Lazër Shantoja: moderni i viteve ’30
nga Ardian Ndreca
Atë mars të vitit 1938 posta i solli Cuk Simonit, botuesit të së përkohshmes Cirka, asokohe mjaft popullore në Shkodër, nji zarf prej La Motte, Zvicër. Letra vinte prej mikut të tij të hershëm dom Lazër Shantoja, i cili prej 14 vjetësh ishte mërgimtar politik fillimisht në Jugosllavi e mandej në Itali, Austri e në fund në Zvicër. Si gjithnji Shantoja, përposë lajmeve personale i dërgonte edhe shkrimin e rradhës për rubrikën “Kodra mbas bregut”, e cila përpihej prej lexuesve të Cirkës.
Stili sa i rryeshëm në polemikën politike aq edhe lirik e i ambël, admirohej prej kohësh prej të gjithëve, tue nisë te Gurakuqi e tue përfundue te Koliqi.
“Gungalla, gomari e nji lule mullagë” përfaqson ma së miri kundrimet e poetit, synin e tij naiv dhe kurioz, autoironinë, shijet skofiare, modernitetin, mallëngjimin, shllimet e tija vetmitare.
Shantoja asht poet i mirëfilltë e gadi gadi jeton në nji botë paralele. Asht pasional dhe i pandalshëm, andrrimtar i skajshëm, fëmijë për nga zemra e romantik për nga formimi, aspak i zakontë për përkatësinë e tij si klerik katolik.
Mbas nji viti, mërgimi i tij do të merrte fund e ai do të kthehej përfundimisht në atdhe. Jeta e tij dhe e gjithë shqiptarëve do të merrte nji rrjedhë të panjohun ma parë, për dikënd tue u mbyllë tragjikisht, për gjithë të tjerët tue u privue prej lirive themelore.
Uni i tij poetik i ngjet nji gurre, uji i së cilës do të hupin pa lanë gjurmë. Tek ai vërehet ndamja prej shkollës së vjetër, por pa shenjue nji vijimsi. Shantoja din me lidhë në mënyrë të vetvetijshme gjuhën e zakonshme me kategoritë e estetikës moderne. Malinkonia e tij pasohet prej shpërthimesh entuziaste, vrulli romantik prej etjes për nji të vërtetë të amshueme, e ndër gjanat e amshueme ai njeh ma së parit atdheun e tij që i mungon shumë.
Lexuesi i sotëm mundet me shijue tek penda shantojane gjurmët e nji shkrimtari të vërtetë dhe me u ba i vetëdijshëm për distancën mes tij dhe nji plejade rishtarësh dhe ushtruesish të letrave që nxori dhe humbi ajo epokë e shkurtë por e larmishme.
Nji natë para kishem luejtë nji poker të lehtë. Poker? Pse jo? Rusët thonë se për me qênë burrë katërqindsh u lypkan katër vjet gjymnaz, dy vjet universitet e dy vjet burg. Un kujtoj se për me qênë intelektual shqiptar me fé lypet, ndër tjera, me dijtë të luejsh poker! Lêne se tue luejtë poker ke edhe hije diplomatit, bâhesh psyholog, bân kurë nervash, ushtrohesh në mujtjen e vetes e… , kur të don zari, edhe të tjerve!
Pra at’ natë kishem luejtë edhe un poker. Por, si thashë, nji poker të lehtë, të vogël, nji poker të shtrêmbtë, si kishte me thânë nji mik i em i rí. Ku e çon mâ poshtë! Nji centime hor çipin! Nji qind çipa nji frâng. Por, si gur gur bâhet mur, kështue edhe çip mbi çip qypi mbushet e frângu mblidhet. Sidomos kur e ke zarin në pupa. Kështu un at’ natë me nji carré dhetash servi (uh harrova! tue luejtë poker ke edhe rasën me folë frêngisht e anglisht pa i dijtë aspak këto gjúhë;) e nji herë tjetër me nji floesh bâna namin! Kur u da loja, kishem 3 frânga e 40 centimes qar.
Ne nesre sillem nëpër rrugat e qytetit e ndalem para xhamave të nji libërtores. Ec e mos u ndal. Asht gjithnji si me i thanë nji grues mos me u ndalë para nji magazes modash. Libra të rij. Me duer në xhep para tyne, harû. I qyri, i sodis, i çeli me mend, i ha me sŷ. Me bisht të sŷnit qyri edhe shenimin shkrue me lapsë në nji skâj maje librit. Çmimin! Sikur bâjshe shum herë me listën e gjellnave në restaurant. Madje këtu çmimi ishte kryet e punës. Ça don me thânë me pasë xhepin shpue. Por ndoshta ata qi e kanë të qepun, kanë bâ e bâjnë edhe ata si un. Por ata kanë marre me dishmue. Janë zotní!
