“Kisha e Shën Sofisë”, tregim nga Ismail Kadare

I

Vezirët po zgjoheshin njëri pas tjetrit. Meqenëse asnjë­herë nuk ishin gdhirë aq pranë (shatorrja e ministrit të Luftës ishte pothuaj ngjitur me atë të ministrit të Punëve të Jashtme, dhe kjo e fundit dy hapa larg nga shatorrja e vezirit të madh, çka e bënte edhe më të rrokshëm shka­llëzimin), pritej që, si në çdo shtet të përsosur, ata të ngri­heshin nga gjumi sipas shkallës hierarkike. Mirëpo ishte mëngjesi i 30 majit, kaltërsia e qiellit ishte marramendëse, veç kësaj, shumica e tyre ishin të bindur se, bashkë me Konstandinopolin, krishterimi i gjithë ishte rrëzuar, kështu që lajmi se veziri i madh ishte zgjuar ndërkaq, e ata ishin ende në shtrat, nuk iu duk kaq i fundjetshëm. Disa, ashtu siç pritej, kishin brofur në këmbë, por kishte pasur të tjerë, që edhe pa qenë të plagosur, ishin kthyer në krahun tjetër, për të përfituar edhe një grimë gjumth, madje flitej se drejtori i Pallatit të Ëndrrave i ishte përgjigjur thirrjes laj­mëruese të fqinjit të tij, ministrit të Thesarit, me fjalët: “mos më çaj kryet”.

Vetëm kur u mor vesh se vetë sulltani ishte zgjuar, gjithçka u lëkund si në një tërmet. Ata ngriheshin rresht, me sy të fryrë, me qeska të zeza poshtë tyre, shkëputeshin mundimshëm nga vargorët e gjumit, donin të shpëlanin gjakun që iu dukej se i kishte përlyer përsëri në ëndrra, të befasuar shihnin njëri-tjetrin, thua se habiteshin dhe vetë se si kishin mundur të dilnin nga ato guva, thoshin: ç’ishte ky gjumë plumb, o Zot, disa përligjeshin duke u kujtuar që kishin dy muaj pa mbyllur sy, përmendnin thë­nien “gjumi është vëlla i vdekjes” e të tjerët thoshin: desh vdiqëm vërtet, të sigurt se kishin qenë me fat që e kishin kaluar këtë provë të fundit.

Qielli ndriste ngazëllueshëm dhe ata, që një ditë më parë s’e kishin pasur për gjë të rrezikonin jetën te muret e skëterrshme, befas druheshin se mos gërriceshin tani te kulmari i shatorres, i shmangeshin një grethi, qeshnin edhe vetë me këtë kujdes të tepruar, gjersa në vetëdijen e tyre mbërrinte i plotë e i ndritshëm mendimi se ishin gdhirë në një kohë të re, vërtet të re, ku jeta çmohej një mijë herë më fort.

Që larg, nga kryeqyteti i pushtuar vinte zallahia e ush­tarëve, që ishin ndërkaq në orën e tridhjetë të plaçkitjes e të orgjisë.

Edhe dyzet e dy orë, tha me vete arkitekt Kauri. Ishte i shtrirë në shtratin e fortë, as i fjetur, as i zgjuar. Ca pamje, me të cilat fare lehtë mund të ndërtohej një ëndërr dhe po aq lehtë të rrëzohej, i rrinin në sy. Përpiqej të merrte me mend se cilat ngrehina ishin rroposur ndërkaq dhe ç’do të shkatërrohej ende në dyzet e dy orët që iu mbeteshin ush­tarëve nga afati triditësh, gjatë të cilit qytetin do ta kishin në mëshirën e tyre. Kishin pritur më tepër, si ata, si komandantët, në mos një javë, së paku, pesë ditë, por urdhri kishte dalë drejt e nga shatorrja e sulltanit: tri ditë, sipas traditës, asnjë orë më shumë.

Jashtë u dëgjuan thundrat e një kali që u ndal vësh­tirshëm, pastaj zhurma e njeriut që u hodh përdhé dhe, së fundi, zëri i tij: Tenda e arkitekt Kaurit? E kërkon sulltani, në çast!

Roja e arkitektit u shfaq me fytyrë të llahtarisur.

– Arhond, arkitekt efendi, sovrani të kërkon.

– E dëgjova, – u përgjigj arkitekti dhe u ngrit. U vesh me ngut, hodhi krahëve zhgunin e bardhë me shenjën e arkitektit të ushtrisë në qafore dhe u nis.

