1.
Qyteti dhe vetë kalaja mbi lumë u mpakën prej tute. Çka po u shihnin sytë, nuk ishte parë as dëgjuar kurrë. Vajzat hëngrën shtatin, mos është magjistar, na lidh fatin e mbesim pa martuar. Nënat e reja fshehën foshnjat, ruajna Zot prej ndonjë shtrigani. Burra të provuar për karakter të fortë, nisën me qa në heshtje. Mbase gjithçka mund të ftillohej, lotët e tyre jo. Lotët e tyre? Të krejt qytetit, thuaj. Po përlotej i madh e i vogël. Fshinin sytë e kuqur me trinë të dorës, me shami, me mëngë të këmishës, me përparëse. Një grua i fshinte me një palë të brendshme ende pa i veshur, sapo i kish blerë në shitore.
Se nga kish dalë një thatsan i gjatë, kishte zbritur përskaj mureve të ronitura të kështjellës dhe ecte përmjedis shetitores, që gëlonte prej gjindes. Kryet lidhur me një peshqir të vjetër zhele, as sytë nuk i shiheshin. E mbështjellë shumëfish, koka e tij nuk duhej të ishte më e madhe se një kokërr mollë. Herë pas here zgjaste duart përpara. I verbët? Me ndihmoni me e gjetë kryet, e kam lënë te një lis, lutej. Asnjë hollësi nuk i kujtohej. Vetëm një bung i moçëm, veshur me lëmyshk. Ai ma ka mbajtur kryet në ruajtje.
Nga mbiu ky i çmendur?
2.
Ai burrë që ia shtiu të dridhurat qytetit, isha unë.
Punoja në një zyrë në ministri. Ndodhi ku nuk ia priste mendja kujt. Në bufenë e ministrisë, një të shtunë, kur kishim zbritur për kafe, asokohe punohej dhe të shtunave. Mirëmëngjez, thotë një koleg, sapo hyn në bufe. Hi-hii, ia kthej unë, duke shkërbyer hingëllimën e kalit. Po pijmë kafe elbi, kuajt hanë elb. Mund të marrim huqet e tyre. Të gjithë qeshën, pa menduar thënien e plakave gazi i shumtë del vaj. E pashë veten në birucë. Kush të ka nxitur të thuash se socializmi i shndërron burrat në kuaj. Domethënë njerëzit në kafshë. Trego emrat e bashkëpunëtorëve.
Fill në një burg tjetër. Me një kamion të mbyllur, veshur me fletë çeliku. Vetë i dytë, lidhur dorë për dorë me hekura. Dhe toga e shoqërimit. Atë tjetrin, me të cilin më kishin lidhur, nuk e njihja. Makina lëvizte, dridhej, rrëshqiste. Rruga akull i verdhë. Nuk pashë kurrgjë atë natë. As udhën që përshkuam, as vendin ku na përplasën duke na hedhur prej kamionit, si thasë me patate të ngrira.
Nuk vonoi, ia behu njeriu i dacit. Ai me sy të varur, si të kopur, rrëzuar deri te mollëzat. E kuptojmë, nuk të kujtohen emrat e bashkëpunëtorëve, thotë. Ke arsye, u bënë muaj, në tru mund të jetë krijuar ajo që njihet si vrimë a gropë e kujtesës. Ndikojnë lodhja, mërzia. Malli për gruan e fëmijët. Po të nxjerrim në ajër të pastër. Një natë. Më shumë nuk na lejohet me të qitë për ajrim jashtë birucës.
Njeriu i dacit më thotë kështu. Ai, syvaruri i dacit. I veturës me drita të vockëla symaçorr, që bredh nëpër terr rrugicave të qytetit. Herë rrëshqet pa u ndier, si dhelpër që ngreh bishtin zhag, herë hiqet zvarrë si gjallesat me gjak të ftohtë. Nuk i ndez kurrë fenerët. Ec me dy dritëza, sy maceje. Ndaj Gazi i tij në qytet njihet me emrin daci.
Nata qe e ngrirë. Me fërfëllazë bore. Bora flokonte idhshëm, e lehtë dhe e terur. Borë me veri. Mbi një gju shtruar. Ajri, pluhurizë e bardhë.
Mund të pushosh te ky qarr, thotë njeriu i dacit.
