun që kishte bërë. Të kalonin detin në ato kushte?! Ai det, që fare pak më parë, i ishte dukur bujar, i ëmbël, si një shtrojë e qetë, ku ai mund të shkiste deri tutje, tek toka e ëndërrës; tani po i bëhej kërcënues, krejt i zi dhe fare i pamëshirshëm. Ai i kishte ndjekur parashikimet e motit. Nuk pritej as shi dhe as kohë e keqe. Por ja tani, gjithçka po ndryshonte shpejt. Tani ndjente kripën në qiellz, ndjente egërsinë e dallgëve, dhe ato lidhjet që i kishin bërë fuçiave me litar, tani po hapeshin. Dërrasat krejt të lagura, klloçitja kobndjellëse e stërkalave të ujit; gjithçka, ishte aq e brishtë, aq e pafuqishme, përpara tërbimit të një deti krejt të zi. Një deti, i cili, në çast, ishte bërë mizor dhe ndjellakeq.
Sa hap e mbyll sytë, era e fortë, ja flakëroi tutje çarçafin e bardhë që kishte vënë sipër si velë për tu mbrojtur nga dielli. Dallga e dytë e fuqishme ia hodhi tej trastat me ushqime. Pastaj iu zhduk uji i pijshëm, dhe kështu me rradhë, ndërsa ai krejt i torollepsur, si në një ëndërr të keqe, tani mundohej të vinte rregull në mendime. Lundra e tij primitive, shpëlahej nga ca dallgë të fuqishme, të cilat e çiklonin dhe e lagnin krejt. Deti u nxi akoma edhe më shumë. Qielli u mbush krejt me re të zeza, skëterrë. Era e shtoi fërshëllimën e saj ndjellazezë. Kastrioti me shokët, nuk dinte më se si të dilte nga gjithë ky makth. Shikonin fytyrat e njeri tjetrit me tmerr dhe frikë. Do të dëshironte shumë të ishte në ëndërr dhe ai të zgjohej vrik, i larë në djersë duke marrë frymë thellë dhe duke u qetësuar. Por ja që nuk ishte makth. Fatkeqësisht, gjithçka ishte rreale. Dhe ai, për herë të parë në jetë të tij, edhe pse ende 24 vjeç, po e ndjente hijen e mortit, sfidër ogurzezë, kapriçoze dhe të pafalshme, të saj. Si kishte qenë e mundur që kishin bërë një idiotësi të tillë? Tani nuk ishte koha për pyetje të tilla. Tani ishte koha për lutje Qiellit me dhëmbët që i kërrcisnin nga tmerri, panikun në zemër, gjunjët që i dridheshin nga tmerri. Frika e kishte kapluar krejt, si të ishte një dreq me brirë dhe sytë si thëngjinj. Si do ti bëhej? Po sikur një dallgë tjetër tia shqyente krejt litarët shtrënguar nyjë, të cilët mbanin lidhur 6 fuçiat me dërrasat e lundrës. Ngrinte kokën me llahtarë. Rrufetë, si firma të frikshme plot dritë të zezë, shkruanin ndoshta pa fund, mbi letrën e jetës së tij, fjalën vdekje? Me fytyrën e lagur, krejt i mpirë, si në një ëndërr të keqe, i dilte para syve fytyra e ngrirë dhe e tharë e nënës së tij atë mëngjes. “Ruhu bir. Korbat sjellin mort!” Nuk i hiqej nga mendja shprehja e fytyrës së saj. Ajo gjendje dhimbje dhe preokupimi, të cilën, nënat shqiptare e kanë në gjak. “Oh nënë ku je? Eja më shpëto!” klithte ai.
Me kalimin e viteve, familjarët kishin emigruar të gjithë. Kush në Greqi, kush në Amerikë, kush në Itali, por ajo s kishte dashur të lëvizë. Rrinte ende aty, edhe pse kishin kaluar 22 vjet. Muaj mbas muaji, stinë mbas stine, vit mbas viti, ajo, në shi, në erë, në diell, në të ftohtë, në të ngrohtë, sapo dielli fillonte të kërrusej, ajo, merrte stolin, ulej tek pragu i derës dhe mbante kokën e kthyer nga rruga me kalldrëm. “E di që do kthehet!” mërmëriste. “Më tha do të vij në aksham!” Tashmë e dinin të gjithë. Plaka ishte çmendur.
Një herë, një bashkëfshatar, i cili e njihte që kur kishin qenë fëmijë, i ishte afruar, ishte ulur në gjunjë fare pranë saj, as gjysëm metri nga ajo dhe me keqardhje i kishte thënë: “Plaka Margo. Kanë kaluar shumë vite. Ai nuk kthehet më!”
