PASTHËNIE E LIBRIT “NGADALËSIA” TË KUNDERËS, BOTIM I SH. B. DITURIA
Përktheu nga origjinali Mirela Kumbaro
1
Dy tipare, që në krye të herës, e dallojnë Ngadalësinë nga veprat e mëparshme të Milan Kunderës.
Së pari, shkurtësia e këtij romani – 154 faqe në botimin e parë – dhe thjeshtësia e paraqitjes së tij – 51 krerë të vegjël – bëjnë një kontrast të qartë me gjerësinë dhe strukturën e përpunuar me të cilët jemi mësuar të identifikojmë “formatin” kunderian qysh nga Shakaja (366 faqe,7 pjesë, 72 krerë), e më shumë akoma Lehtësia e padurueshme e qenies (302 faqe, 7 pjesë, 145 krerë) ose Pavdekësia (412 faqe, 7 pjesë, 113 krerë). Nëse ka diçka në veprën e Kunderës që mund ta paralajmëronte disi këtë lloj tkurrjeje, këtë zhveshje relative të paraqitjes, mund të përmendnim novelat në librin Dashuri qesharake ose pjesë të ndryshme të Libri i të qeshurit dhe harresës; por këto novela dhe pjesë nuk ishin tregime të pavarura dhe të mëvetësishme, ato mbeten të ndërthurura në një strukturë më të gjerë, prej ku u vjen edhe një pjesë e rëndësishme e domethënies së tyre. Me Ngadalësinë, Kundera cek për të parën herë një formë të re, që mund të quhet roman i shkurtër, estetika e të cilit përafron shumë me atë të novelës, që kërkon përqendrim dhe “shpejtësi” rrëfyese, por po ashtu, do të largohej nga shpërthimi dhe një lloj “përçartjeje” e kompozimit, në të cilin intrigat, personazhet dhe “zërat” – tregim, ese, shënime “autobiografike” – përzihen dhe jehojnë pa ndërprerje te njëra-tjetra, brenda së njëjtës hapësirë njëherazi unike dhe e shumëfishtë, e paraqitur këtu nga kështjella-hotel dhe parku i rrethuar nga autostradat.
Tipari tjetër që i jep “Ngadalësisë”, një karakter dallues dhe “përurues” në veprën e Kunderës është, pa dyshim, fakti që ky roman është shkruar drejtpërsëdrejti në frëngjisht. Ky fakt do të ngjallë doemos reagime mendjengushta, po këto pak rëndësi kanë, krahasuar me vlerën e vërtetë të librit, vlerë e cila është e një niveli tjetër, shumë më domethënëse. Në të vërtetë, në këtë ndryshim të gjuhës, në këtë “indiferencë” të paktën teorike ndaj ligjërimit, ka një pohim të nënkuptuar të një koncepti të romanit, që s’ka shumë të bëjë me kultin aktual të të shkruarit.
Sipas këtij kulti, sipas kësaj idhujtarie, letërsia – përfshi dhe romanin – do duhej të ishte vetëm një lloj loje gjuhësore, e sunduar herë nga lënia në dorë të burimeve dhe “pushteteve”, të pavëna në dyshim të gjuhës, herë nga kërkimi i shfrenuar i një “stili”, domethënë i një mënyre që pretendon të jetë origjinale në kombinimin e fjalëve dhe në ndërtimin e fjalive në një tekst, i cili është vetë edhe zanafillë edhe qëllim i vetvetes. Në shumicën e rasteve ky stil prodhon romane lozonjare dhe boshe, ku, sigurisht, mund të shohësh se si plotësohet shkrimi dhe ku mund të dallohet një “tingull” vetjak, po ku ky shkrim është kaq i dukshëm dhe ai tingull bën aq shumë zhurmë, sa që s’na lënë të shohim e as të dëgjojmë tjetër gjë. Merrni pjesën më të madhe të romaneve të shkruara në frëngjisht, zhvishini nga bukurirat e shkrimit dhe nga të tjera “guxime” retorike, kthejini në një prozë të thjeshtë, dhe do ta shihni.
Ndërsa kjo “prozë e thjeshtë” është vetë gjuha në të cilën “Ngadalësia” është shkruar. Kjo proza këtu, është proza franceze më e drejtpërdrejtë, pa ojna, dhe në të njëjtën kohë më e lehta, e sidomos, më e sakta. Personaliteti i saj, “nënshkrimi” që mban, nuk janë më pak të forta: është as më shumë e as më pak por një Kundera i vërtetë, dhe lexuesi i “Jeta është gjetiu” (La vie est ailleurs) ose i “Lehtësisë së padurueshme të qenies” do ta gjejë veten në një truall të njohur stilistik dhe retorik. Bukuria e kësaj proze – qoftë e përkthyer apo e shkruar bash në frëngjisht – qëndron në radhë të parë te thjeshtësia e saj, te hedhja poshtë që i bën çdo narcizismi, pra jo te kërkimi i efekteve sipërfaqësore, përkundrazi, te përshtatja sa më e madhe me universin dhe me personazhet e përmendura. Janë personazhet, gjestet e tyre, ekzistenca e tyre dhe “aritmetika”e marrëdhënieve të tyre, që ngërthejnë lëndën e vërtetë të romanit. Në këto kushte, gjuha dhe shkrimi (brenda të cilëve ndodh gjithçka) duhet të fshihen, të harrohen në një farë mënyre, pasi pikërisht në këtë harresë, duke hequr dorë nga joshja e lexuesit drejt tyre, gjuha dhe shkrimi realizohen plotësisht, mbërrijnë në cilësinë e epërme: masën e duhur.