Që larg e kuptoi pak a shumë se përse e thërritnin. Drejt sheshit të madh, përpara shatorres mbretërore, po rendnin, të ndjekur nga rojat e tyre, dinjitarët dhe koman­dantët e lartë. Kur mbërriti, e mori vesh saktësisht: do të bëhej hyrja ngadhënjyese në Konstandinopol.

Me lëvizje të kokës ai iu përgjigj përshëndetjeve të gjithkahshme. Ngazëllim i tillë s’ishte parë ndonjëherë në asnjë kremtim. Dukej si një gdhirje në parajsë pas një tmerri.

Sulltani doli, më në fund, nga shatorrja e tij. Diçka i thoshte vezirit të madh duke treguar tejpamjen. Ishte, me sa duket, ai vetë dhe jo kipci i tij.

Vargani i gjatë, pasi kapërceu ngushticën, zbriti nga anijet e u rreshtua prapë në bregun tjetër, ku prisnin kuajt. Që larg, kulmorja e kishës së Shën Sofisë ndriste në diell. Kryqi ishte ende sipër saj. Fytyrat e dinjitarëve ishin të shqetësuara: do të hynte vallë sulltani në ngrehinën që mbante shenjën e mallkuar?

Arkitekti nuk i ndiente më këmbët. Ëndrra për t’u futur në kishën më të madhe të botës i ishte dukur aq e pamun­dur, sa dhe pavdekësia. Shpejt, thoshte me vete, shpejt. I dukej se nga çasti në çast, përpara se ata të mbërrinin, kisha do të shembej ose do të shkimej larg.

Kreu i varganit kishte arritur ndërkaq te hyrja. Njerëzit ngriheshin mbi shalët e kuajve, për të parë ç’ndodhte te porta. Dëgjoheshin fjalët “po hyjnë, po hyjnë”. Vezirët po zbrisnin nga kuajt, disa kthenin kryet pas të lemeritur, si të bëheshin gati të iknin me vrap. Porta e kishës po gëlltiste dalëngadalë gjithçka. Falmë, o Perëndi, tha arki­tekti, kur kapërceu pragun.

Kryet dhe trupi iu thithën befas nga lart. Një dritësim i pabesueshëm, me një gazavaj midis, vinte që nga kul­morja. Arkitektit iu duk se po zbërthehej. Muskujt e trupit, dejtë lidhës, kyçet po i bëheshin fir me ngut. Ishte befas në qendër të gjithësisë. S’e kishte menduar kurrë se drita e burgosur midis mureve të një ngrehine të ishte më e dendur dhe më e pamatë se ajo e lira, e jashtmja. Ai dritësim ishte i tillë që e treste njeriun dhe ashtu të shtru­pëzuar, si në një ethe qiellore, e hidhte në shtjellat e pafundësisë.

Arkitekti e ndjeu se të gjithë ishin nën goditje. Sytë iu ishin zbardhur, ndihej që ishin duke mposhtur natën brenda vetvetes, dhe terrin dhe kaosin, dhe se kjo ishte më e mundimshme se çdo krusmë.

Ai hetonte fytyrën e sulltanit për të kuptuar ç’vendim do të merrte. Korat e arta rrëzëllinin vajtimthi. Fytyrat e Krishtit e të nënës së tij, madje, dy perandorët e pikturuar të rënë në gjunjë përpara tyre, ishin të gjithë të pikëlluar. Ndihej ende era e qirinjve dhe e temjanit të meshës së fundit, mbajtur një ditë më parë.

Sulltani ngriti prapë kryet drejt dritës së padurueshme, që vinte nga kulmorja. Arkitekt Kauri i mori me mend fjalët e tij: Të shembet kjo dritë e paturpshme. Të zhbë­het! Qysh tani.

II

Sikur ta kishte dëgjuar pëshpërimën e sulltanit te veshi i vezirit të madh, një turmë e mbledhur ndërkaq përjashta, me fytyra të trembura, e shpërndau atë gjithandej: kisha, me sa dukej, do të shembej.

Pa dalë ende perandori nga ndërtesa, kasnecët, të rrëm­byeshëm si era me shi, ngarendën kudo për të çuar urdhrin.

Te pragu, arkitekti ktheu edhe një herë kryet. Një çast iu duk se rrënuesve nuk do t’u durohej sa të dilnin di­njitarët e fundit për ta rroposur ngrehinën. Mendimi se ndoshta do të duhej të kthehej brenda e të shihte si do të rrëzohej ai dritësim qiellor, i erdhi ftohtësisht. Mendoi se më parë mund ta bënte, po tani kishte ikur tepër larg.