Në fillim plaka Margo, krejt e zymtë, si e mbështjellë me një çarçaf si qefin, s kishte folur.
“Futu në shtëpi dhe flije mendjen. Dorzonju fatit. S kthehet më! E din edhe vetë që është e kotë që pret!”
Ajo e kishte parë me një shprehje mes përbuzjes dhe gati padurimit: “Do të kthehet, e di!”
“Kanë kaluar kaq shumë vite. S ke asnjë lajm!”
“Ma ndjen zemra. Ndoshta atje ku punon i japin leje dhe ai kthehet!” i ishte përgjigjur ajo.
Plaku s kish ditur ç ti thoshte më. Ishte një i moshuar i mbajtshëm. Veshur me kostum, kollare, një kapele republike, i thatë dhe i dobët, por krejt elegant në vetminë e tij prej të moshuari plot dinjitet. Jo vetëm ai. Të gjithë pleqtë e mëhallës, edhe pse të vetmuar, e mbanin dinjitetin e tyre. Në fshat, tashmë kishin mbetur veç më të vjetrit. Të rinjtë kishin ikur, kishin krijuar familje nëpër udhët e botës. Dhe aty, mes gurit dhe drizave. Strallit dhe kaçubeve, kish mbetur veç heshtja e shekujve, era e marrë e tetorit dhe jehona e largët e gurëve. Të gjitha shtëpiat ndërtuar me rrasa dhe gurë, të cilat kishin qenë teatër jete dhe pasjonesh të fuqishme njerëzore, tani banoheshin nga heshtja dhe harresa. Tek tuk, shihje ndonjë plak kurrizdalë, të vetmuar, tek ecte me shkop mbi kalldrëm. A ndonjë çoban me kope dhensh, këmborët e të cilëve tërbonin dynjan.
Akoma Kastrioti luftonte me dallgët e zeza dhe të tërbuara. Lundra ishte çarë dhe coptuar, ndaj ai tani mbahej tek një fuçi e cila pak nga pak po mbushej me ujë. Tani, as pendesa, as mendjelehtësia, as parandjenjat ogurzeza të nënës së tij, nuk do ta ndihmonin dot. Ndaj vetëm në mes të dallgëve, me një qiell si në janar, luste Perëndinë të shpëtonte i gjallë. Kripa ja digjte gojën, dallgët e zhytnin, por ai ngrihej rishtaz nga fundësirat e ujit. Hapte krahët, mundohej të notonte, por sa fillonte ti jepte krahëve, një dallgë tjetër e egër e fundoste rishtaz. Uji ishte krejt i ftohtë. “Oh nëna ime!” tha, “si nuk e dëgjova parandjenjën tënde!” Filloi të notonte në një det drite. Tani shihte ngjyra, dëgjonte tinguj, mbushej me aroma. Një paqe e rrezikshme e kaploi krejt. Nuk u kthye më nga ai udhëtim.
“Bir, po lodhem duke pritur!” kishte mërmëritur një darkë. Kishin kaluar 22 vjet që kur ai kishte ikur. “Ndaj, po s erdhe ti, do të vij unë atje të të gjej!” kishte vazhduar të mërmëriste.
Ishte maji i vitit dymijetrembëdhjetë. Nëna, veshur krejt me të zeza, qëndronte ende ulur tek pragu i shtëpisë. E mbante kokën kthyer nga rruga me kalldrëm. Tani nuk e dinte a shihte ëndërr apo vërtetë po i ndodhte. Ishte ngritur, dhe si duket e lodhur nga pritja, kish marrë vetë rrugën e kalldrëmtë. Poshtë të tatëpjetës. Plepat në fund të saj i kishin sharruar vite më parë. Buzë rrugës kishin ngritur disa vila me qiparisa përreth. Tek largohej, e shihte veten ende ulur, krejt të ngrirë. Ecte, me hapin e erës, me kujdes se mos rrëzohej. Po errësohej dhe plaka Margo, këtë herë, nuk po futej në shtëpi. Rrinte akoma aty me shpinën mbështetur tek muri i ftohtë dhe kokën e kthyer nga rruga. Disa fëmijë që loznin aty afër, e pikasën që po errësohej dhe ajo s po lëvizte më, ndaj vrapuan që të thërritnin më të rriturit. Kur prindërit erdhën, pikasën se plaka Margo rrinte pa lëvizur. Ishte krejt e ftohtë dhe e ngrirë. Nuk merrte më frymë, pulsin e kishte akull dhe vazhdonte të rrinte mbështetur tek muri i pragut të shtëpisë. Nga goja nuk i dilte asnjë frymë jete. Siç dukej qartë, ishte nisur për larg. Për shumë larg.
