Durrës. Mbrëmje… Në amfiteatrin antik të qytetit më në fund do të sfidohej “vdekja” e teatrit. Teatri dilte nga lëngata e gjatë, letargjia e Covid 19. Teatri do të fliste para publikut të tij të munguar. Dhe zgjodhi një fjalë të bukur, tre shaka të mirënjohura të Çehovit, komeditë e tij një aktshe: “Martesa”, “Tragjik pa dashje”, “Propozimi”, “Ariu”. E kush nuk e ka fantazuar veten në njërin nga ata role plot sharm, karaktere të vizatuara në imtësi, duke rrugëtuar shpirtit rus dhe jo vetëm, përmes mendjes brilante të gjeniut të padiskutueshëm të dramës. Ja, ulur në karrige mbi barin e kositur, mbi kokën time dhe spektatorëve fëshfëriti një cohë e bardhë. Ishte një fustan i stërmadh që na mbuloi, fustani i nusërisë. E kush nuk e kujton dasmën e vet, nusen e vet. Ajo fëshfërimë cohe mbi kokat tona ishte malli dhe nostalgjia jonë. E të gjithëve ne në këtë rruzull. Qysh këtu instinkti im prej kritiku, në rrëzë të veshit më tha: Ka diçka të bardhë kjo shfaqje! Është gëzimi dhe çasti i mrekullueshëm i dasmës, mbushur plot ekstazë e lumturi, një gjetje e bukur regjisoriale. Ejani këtu sipër te ky shtrat martesor i bardhë dhe i madh, sikur na thoshnin aktorët; ejani dhe të gëzojmë së bashku mes haresë dhe grindjeve si prej budallenjsh mes burrit dhe gruas; dashuria, dhe ai, shtrati martesor, janë aty përballë nesh: lumturia dhe “sherri” ynë.
Versioni që solli Driada Dervishi me teatrin “Aleksandër Moisiu” ishte vezullues, kishte dritë. Në ato tri fate njerëzish te tri komeditë e bëra bashkë në një shfaqje, duke qeshur ne edhe pëshpërisnim me vete: Ç’është dashuria vallë, lumturi apo fatalitet, rastësi apo e parashkruar, kënaqësi e epërme apo detyrim cinik, liri apo skllavëri? Unë shqova te kjo shfaqje diçka nga të menduarit e rusit të jashtëzakonshëm, Anton Pavloviç Çehovit; diçka si nga fotografitë antropologjike zakonore ruse, por që fluturonte qiejve si zog i lirë e na cekte të gjithëve me bishtin e tij duke na çuar hapësirave universale të natyrës njerëzore si të tillë, një hapësire tjetërsoj, që ngjyhet me pak ironi e shaka për çdo rishtar të këtij riti madhështor të përtëritjes dionisiane, kur shushurima e gjakut në zemrën e gjithkujt shkon e vjen nga “Kënga e Këngëve” të Solomonit me ekstazat e fillimit, te pjesa e “grindjes”, e keqkuptimit, shpesh e rëndomtësisë, e banalitetit apo e vrazhdësisë së saj rrugës së vetëkonsumimit dhe shndërrimit të pamëshirshëm të dashurisë në rit. Epo ja që jeta e tillë është!…
A është vallë dashuria një “gënjeshtër e bukur”, një kular në qafë që ti vetë e vë dhe e pranon, thuajse në delirin dhe situatën sublime të shikimit dhe puthjes së parë, e mëpastaj ja ku na shndërrohesh, o qyqar, në një “kalë karroce” tërë jetën tënde duke tërhequr si në kalvarin biblik peshën e rëndë të “kryqit” sfilitës: familjen, gruan, fëmijët, rropatjen nëpër hallet e shumta, mbijetesën? Gjithë këtë “transformim” të dashnorit të dikurshëm në burrin e sotëm nën zgjedhë e picir na i dha me lojën e tij plot hir komik dhe energji Gentian Zeneli. Shfaqja e Durrësit, por dhe ky aktor, nën një stil të unifikuar e plot ritëm, më grishën bash tek ideja se dashuria vetë, teksa ia heqim paksa cipën e lëbyrjes nga vetëtima e shikimit të parë kur zilka e zemrës tringëllin si e harbuar, e kthen befasisht fytyrën nga e kundërta e vet, dhe prandaj ti sheh një pamje tashmë edhe më të tërbuar se e para, por ndryshe, gjithë kapriço, inate, mëri të kota, kokëngjeshje, idjotësi, gjersa ajo kthehet sërish në vendin ku ka nisur e ka buisur së pari: te syri i bukur, te loti i ëmbël, te puthja, te kurora, te devocioni, te mrekullia.