Përjashta, drita e ditës, e rëndomtë, e zvetënuar, si një rrobë e larë mijëra herë, rrinte mbi qytet. Që larg vinin zhurma, trokitje portash dhe klithma grash. Ai falënderoi Zotin që i kishte dhënë mundësi të shihte ndërtesën më të bukur të botës, përpara se të binte.

Iu duk se dëgjoi shungullimën e parë të rrënojës dhe mbylli sytë. Por ishte një kalorës që u shemb përbri tij, si të binte nga lart. E kërkonte sulltani, këtë herë përnjëmend, jo bashkë me të tjerët, por vetëm.

Kur ai hyri, ata e prenë të folurën. Ishte hera e parë që e shihte nga afër sulltan Mehmetin. Deshi t’i thoshte: së paku, për shembjen e saj mos më cakto mua, imzot. Por s’fliste dot.

Mehmeti i Dytë ia kishte ngulur sytë me njëfarë habie, në skajin e së cilës kishte një nënqeshje.

– Kam dëgjuar për ty, – tha pa e vështruar.

Nënqeshja ishte e përzier me kureshti, madje, me një hije frike dhe arkitekti deshi prapë t’i thoshte: mund të gjeje tjetërkënd për këtë.

– Të gjithë presin që unë të jap urdhër për shembjen e Shën Sofisë, – tha sulltani. – Topat janë gati ndërkaq. Rrënuesit me vegla në duar, gjithashtu. Dhe fuçitë me vaj­guri, dhe vozat me squfur. Dhe ti arkitekt, mbase je bërë gati. – Sytë e ngushtë të sulltanit ishin ngulur jo mbi fytyrën e arkitektit, por diku më poshtë, ndoshta te mesi i trupit të tij. – Kështu pra, ju të gjithë jeni bërë gati…

Unë jo, tha me vete arkitekti. Kam Zotin dëshmitar.

Sulltani buzëqeshi, më në fund, vërtet.

– Kurse unë do t’ju zhgënjej, – tha me zë të ulët. – Unë do të bëj tjetër gjë. Madje, të kundërtën e asaj që doni ju.

Arkitekti nuk po iu besonte veshëve. Sulltani thoshte se sapo kishte dhënë urdhër që të ndërpritej plaçkitja dhe orgjitë e ushtarëve, ndonëse ishte ende mesi i afatit tridi­tësh, se turqit nuk ishin si grekët që i mbytnin e i bënin rrafsh qytetet e pushtuara, se Konstandinopolin do ta bënte kryeqytetin e perandorisë së tij dhe se Shën Sofinë, që thoshin se ishte qendër e botës, jo vetëm nuk do ta shembte, por do ta bënte edhe më të bukur.

Arkitekti nuk gazmohej dot. Ndiente ftohtë në gjym­tyrë dhe më ftohtë në shpirt. Si mund të bëhej më e bukur Shën Sofia, o Perëndi, thoshte së brendshmi.

– Ty të kam zgjedhur për këtë, – tha sulltani.

Ai tregoi me dorë trupin e arkitektit, thua se mund të dyshohej se arkitekti mund të ishte dhe tjetërkund.

Përse, deshi të pyeste Kauri. Përse më ke zgjedhur, imzot?

– Siç thashë, as do ta shemb, as do ta djeg Shën Sofinë, – vazhdoi mbreti. – Siç thashë, do ta bëj më të bukur.

– Jo.

Ishte vonë që atë “jo” ta gëlltiste prapë. Kishte dalë, ndërkaq, dhe të gjithë kthyen kryet gjithandej, thua se fjala e shkurtër vërtitej si zog i plagosur përreth.

– S’bëhet më e bukur Shën Sofia, madhëri, – tha arkitekti.

Sulltani nënqeshi. Ishte i vetmi që e thërriste “ma­dhëri” dhe “imzot”, sipas mënyrës së kaurëve. Por kjo atij i pëlqente.

– Bëhet, Kaur, – tha ai. – Unë Shën Sofinë do ta kthej nga kishë në xhami. Dhe ti që guxove të thuash “jo”, ti pikërisht do ta bësh.