Këndoj. Frs. 3. 40.
Po si kështu? Qari i pokerit të mbramshem? S’i a bâj as nji as dy, por nxjerri duert prej xhepash, çeli derën e hŷ mbréndë.—«Të lutem, zojushë! (Ishte mjaft rrole, por—zojushë âsht nji titull qi çdo grue pranon pa protestue…) Librin e Axel Munthe: Hommes et Bêtes».
Nji javë para kishem pasë rasën me folë me nji shoq t’emin shqiptar mbi Axel Munthe. Mbi autorin e librit të famshem: «Le livre de San Michele». Folem gjatë mbi at’ autor aq origjinal e mbi dashunín e tij për shtâzë. Para disa muejvet njoftja e atij autorit më bâni bilé me bâ, si thonë Italjanët, bella figura, para nji deputatit të kantonit të Bernës. Ky më diftoi se do të flitte në radio të Laussanës përmbi qên e se nuk kishte mbledhë ende letratyren e duhun. Si thae? Nji deputat me folë në radio përmbi qên? Edhe kët e ndieme. Po, zotní. Pse ai deputat, sikur të gjithë deputetnit tjerë në kët vênd, ka nji profesjon. Âsht veterinar. Luksin me bâ profesjon zyret politike mund t’i a lejojë vetes vetëm Shqipnija e ndoshta ndoj shtet ballkanik tjetër. Zvicra e shkretë nuk ka mbërrîjtë ende n’at shkallë. Ajo e shkreta s’i a ka kamin si … na. Ndiç… Kû mbeta ej? Kjo dreq politiket m’âsht bâ morr. Nuk hiqet. A po. Tu deputati e tu qêni. I thâm (deputatit): «A e njihni Axel Munthe? Librin e tij? Aty keni disa fletë të mrekullueshme përmbi qên».
E kishe qitë në rrugë. E kur mâ vonë më qiti rasa me u ndeshë rishtas me tê, ky s’dijti me gjetë fjalë të mjaftueshme për me m’u falun nderës. Kishte bâ edhe ai bella figura në saje t’eme.
Axel Munthe—Hommes et Bêtes. N’origjinal: Memories and Vagaries. Paraqitun prej Pierre Benoit t’Akademís së Francës.
Të punoftë bafti! Libri i dytë i tij. Frânga 3.40.
E kam këndue, e kam përpî në nji ditë.
Do t’ju flas mbi tê? Jo aspak. Mjaft qi aj liber më dha idén me shkrue dy fjalë përmbi shtâzë. «Un e shtâza!» qe titulli i nji romani të vogël qi secili nesh kishte me mujtë me shkrue.
Por na jemi të zânun tepër me njerëz, sidomos tepër me veten, për me mendue se ka edhe shtazë qi na shërbejnë, qi na bâjnë shoqní, qi na argtojnë. Në fëminí shtâzët qi mâ parë na tërhjekin janë zogjët. Trumcaku, gushakuqi, trishtili, kanarina, gardelina. E bata e trapulla janë mobilizue për me i zânë… Për me u rrëmbye lirín frymorve të pupluemë. Mbandej kanë ardhë fluturat. Edhe këtyne në shpinë, mandej pilivoesat. Vrik me i zânë e me i mundue. Bâmun mâ të mëdhaj e të zott me përdorë nji flobert, instinkti i grindjes gjênë nji fushë mâ të hapun. Gjoja. Me pa gjak me sŷ. Po der këtu mund të flasim prap për poezí. Zogjët janë kafshët mâ poetike të krijesës. Leopardi e tjerë kanë shkrue bukurí mbi ta.
E mbandej? Breshka, iriqi, gungalla. Gjithnji poezí. Andrrat e aventurat qi kanë mbushun fëminín t’onë.
«Qe, nanë ça kam zânë!» Kukú, bërtet nâna. Çohet, kap dorën e foshnjes e i thotë: «Lëshoje në tokë!» I shkreti, trêmbun, lëshon në tokë nji… hagrep! E kishte gjetë e zânë tue çue prej murit me lagshtinë fuguren e Zojës.