2
Sado befasues të jenë, këto dy tipare – prozë e shkurtër dhe e shkruar në frëngjisht – mbeten gjithsesi dytësore. Risia e madhe e “Ngadalësisë” krahasuar me veprën e mëparshme të Kunderës, gjendet e përkufizuar qartë në një nga vetë skenat e këtij romani, kur Vera bën zgjimin e parë dhe qorton të shoqin:
“Ti më ke thënë shpesh se do të doje që një ditë të shkruaje një roman, ku asnjë fjalë nuk do të ishte serioze. Një Budallallëk të Madh vetëm Për Qejfin Tënd. Kam frikë se kjo kohë ka ardhur […]” (kreu 26)
Të mbash hapat te ky fragment, do të thotë t’i qasesh një kuptimi thelbësor jo vetëm të “Ngadalësisë”, por të të gjithë veprës romaneske të Kunderës.
Si mund të jetë në të vërtetë një “roman ku asnjë fjalë nuk do të ishte serioze”, një roman që nuk do të ishte gjë tjetër veç një “Një Budallallëk i Madh Për Qejf”?
Parë nga këndvështrimi i “teorisë” kunderiane të romanit (ashtu siç del jo vetëm te “Arti i romanit” dhe te “Testamente të tradhtuara”, por edhe në esetë e tjera që shënjojnë romanet e Kunderës), ky do të ishte një roman absolut, një roman i pastër, i çliruar nga gjithçka që nuk është vetë romani, nga gjithçka që nuk është i llojit të vet, domethënë i llojit të prozës, i llojit të të qeshurit dhe të pasigurisë, i llojit satanik, si të thuash. Në librin “Testamente të tradhtuara”, Kundera e përshkruan romanin si një “territor ku gjykimi moral pezullohet”; në një kuptim më të gjerë, mund të thuhet se është kategoria e “joseriozes” që përcakton territorin e mirëfilltë të romanit dhe pushtetin e tij zbulues: një territor ku “seriozja” është pezulluar. Në atë truall, çdo dele që ndahet nga tufa, çdo gjë që shfaqet si e veçantë apo pafajshme, çdo gjë që mëton të imponohet si e rëndësishme, tretet po aq shpejt, shembet, si t’ia ketë thërrmuar themelet ajri skajshmërisht i lehtë që qarkullon në to, ajri i mosbesimit dhe i përqeshjes; nën figurën e të cilit ekzistenca, identiteti, ligjërimet zhvishen nga maskat dhe zbulojnë prapaskenat, marifetet, keqkuptimet, të vërtetat sa qesharake aq edhe çliruese.
Kësisoj, romani është jeta që i nënshtrohet sprovës së mungesës së seriozitetit. Sprovës, thashë. Sepse gjërat joserioze, ndonëse të lehta, janë shumë mizore në kuptimin që shkundin vetë bazat mbi të cilat jeta (jeta ime, jeta e këtij apo atij personazhi) ndërton kuptimin e vlerën e vet. Prandaj romani kunderian mbetet, në fund të fundit, rrëfim i një shpartallimi sa moral aq edhe metafizik. Ama ky shpartallim nuk ndodh pa luftë, domethënë pa qëndresë, përmes së cilës personazhi rreket të shpëtojë seriozen, që ia ka kushtuar deri tani qenies së vet, dëshirave, fatit të tij tashmë të rrëmbyer pjesërisht, të dobësuar, të kërcënuar me rrënim nga era gërryese e joseriozes. Personazhe si Ludviku, heroi i “Shakasë”, Eduardi te “Eduardi dhe Perëndia”(në “Dashuri qesharake”), ose Tamina, heroina e “Libri i të qeshurit dhe harresës”, janë figura model.
Është jeta, jam unë, është dashuria, poezia, historia, politika, janë këto gjërat që më bëjnë të besoj te vetja ime dhe te bota, të gjitha këto që të ekzistojnë, kanë nevojë për seriozitet. Dhe për rrjedhojë, të gjitha këto bëjnë qëndresë, kacavirren diku për t’iu kundërvënë zhbërjes. Aq sa një ekzistencë që nuk do të ishte fare serioze duket si e pamundur, ose më mirë: si një kufi i skajshëm, si një horizont i ndërgjegjes, negativ ama, dhe si çdo horizont, po aq i afërt sa dhe i largët, po aq i qartë sa dhe i paarritshëm.