Të tjerët pritën që arkitekti të binte në gjunjë, të kër­konte ndjesë për “jo”-në e parë, të thoshte një “jo” të dytë, përpara se të vdiste, të përgjërohej për besimin që po i jepnin, të thoshte: vramë, po këtë s’e bëj dot, të kër­konte afat, para, vdekje. Por ai s’bëri asnjë nga këto, veç qëndroi i ngurosur në vend, i bardhë në fytyrë.

– Ty të kam zgjedhur për këtë, sepse ti je më i zoti dhe… më i përshtatshmi, – tha sulltani. – Ti je i vetmi që je në mes… as i krishterë, as mysliman… madje kam dëgjuar se je një midisës… as burrë, as grua… – Arkitekti ishte më i bardhë se gëlqerja. Sytë e perandorit ishin ngu­lur prapë te qendra e trupit të tjetrit. – Deledashët te ne i mbajnë për të shenjtë, – vazhdoi, me po atë zë të lo­dhur. – Ndaj ty po të besoj qendrën e botës.

Këto ishin fjalët e fundit, pas të cilave ai nuk priti përgjigje. Ktheu krahët dhe doli i ndjekur nga rojat.

III

Ditë me radhë ai vërtitej rrotull kishës. Ata që e ndiq­nin me sy nga kureshtja, spiunët që e përgjonin, për të njoftuar pastaj çdo lëvizje të tij, të dërguarit e fshehtë të sulltanit nuk kuptonin asgjë. Nuk kishte hyrë brenda asnjëherë, veç sillej përqark, thua se merrej jo me vetë ngre­hinën, por me hijen e saj. Kështu edhe ishte shkruar në kumtimet: “duket sikur sheston hijen e kishës”.

Në të vërtetë, atë hetonte, hijen. Mendonte se më mirë se prej gjithçkaje tjetër, një ndërtesë kuptohej nga hija e vet. Në të ndihej, më qartë se kudo, edhe pesha, edhe ankthi i saj.

Dy herë tek përendej, i ra sëmundja e tokës. Njëra nga rojat e tij, që ishte edhe mjek, ndërsa ia mbante kryet që të mos i dëmtohej, i bënte me shenjë tjetrit të shënonte vendin e rrëzimit, meqë mendonte se mund t’i duhej më pas.

Ai vetë i ndiente shikimet që e përcillnin me kureshtje, dashakeqësi apo mosbesim. Përveç atyre që mezi ç’prisnin që tempulli të ndërronte shpirt, ishin ata që luteshin që më mirë të rroposej se të kthehej në xhami, e të tjerë që s’dinin ç’të bënin, të gëzoheshin që s’u shemb apo të brengoseshin për përdhosjen.

Një nga përgjuesit e dërguar enkas prej sulltanit tha se, sipas mendimit të tij, arkitekti, me atë endje si prej të përhijturi, s’bënte gjë tjetër veç rrënonte dhe ndërtonte diçka brenda vetes, me fjalë të tjera, përgatitej për atë që do të bënte.

Atë ditë që do të hynte në kishë, bëri një banjë të gjatë. Me sytë nga qielli, sikur trupin e tij lakuriq po e sillte si dëshmi përpara Zotit, u lut një kohë të gjatë. Por në lutjen e tij kishte edhe përhirim, edhe pezm, edhe kërcënim të verbër. Mëshiromë, i tha Zotit, por fjalët i nxirrte njëlloj sikur të thoshte: mos më ndërhy.

Në pasqyrën e argjendtë ishte trupi i tij i zbehtë, gati i tejdukshëm, me një ngjyrë midis së bardhës e së dylltës, krejt si midis qiellit dhe tokës, dhe me dejtë e kaltër, nëpër të cilët gati-gati dallohej gjaku që rendte nga veriu në jug e nga lindja në perëndim.

Deledash, përsëriti me vete fjalët e sulltanit, pa i hequr sytë nga seksi i tij, një lloj sythi i sapobuthtuar, si i ndalur në mëdyshje midis trajtës mashkullore e femërore, me puhizën e pangjyrtë të leshnajës sipër tij. S’kishte lindur më kot më 23 shtator, ditës që në shumë vende i thoshin sanatadita. Një midisës, kujtoi prapë fjalët e sovranit, me shikimin e ngulur te mesi i trupit të tij. Një dykahs ose, më mirë, askahs.

Ai u lut përsëri dhe prapë lutja kishte brenda egërsi dhe shfrim. Puhiza sipër seksit dukej se nga çasti në çast do të valëzohej e do të nxihej.