«Nânë, pse blen ti gjithmonë drû me ngarkicë? Te Gact—e Nushët i blejnë gjithmonë me gomar o me kál. Due me hypë edhe un në gomar, nânë!»
Fëmija i lemun në skam nuk e din se drûtë me gomar e kál bâjnë mâ shtrêjtë se ngarkicat në shpinën e nji malsoreje. Por ai din se don me u argtue edhe ai e… me hypë në gomar, si kojshija i pasun.
Gomari, kali, qêni (zagari).
Por para këtyne qe rika e pata. E rrugat vlojnë ne e ditë të dielle për me pa tue u hângër rikat e Tepes me ato të Ballabânes, e patat e Arrës së Madhe me ato të Djepaxhíjvet.
Matchet e para të sportit shkodran…
Kali? Ky âsht nji sport mâ i kushtueshëm. Duhet me qênë së paku prift për me mujtë me e quejtë nji kal të vetin. Un në fillim, edhe kët e mora uhá. Nji alamet zgobell kalit lanun prej ushtrí serbe në të hikun e aq i mbaruem sa me t’u dukë rodit të kualvet t’Apokalypsit. Nji mik shkodranë e kishte ble e nuk mund t’a mbante në qytet. Me i bâ sherbim vetes edhe mue m’a dha në Velipojë. Aty i ra kroma. M’u desht me i a kthye në Shkodër. Ndër balta të Sukave të Dajçit më mbet në rrugë. As mâ andej as mâ këtej. Nuk i pashë hall vetes as… kalit. I zdrypa, i hoqa shalen e e mëshefa në nji gardh mrinash. Ishe kujtue qysh here se bota kishte mjaft gjindë qi kur s’kanë ça me i bâ kalit, i bien samarit. Samarin (n’rasë t’eme, shalen) nabare po e shpëtoj, i thashë vetes. E kali’ mbet aty qyqari… në baltë! Më qyri me do sŷ të dhimbëshem, pa luejtë. Sigurisht se sod nji skenë e tillë kishte me m’bâ me qa. Por at herë ishem i rí e… shtazët nuk i dojshem!
Qe kû deshta me dalë.
Duket se dashunija për shtâzë u fitoka me moshë. Ndoshta èdhe me vetëmí. Do të pyes Ernest Koliqin, por kujtoj se Carducci kur pat shkrue at’ sonet të mrekullueshëm
T’amo, o pio bove, e mite un sentimento…. nuk do të ketë qênë axhamí. E mendoj plak. Kështu edhe Silvio Pellico mos të kishte pasë rrezikun me ndêjë për disa vjet të mira në burg nuk kishte pasë as rasën as qejfin me folë me nji marimângë. Për me dashun shtazët lypet ndoshta edhe mâ shum. Me qênë njeri. Me pasë nji jetë shpirtnore, nji jetë të përmbrêndshme. Shêmbull klasik: Shën Françesk Asisi. Thonë se Mussolini i don shum micat. Hitlerin e shoh të pikturuem në jetën private tue pasë për brî nji qên. Gandhi e quen lopen «nji poezí e mishrirës». Sa bukur. E mâ e mâ e mâ e mâ… Ça na lypen tjerët? Ra vehtja e më këputi shpirtin, thotë nji fjalë shkodrane.
Po bâjshem rrugë. Në vithe të nji motoçiklete amerikane. Me dy miq vjenezë. Në Côte d’Azur… Cannes, Nice, Monte Carlo!
Ndalu—i thom shoqit para meje—A nuk po i ndien gungallat tue këndue? Ai u çudit. Gungallës nuk i dinte se êmnin. Un nuk i kishem ndie tash 12 vjet. Ndalem i përmalluem mâ andej qe nji djalosh me nji gomar të vogel për doret. E brî meje lule, lule, lule. Ndajë edhe nji lule të përvújtë. Të përvújtë si atdheu i largët. Nji lule mullagë. E këpus. I marr erë. Lehtë lehtë e marr me të mirë me dorë. E due mirë. Lulen e kopshtit t’em.
Côte d’Azur! Cannes. Nice. Monte Carlo?…
Un kishem Shqipnín në zémër.
Disa gungalla, nji gomar e nji lule mullagë më kishin mbushun me tê… .
A e kënduet kët artikull?—Po.
Do të thoni: More i shkretë! Po na dhîmbesh. Të paskan ra trûtë në qafë… .
Paj…. fajin e kam un qi shkruej!