Më mbështetën te një trung i moçëm, bung ose qarr me lëvore të trashë, të çarë. Tërë nej, i mbytur në myshk. Kisha dëgjuar se myshku i vesh lisat në atë krah ku rrah veriu. Aty veriu rrihte gjithëkah, përhidhej grykës shtjella-shtjella. Dëgjohej fishkëllima e telave të telefonit tiskë, si fyej. Vajulurimë.
Vetëm në një film të vjetër për Luftën e Dytë kisha parë asi dimri. Ujk i bardhë, që uluron me turirin rrasur në qiellnajë. Mjekra më qe bërë e huaj, plis akulli, prerë me sharrë. Faqet po ashtu. Ballin nuk e di, kisha ballë?
Kampi i betontë, kotullaç ndërmjet gurëve, kruante kurrizin e rjepur nëpër telat me gjemba. Rriqën e stërmadhe, thithte kodrën barkthatë. As ferra nuk pillte aty. As hitha. Vetëm ai lis i rrokatur, i matufepsur, fillikat në vetminë drunore.
Po të lidhim, thotë njeriu i dacit, duke më ngjeshur te trungu. Je më i sigurtë i përthekuar në lis. Në të zëntë gjumi, nuk rrëzohesh. Ky të mban më ngrohtë se betoni. Gjë e njomë, gjithsesi. Ka qeliza, nëpër to lëviz lëng jetësor.
Lisi qe shpatullgjerë. Pesë burra me krahë hapur s’e rrethonin dot trungun e tij. Majë degëve i kish mbetur dushkakuqi, do tufë fletësh të thata. Kuptohej prej borës së truçuar mbi to. Apo zogj të përndjekur kishin lënë aty çerdhet e borme dhe ia kishin mbathur në harrim? Zogjtë kanë lirinë e pyjeve pafund, ç’mund të kërkojnë aty.
Shpinë për shpinë, unë edhe lisi.
– Lis, po ta ndiej frymëmarrjen.
– Edhe unë ty.
3.
Mbas një grimë here vijnë prapë. Të dy. Syvaruri i dacit dhe tjetri. Ndihmësi i tij.
– Hë, si ndihesh?
– Ja, rrasur shpinë për shpinë me bungun.
– T’u kujtua gjë?
– Po mendohem.
– Thjesht emrat duam.
– E pra.
– Mirë, mendohu.
– Brr!
– Ke kohë.
Syvaruri ia bën me shenjë. Tjetri çon kovën plot me ujë dhe ma shpraz turinjve, bëlldam.
– Mbase të kthjellon e të bie ndër mend ndonjë gjë. Uji është freski.
Lisi rrotullohet. Rrudhet pak. Telat tej cijatin.
– Ujë më qitën, o lis ?
– Çka tjetër, veçse ujë?
– Nuk e kuptoj pse u zbardha krejt.
– U zbardhe prej akullit. Uji u ngri menjëherë, sapo e derdhën. Filloi me u ngri ende pa të prekur, duke rënë nëpër ajër. Tashti në vend të batanijes ke një cipë akulli.
Vijnë së dyti pas dhjetë minutash.
– Ende nuk t’u kujtua gjë?
– Bërr-brr-b-rr…
Bëlldam edhe një kovë.
Prapë pas dhjetë minutash.
E pas dhjetë minutash.
E pas çdo dhjetë minutash.
Kovat e ujit mbi mua vu.
4.
Në mëngjes ndodh hutimi i parë i lisit. Nuk po e kupton më ku jam unë. Plafi i akullit, dy pëllëmbë trashë, na mbështjell të dy. Jemi bërë një.
Nuk dihet ku mbaroj unë e ku fillon lisi.
Bora është dendësuar. Bie me kapuç. Pjesa ku jam unë, fshehur nën akull, ngjan si gungë e zakonshme e trungut. Qielli shumë i ulët e i zënë. Po më mbushet mendja se akullnaja ka kaptuar qiellin, pas një farë kohe nuk do të mbetet më një pëllëmbë hapësirë e lirë. Qielli, retë, unë edhe lisi do të shndërrohemi në një shkëmb të ngrirë, pa skaj e pa anë. Kersh akulli tokë-qiell, asnjë fyrlë me ajër ndërmjet.
E pyes lisin:
– Si do të marrim frymë ne, unë dhe ti, o bung?