Përpara se të vishej e përfytyroi hyrjen e tij në kishë dhe dritësimin që vinte nga lart, me të cilin shpresonte të merrej vesh. Tretmë, i tha atij dritësimi, si t’i drejtohej një fisanaku të vet.

Deshi të qante, po, për habinë e vet, qeshi. Kishte një liri që s’i duhej dhe që s’kishte frikë ta humbte. E dinte që, po ta humbte, do të ishte edhe më i lirë, por as kjo s’i duhej.

S’i duhej, pa dyshim. Veç në qoftë se… në ditën e lar­gët… të martesës së tij me… vetveten.

IV

Ata që në krye habiteshin nga sheshi i ndërtimit rrotull kishës e mblidhnin veten shpejt, madje dhe e qortonin. Natyrisht që ky shesh s’kishte si të ngjante me asnjë tjetër, përderisa këtu kryhej një gjë vërtet e paparë, diçka që s’ishte as ndërtim e as shkatërrim, ose që ishte përzierje e të dyve, ose jashtë të dyve, ose midis.

S’ngjante me kurrfarë ngrehine në ngritje ose në prishje. S’ishte as kështjellë, as mur, as piramidë, as mash­trim në formë pirgu lëvizës. Ose, pa qenë asnjëra, ishte gërshetimi i të gjithave bashkë me një tërmet të ndodhur nëntëqind vjet më parë, përvoja e të cilit u shërbente, sipas rastit, të dy kaheve. Më fort do të mendoje se ishte muri që po e ndërtonin së bashku kinezët dhe barbarët, ose kështjellë e përbashkët e mësymësve dhe e mbrojtësve, ose kali i drunjtë (ky i fundit, për shkak të qytetit të saporënë dhe fjalimeve të fundit të sulltanit, ishte bërë temë e ditës), që s’dihej kujt do t’u shërbente: grekëve kundër Trojës apo Trojës, më pas, kundër grekëve.

Arkitekti vështronte mendueshëm gropat e gëlqeres, qereçin, grumbujt e gurëve, rërën, qerret që venin e vinin me kërkëllimë. E kishte rrethuar nga të gjitha anët dhe ashtu, ngadalshëm, si nëpër gjumë do ta shtinte në dorë tinëzisht. Hyjnitë i kishin dhënë, më në fund, mundësinë të kryente atë që ishte në harmoni me natyrën e tij. Do të rrënohej e do të ndërtohej ai vetë prej saj. S’do të dihej kurrë cili ishte i fituari e cili i munduri, ashtu siç nuk e kishte kuptuar kurrë se cila prej të dyja fillesave do të nga­dhënjente në trupin e tij: mashkullorja apo femërorja.

Ishte, pa dyshim, ngrehina e vetme në botë që vihej për­para provës së ndërrimit. S’besonte se do t’ia shkulte për­njëmend krishterimin, më shumë shpresonte ta kthente në shtëpinë e parë, ku do të rrinin nën të njëjtin pullaz dy fetë e mëdha të botës.

Hetonte ngjyrën e gëlqeres që herë rrëzëllente nga një dritë e brendshme e herë murrëtohej gjithë trishtim. Ishte vështirë, pa dyshim. Ishte njëlloj si të mendoje dy shpirtra strehuar në të njëjtin trup.

Herë-herë, sidomos në prag të rënies së sëmundjes së tokës, në atë grimë kohe gjithë çarje dhe dritë, i dukej se hynte në lidhje me tërmetet që e kishin dëmtuar, për të marrë vesh diçka më shumë. Por çasti përpara goditjes ishte i shkurtër, kurse trallisja pas tij e linte të vrarë për një kohë të gjatë.

Ngjyrat me të cilat do të mbuloheshin fytyrat e Krishtit e të Shën Mërisë ishin aty, në vedra të mëdha, të përga­titura tashmë, në pritje. Por ai nuk ngutej. E kishte nisur ndërrimin me katër fraza të Kuranit, që po vizatoheshin në katër kënde përballë njëri-tjetrit. Vendin ku do të lar­tësohej minareja e kishte gjetur, gjithashtu. Dhe tremen e lutjes së sulltanit. Më vështirë ishte theksimi i drejtimit të Mekës dhe zbehja e atij të Jerusalemit, që binte në sy qysh në vështrimin e parë.