Sikurse thashë, ka një logjikë në bashkimin e katër pjesëve të Çehovit: Dashuria. Por jemi në komedi. Andaj dhe meshkuj e femra, veshur me stilin e shekullit XIX por të modifikuar me kujdes, regjisorja sikur na shpie në një ballo maskash, por ku fshihen fytyra macesh e maçokësh që gricen me thonj me njëri-tjetrin (maska e bardhë në fytyrën e çdo aktori dhe aktoreje të çonte vetiu atje). Dhe vërtet, dashuria a s’është njëherazi edhe një vals i bukur, një serenadë me kitarë teksa “karroca” e jetës ecën e ecën e në fund na çon në strehën tonë, te burri apo gruaja jonë, te fëmijët tanë, qoftë një apo shtatë vajza dhe, nga ana tjetër, a s’është po aq dashuria edhe një kacafytje egosh, inatesh, personalitetesh, kush është i pari e kush i dyti, jo të thashë e jo më the, pra një idjotësi e “bukur”, thënë ndryshe një shaka kur syri i Zotit na sheh nga sipër dhe kënaqet duke qeshur me budallallëqet tona. E gjithë kjo koreografi ndjenjash e shprehish të kundërta midis vajzës dhe djalit, midis karaktereve të kundërt në marrëdhënien dashurore, që grinden dhe duhen njëherësh mbetur në kurthin e saj, si të gjithë në këtë dynja, vjen me role të interpretuara me sharm nga aktorët durrsakë
Thashë se stili i trajtimit të shfaqjes ishte unik. E vura re jo thjesht te veshja e hijshme, tek ato shishet e kuqe të verës dioniziane me të cilat luhej në konotacione të ndryshme, te mënyra e shpërfaqjes së personazheve në secilin aktor duke ruajtur ritmin komik dhe duke e rrethuar gjithçka me praninë gazmore të tyre; e vura re tek ai amalgim i pjesëve të shkurtra të ofruara si një e tërë e ndërlidhur dhe harmonike, me burrat dhe gratë bashkuar tanimë në një kor, si sfond interaktiv, si bashkëbisedues e bashkëpjesëmarrës në ngjarje e në konflikt, më në fund si një grup ritualistik që merr pjesë në aktin e përjetshëm e të riciklueshëm të dashurisë. Janë po ata, herë si protagonistë e personazhe në veprim e herë si “kor” dhe sfond bashkëshoqërues. Shfaqja qe ndërtuar pikërisht si e tilla: një dasmë a një ballo, ku të gjithë jemi të përfshirë e të gjithë duhet t’i bishtnojmë “fotografisë”, duke qenë pra “veprues” në skenë…
Diku shfaqja lëshon më shumë dritë, ka më shumë përkryerje në stilin e vet, më shumë energji, bukuri, spontaneitet, më shumë humor, origjinalitet. Për mua ajo pati një emër, Ivan Vasiljeviç Llomov. Ky rol më dha gati-gati kënaqësinë e një zbulimi: ishte Amos Zaharia. Unë e kam parë në disa role, në teatër dhe në ekran, dhe vë re se ai ka lëvizur në plane të ndryshme interpretative, ka ndjeshmëri e përjetim, ka ritëm dhe energji, është i natyrshëm dhe, kur qëllon mirë, sjell madje karaktere njerëzish të veçantë në një vetjakësi psikofizike të lëvduar, siç qe edhe roli i Llomovit. Ai vrujonte i tëri dhe kishte ujdisur për bukuri plastikën tejet shprehëse dhe komike me të folurën e shpejtuar (një farë llafazanërie pa të keq, që shndërrohej lirisht në një vetëtallje të këmbënguljes së tij gjer dhe për nofullën e një qeni). Sa shumë shije i kishte dhënë plastikës me atë hapin kinse ushtarak, këmbëngulës, por aq qesharak; ato spërdredhje këmbësh, ajo rrokopujë gjestesh e përzier me rrokopujën e të folurit. Ani pse gjithçka dukej si “rrokopujë”, në fakt gjithçka ishte nën vëmendjen e aktorit, tashmë si instrument dhe administrator i krijimit të vet, i psikofizikës së vet. Për një përkryerje edhe më të madhe, kur ai flet shpejt, si altoparlant i prishur, lipset që fjala, sado në ritëm e nxit, të mos humbë asnjë rrokje por të vijë në veshin tonë e plotë.