Ata të dy vijnë. Përthekuar me xhupa e kokore Siberie, vetëm majën e hundës e kanë përjashta. Përkulen, ç’u bë ky? Duan të dijnë nëse më në fund më kujtohet diçka. Domethënë emrat e bashkëpunëtorëve të përbetimit kundër shtetit.
– Po kjo?, thotë njeriu i dacit. Njeriu me sy të varur, rrëzuar deri mbi mollëza.
– Si është e mundur!, habitet tjetri.
Ata të dy, njeriu i dacit dhe ai tjetri, vartësi i tij, nuk më shquajnë dot ku gjindem. Shohin veç akull të trashë, që mbështjell dhe përthekon lisin. Akulli i formuar nga dhjetra kova me ujë, që m’i kanë përplasur turinjve dhe parzmit çdo dhjetë minuta. Akulli ka marrë trajtën e trungut. Lëkurë e dytë e tij.
– Paskan ikur të dy. Na kanë lënë puplat!
– E ka shkulur lisin ai?
– Janë marrë vesh ndërveti, ia ka mbathur edhe lisi. Lisi ka lënë këtu dytësin e vet. Dytësin prej akulli.
– Të njoftojmë qendrën.
Nxjerr një radio të vogël. Pi-pi-piip!
– Më jep shkrepësen.
– Ku ndizet duhan në këtë kiamet.
– Të ndriçojmë lisin. Po shquaj diçka si mëllungë a njollë të errët nën akull, në thellësi. Mos është fshehur aty.
– Për këtë gungën, thua?
– Për këtë gungën.
– Ka qenë një degë, e premë. Nuk e mban mend? E premë, u ndihmonte atyre, që i ngjeshnim këtu për t’u kthjelluar. Mbështesnin kryet në të, u shërbente si nënkresë.
– Të ndezim zjarr. E hollon akullin. Në qoftë fshehur nën akull, e gjejmë fill.
Për herë të parë kova e tyre e mbushur nuk më ngjall kurrfarë droje. Jam bërë njësoj, dru. Kova tashti s’është me ujë, është me benzinë. Ç’mund të na bëjë benzina në këtë akullim? Edhe rrezatimi i uraniumit kish me mbërri a s’kish me mbërri deri në zemër të këtij akulli.
– Po na djegin, o lis.
– Nuk na djegin dot. Por për të na gjetur, na gjejnë. Në e shkrifshin akullin.
– …
– Ka një zgjidhje, pëshpërit lisi. Duhet me e shpëtue kryet.
– Si me e shpëtue kryet?
– Hiqe kokën dhe fshihe diku. Kaq.
– Punë që s’bëhet, o lis. Duke ndërruar kryet, ndërron jetë robi.
– Punë që bëhet, o njeri. Thjesht zëvendësoje, vurë një kokë të rreme, shpëto të njëmendtën.
Qarri më zgjat një send të rrumbullakët.
– Lere kokën tek unë. Ngjit këtë qepë në vend të saj. Bashkë me kryet mbetet këtu edhe kujtesa, qepa është trushpërlarë. Pa arsye dhe pa kujtesë, s’të bie kush në qafë. Rri si buf. Nuk di, nuk kuptoj, nuk njoh, nuk. Qenka i mërdhimë, do të thonë. I mbaruar, trurrafshuar.
5.
Si nuk ma kallëzove më herët këtë të fshehtë, o lis i dheut. Para se me më prangue. Me qepën do të kisha shpëtuar. Nuk do të kisha përfunduar këtu. Do të kisha ndenjur ngrohtë te gruaja e te fëmijët.
Tashti s’po di me e gjetë lisin, nuk mbaj mend kurrgjë. Është kush në këtë qytet që mund të më ndihmojë? Me më pri te lisi i kampit. Sa të marr kokën, mbamendjen dhe arsyen time. Qepën po ia kthej lisit. Ose ia bëj dhuratë kampit, për muze. Po qani të tërë?
– Ah, këqyrën shoqi-shoqin të lehtësuar qytetarët. Prandaj po qanim të gjithë, edhe burrat epikë? Prej qepës që ka vënë ky si kokë!
Më prini vetëm sa të gjej kryet, përgjërohet burri me krahët shtrirë përpara. Ta ve edhe një herë mbi shpatulla dhe le të vdes.
Ky burrë isha unë.