Çdo fundjavë sulltani kërkonte një njoftim të veçantë për punën. Ditën kur sollën gjysmëhënën prej bronzi, që do të zëvendësonte kryqin mbi kulmore, erdhi veziri i madh. Ndërsa litarët e vargorët e ngjitnin gjysmëhënën lart, nëpër po atë humnerë përmes së cilës ishte zbritur kryqi, të gjithë ngrinë në pritje. Po nuk ndodhi asgjë. Rre­zet e diellit ndriçonin shkujdesshëm bujtësen e re, që i ishte afruar pa drojë qiellit. Përkundra, ishte hëna ajo që, kur doli, e përndriti fare ftohtë shemrën e saj.

V

Lëndimthi ata kalonin furçat me gëlqere mbi fytyrën e Krishtit e të nënës së tij. Por gëlqerja ishte aq e hollë, saqë pas tharjes, rishfaqeshin, në krye, kurora me gjemba, që dukej se e griste e para pengesën, pastaj plagët e kryqë­zimit e pas tyre gjithçka.

Mjeshtrit vinin për t’i kumtuar me pyetjen e heshtur në sy: a do ta trashte, më në fund, gëlqeren? Arkitekti bënte të kundërtën: e hollonte edhe më, si të donte ta ngjasonte me qiellin.

Tani Krishti dhe Shën Mëria dukeshin si prapa një hukatjeje në qelq. Spicëtarët, ndërkaq, kishin arritur të çonin letrat gjer te sulltani. Kur e lajmëruan të paraqitej, e dinte ç’do të ndodhte. Klithmat “kaur!”, “tradhtar”, “bukëshkalë”, i dëgjoi mospërfillës, si të thuheshin përpara një kufome. Ndryshimi i vetëm ishte se ndodhej në këmbë.

Kur i erdhi radha të shpjegohej, foli shkurt dhe qartë. Mënyra si po e mbulonte ai pamjen, që duhej mbuluar, ishte e vetmja. Përndryshe, shpirtësia e krishterë, e ndryrë krejtësisht pas gëlqeres, do të ishte më e fuqishme. Ajo ishte atje, ai e ndiente brenda çdo guri, madje më thellë. S’duhej mbytur vrazhdësisht, kurrsesi. Vetëm ashtu, gjysmë e lirë, siç e linte ai, do të dobësohej natyrshëm.

Si përherë, doli ngadhënjyes. Por, kur u kthye në kishë s’kishte asnjë gëzim. Një kohë të gjatë hetoi gëlqeren në vedra. Ishte aq e mjegullt, saqë ia pasqyronte, ndonëse zbehtë, fytyrën. Një kohë të gjatë u mahnit pas asaj pamjeje. I ngjante një maske. Kështu ndoshta pamja e pandry­shueshme e njeriut skajohej diku në librin e botës.

Si përherë, i ra një copë herë kryq e tërthor kishës. Një pjesë e shtyllave ishin me dy fé, ndërkaq. Ana e majtë e kulmores, gjithashtu. Trembëdhjetë prej dyzet dritareve, lëkundeshin. Kisha tërhiqej ngadalë. Dukej sikur lëshonte pe, por mu midis sprapsjes mësynte befasisht. Ai bënte të njëjtën gjë. Ia duronte trillet, madje s’mund ta mendonte ndryshe veç ashtu: trillane. Nganjëherë jepej pas hamend­jeve për të ardhmen e saj. Ç’do t’i bënte vallë kjo frymë e re që po i futej: do ta plakte papritur, do ta rinonte, apo do ta bënte të pavdekshme? Shumica, ashtu siç pritej, e kishin kuptuar këtë ndërrim si ngadhënjim të islamizmit. Një pjesë, më e vogël, përkundrazi, si qëndresë të krish­terimit. Kurse disa të paktë kishin kapur në të një kumt të ri: kapërcimin e të pamundurës. Ishin të tmerruar nga kjo zbulesë, kishin rendur nëpër shtëpira, kishin mbuluar kryet me thes, për të mos menduar më, pastaj, kur kishin parë se kështu mendohej më rrezikshëm, i kishin mbajtur sytë hapur me ditë të tëra, madje, kishin prerë flokët gjer në rrëzë, nga frika se mos grimca të dyshimeve kishin mbetur në to. Së fundi, e kishin kuptuar se e gjithë kjo ishte e kotë dhe asgjë s’mund t’i shkulte as dyshimin, as pyetjen nëse të dyja fetë e mbyllura në të njëjtin burg do të jetonin të dyja apo do të vdisnin të dyja.