Bashkangjitur me Amos Zaharinë, solli një lojë të shkathët e me humor partneria e tij, Adelina Muça, në rolin e Natalia Stepanovnës. Një aktore fizikisht e hijshme dhe e bukur në skenë, në disa role që kam parë prej saj Adelina duket se po bëhet gjithnjë e më zotëruese e dhuntive të pjekura. Luajti natyrshëm me kokëfortësinë e personazhit, sikurse me hokat dhe ojnat e femrës, një farë vulgariteti, sidomos duke e kthyer në një rit komik nazen femërore tunduese të zërit. Pjesa e tretë, “Ariu”, ishte e këndshme dhe tërhoqi vëmendje. Vijmë për të kërkuar një borxh dhe mbetemi borxhi i tjetrit, borxhi i dashurisë. Edhe këtu po njësoj veprohet, ajo që kundërshtohet me plot zë kthehet në pretekstin e asaj që pranohet nën zë. Edhe këtu fustani i nusërisë ka fuqinë dhe magjinë që ta flak tutje perden e zisë, duke u tallur me fosilet e kujtimeve tona ngulitur në një fotografi diku në kornizë. Është Zhejni Fama si “Ariu” dhe Mimoza Marjanaku si vejusha që e sjellin mirë idenë se jeta të fton drejt dashurisë, andaj dhe vdekja duhet të zmbrapset. Dhe kur dashuria e kris xhamin e kornizës së vdekjes, e zakonit të zisë, e detyrimit dhe nostalgjisë, atëherë vëmë re se lulet nuk janë tharë, se zogjtë ende cicërojnë, se jeta është gjithëpo e bukur. E vrazhda bëhet e butë dhe vulgarja poetike. Këtë transformim të çuditshëm solli me lojën e tij aktori Zhejni Fama, por edhe Mimoza Marjanaku me kokëkrisjen e rolit të saj; jo aq vrazhdësia fizike dhe ajo e sjelljes se sa një lojë e “ëmbël” me komiken, me befasitë, sidomos me kthesat e papritura ishin ato më të pëlqyeshmet në lojën e tyre. Ja që të kundërtat e papajtueshme, në sy të parë kurrë e asnjëherë të zgjidhshme, zgjidhen fët e fët në fund me një propozim a një puthje, sepse dashuria vetë e ka këtë forcë të jashtëzakonshme: të pamundurën e bën të mundur.
Aktorët e Durrësit, ata që i përmendëm dhe të tjerët si Andia Xhunga (Gavrilova), Suela Bako (Martinova), Gjergji Doçi (Çubukov), Alesia Xhemalaj (Dashenjka), Jaho Guma (Apllo;bov), posaçërisht pastërtia e vizionit regjisorial të Driada Dervishit, i merituan duartrokitjet e zgjatura të shfaqjes së tyre me sqimë.