Era e thatë, që nisi të frynte nga stepat, e shtonte tra­zimin. Nganjëherë midis kuisjes së saj dukej sikur ndihej ulërima e ujkut të hirtë turk, shenjë e vjetër e osmanëve, por askush nuk e kuptonte dot se ç’kishte në atë ankim të zgjatur.

Arkitekti vejevinte midis altarit dhe vendit të lutjes së perandorit. Nën shakullinën e erës, shtyllat ngjanin edhe më të heshtura. E treta, e katërta, e shtata, shtylla që djer­sitte, ajo që thoshin se ia hiqte dhembjen e kryes perandorit kur mbështeste ballin në të, e dymbëdhjeta, me një të fshehtë në pjesën e sipërme të saj, e katërmbëdhjeta, ku besohej se ishte strehuar pendimi i një zonje të lartë, pastaj tjetra, dhe tjetra përbri, dhe e fundit gjithë pezm.

Ka kohë, thoshte me vete, ndërsa ecte me hapa përherë e më të shpeshtë. Kishte kohë, pa dyshim, për të kuptuar më mirë, për t’i shembur ose për të rënë në gjunjë përpara tyre.

VI

Lutja e parë islamike u bë të premten. Sulltani u ul i vetëm në vendin e vet. Të tjerët zunë vend rresht në tre­men rrotullore. Imami e lexoi Kuranin me shpatë zhve­shur, çka do të thoshte se tempulli i fituar me gjak, po me gjak do të mbrohej.

Sulltani nuk e ngriti asnjëherë kryet nga kulmorja, për të mos dhënë asnjë shenjë se po mendonte shembjen.

Thirrja “Allahu është i madh”, e dalë nga qindra mushkëri, rikumboi një copë herë, gjersa ra e ftohur gjithkah.

Pas lutjes, sulltani mbeti i fundit, me një pjesë të vezi­rëve dhe rojat. Nuk dha asnjë shenjë se i dhembte kryet, veç kur iu afrua shtyllës së famshme djersitëse, e mbësh­teti ballin në të.

Njerëzit e shpurës nuk dinin ç’të bënin: të shtireshin sikur s’kishte ndodhur asgjë, të habiteshin apo të thërrisnin kryemjekun.

Koha rridhte ngadalë dhe vështrimi i vezirit të madh ishte gjithë shqetësim. Mpirja i kishte ngurosur rojat. Sull­tani me sytë gjysmë të mbyllur dukej se do të flinte. Vetëm njëri sup i tij, i djathti, lëvizi dy herë rresht si nga një ngërç. Pastaj, me një lëvizje të beftë, jo vetëm balli, po krejt trupi iu shkëput prej shtyllës, si t’i shmangej një goditjeje. Dora e djathtë, e mbërthyer te milli i thikës, iu duk të gjithëve e verdhë. Të tjerët kujtuan se lëshuan një “ah”, që s’e dëgjoi megjithatë askush. Sulltani diçka murmuriti nëpër dhëmbë, por thikën nuk e nxori. Madje, e shqiti dorën prej millit dhe e çoi te balli.

Në kohën që kryemjeku po vinte me vrap, sulltani i ktheu shpinën shtyllës dhe, pa vështruar kurrkënd, eci drejt daljes.

Arkitekt Kauri mbeti, më në fund, vetëm. Në veshë kishte ende fundin e një murmurime, që shpura e kishte lënë pas, si fëshfërimën e gjatë të një rrobe. Shtylla… deshi ta… godiste… pabesisht… mbretin…

Ai iu afrua shtyllës, një grimë hetoi një njollë të lehtë lagështire, pastaj i mbylli sytë. Kur i hapi, kishte shpresë se diçka do të shfaqej në spikamën e zbehtë të njollës. Por ajo ishte njëlloj si më parë, pakëz më e thellë ndoshta, me një shkëputje midis. Ai iu afrua edhe më, e mbështeti ballin dhe priti. Shtylla ishte e ftohtë. Megjithatë, një si rrahje e lehtë që, me sa dukej, i përgjigjej rrahjes së ballit të tij, ndihej përherë e më qartë. Folë, tha me vete arki­tekti, duke e ngjeshur krejt trupin pas saj. Më jep një shenjë, nëse mundesh.

VII

Nuk është e vërtetë se desha ta godisja sulltanin. Gjithçka ishte pjellë e trurit të tij. Qysh se e mbështeti ba­llin tek unë, e ndjeva në çast ngjashmërinë me të tjerët. E njoh mirë këtë racë mbretërish. Gjatë nëntëqind vjetëve që jam këtu, me dhjetëra perandorë të Bizantit kanë mbësh­tetur ballin mu ashtu si mbreti turk, duke kujtuar se çli­roheshin nga dhembja e kokës. Në të vërtetë, më shumë se nga kokëdhimbja lehtësoheshin nga të tjerat. I kam njo­hur mirë ankthet e tyre. Si dridhmat kalonin nëpër trupin tim dyshimet e para, pas të cilave vinin të dytat, dy herë më të zeza, e kështu me radhë: mëritë, që ata vetë i merr­nin për dashuri, filizi fillestar i krimit, tmerri i zbrazëtisë dhe vetëtima e braktisur e vjeshtës së vonë, e parë në ëndërr bashkë me brilantet e krimbura të kurorës.

Ata iknin nga unë të lehtësuar, por herën tjetër kur vinin, dejtë mend iu çaheshin nga gufmimi i helmit. Dhe kapeshin pas meje përherë e më fort, si i mbyturi pas litarit, duke shpresuar të pamundurën.

T’i them të gjitha këto jo se m’i kërkove, jo se më the: më jep një shenjë në mundsh (oh, ata të gjithë më janë lutur kështu), por sepse ti je ndryshe… Qysh se e mbështete qendrën e trupit tënd pas meje dhe unë ta ndjeva atë heshtje tempulli, e kuptova se ti je ndryshe nga ata. Ti je si unë.

Qindra vjet nuk jam marrë vesh dot me ta, pikërisht ngaqë kërkonin nga unë të pamundurën. Vinin të mbësh­tesnin ballin, me fytyrë të ngrysur, kinse të vuajtur, kurse, në të vërtetë, mezi ç’prisnin sa të ngjeshnin trupin. Pas mëndafshit të qëndisur me ar, ua ndieja seksin të ndehur po aq pamëshirshëm si thikat e tyre. Kurse e çara e grave ishte edhe më e humnershme. Ndërsa burrat kërkonin të më depërtonin, ato donin të kundërtën: të përdhunoheshin prej meje. E mbështetnin seksin më egërsisht se burrat dhe prisnin ethshëm, çmendurisht. Sepse asnjëra prej të dyja palëve nuk e merrte dot me mend se unë nuk isha ashtu siç shpresonin ata, por ndryshe.

Unë jam si ty, i ëmbli im, ndaj dhe po merremi vesh bashkë. Gjithë historinë e këtij shteti mijëvjeçar që u përmbys dje, e kam këtu, në poret e mia. Si çmërs vetë­timash, mendimet e tyre, duke vrujuar poshtë e përpjetë meje, kanë lënë gjurmë kudo. Dhe pak më parë, kur truri i sulltanit lëshoi rrëkezën e parë të mendimit, ai e ndjeu se ajo u ndesh me mbeturinat e tyre. Sepse ata janë të së njëjtës racë, i ëmbli im. Pavarësisht se ç’shenja mbajnë mbi petkat e tyre dhe ç’hyjnive iu falen.

Unë i di të gjitha, madje e di se pikërisht për këtë jam bërë e rrezikshme. Unë e njoh qysh më parë thikën që do të përgjaket. Dhe te druri pranveror që ju i dalloni veç gjethet, unë kap arkëmortin e fshehur, që do të bëhet prej dërrasave që do të dalin prej tij… Kaq herë më është dukur se s’do të jem në gjendje ta përballoj këtë ngarkesë të fshehtë dhe një ditë do të plas. Ata e dinë këtë, ndaj shpesh kanë menduar të më heqin qafet.

Ti mund të mendosh se unë jam një shtyllë e marrë. Sidoqoftë, ti nuk do të jesh aq i egër sa ata, i ëmbli im. Shumë-shumë ti do të kërkosh që një pjesë të trupit tim të ma lidhin me fashë të hekurt, ashtu siç iu vënë të çmen­durve këmishën e forcës. Ndërkaq, ti do të jesh aq fisnik, sa të mos e shpallësh çmendurinë time. Do të thuash vetëm se nga droja që kjo shtyllë e vjetër të mos plasë, është bërë ky meremetim. Dhe turistët, duke u vërtitur rreth meje do ta besojnë këtë dhe ndoshta, për herë të parë në jetën time nëntëqindvjeçare, unë do të provoj keqardh­jen e të tjerëve… Ti po qan, ndërkaq?

Tiranë, prill 1994