Mund të thuhet e njëjta gjë për “romanin ku asnjë fjalë nuk do të ishte serioze”. Do të ishte një roman absolut, një roman në kufi, një ideal i romanit, në njëfarë mënyre, siç ishte për Flaubert-in “libri i asgjësë, […] që mbahej vetë në këmbë, me forcën e stilit të tij”, ose, siç ishte për Valéry-n, “poezia e pastër, e brendshme e stilit të tij”. Njësoj sikur kjo poezi e kulluar të ishte një poezi e paprekur nga çdo gjurme proze, ashtu edhe në romanin e kulluar sipas Kunderës asgjë “joromaneske” nuk do të mbijetonte dot, domethënë asgjë “serioze”.
Mirëpo, siç na e thotë edhe Vera, “seriozja të mbron”; mbron shkrimtarin nga “ujqërit” që e “presin”; mbron atë, por mbron edhe ujqërit vetë, lexuesit, nga romani dhe nga helmi fatal që ai lëshon. Këtu na vete mendja te gjithçka “kafkologjike”që vetë Kundera ka thënë, si dhe te përdredhjet e njëfarë kritike tmerrësisht serioze, që është lëshuar mbi veprat e Rabelais-s apo të Hemingway-t… Po si qëndron puna e vetë romaneve të Kunderës? Deri këtu, thotë Vera, “serioziteti të ka mbrojtur”. Si duhet interpretuar kjo “kritikë” e librave që i kanë paraprirë “Ngadalësisë”? Shakaja, Valsi i lamtumirës, Lehtësia e padurueshme e qenies, a ishin romane “serioze”?
Në fakt, vërejtja e Verës duhet kuptuar në mënyrë ironike, pikërisht joserioze: “seriozja” që në romanet e kaluara, mbronte nga “ujqërit” përbënte atë lloj serioziteti që do të gjenin këta të fundit për të shuar orekset e tyre, me pak fjalë, gjithçka që do t’u shërbente si karrem dhe do t’i çlironte kësisoj nga domethënia thelbësore, joserioze dhe, për pasojë, e patolerueshme, e këtyre romaneve. Për shembull, deri te Libri i të qeshurit dhe i harresës, madje edhe deri te Lehtësia e padurueshme e qenies, ujqërit ia dolën të kullosnin duke lexuar në veprën kunderiane “dëshminë” prekëse të një disidenti politik; pastaj, te Pavdekësia, një tjetër “dëshmi” kjo, por kësaj radhe dëshmi e një disidenti politik të neveritur nga veset e demokracive perëndimore. Kësisoj seriozja shpëtoi dhe, me të bashkë, edhe ndërgjegjja e pastër e ujqërve.
Ndërsa te “Ngadalësia” një karrem i tillë nuk është lehtësisht i dukshëm, se nuk ka “ide” apo “istikame”, pas të cilave mund të kapesh. Këtu gjithçka valëvitet në ujërat shpëlarëse të gazit e të lehtësisë. Ka pak Rabelais, pak Diderot, teatër kukullash dhe mjaft pantomimë. Jemi në universin e gjërave joserioze të nxjerra lakuriq, ekstravagante e të bukura, dhe triumfuese.
3
Me burime dhe mundësi romaneske të joseriozes, “Ngadalësia” na jep kështu, pas romaneve të tjera të Kunderës, një ilustrim të ri. Veçanërisht, ky roman luan me dy mënyra të fuqishme të joseriozes, kombinimi kundërvënës i të cilave është edhe një nga çelësat e kompozimit të tij. Këto dy mënyra mund t’i quajmë, njërën, mënyra parodike, tjetrën, mënyra idilike. Ato përkojnë me dy qëndrimet që mbahen karshi joseriozes së botës, ose, që të jemi më të saktë, përkojnë me dy rrjedhojat e mundshme të ekzistencës që prodhon joseriozja.
E para është edhe më e dukshmja edhe më e lezetshmja, sigurisht. Te “Ngadalësia”, mënyra parodike karakterizon portretin dhe historinë e personazheve “bashkëkohore” të mbledhur në atë kështjellë-hotel, që kthehet kësisoj në teatrin e një farse të madhe mediatiko-erotike me ulje e ngritje, njëra më qesharake se tjetra. Më komikja këtu zhvillohet rreth faktit se personazhet janë të pandërgjegjshëm, domethënë të paditur për mungesën e seriozitetit në të cilën ndodhen, por edhe për mungesën e seriozitetit të fatit të tyre. Nga Dyberku te shkencëtari çek, nga çifti Berk dhe E papërlymja te çifti Vinsent dhe Zhyli, të gjithë i përkasin pak a shumë kësaj galerie fantastike kunderiane të personazheve të pafajshme (Flaishman, Helena, Jaromil, Edvig, Laura), që veprojnë e mendojnë sikur jeta dhe vetja e tyre të kishte realisht ndonjë rëndësi të madhe ose ndonjë domethënie kush e di se çë, çka i detyron rregullisht – e në mënyrë qesharake – të simulojnë për të “ruajtur seriozitetin” në sy të atyre vetë dhe në sy të të tjerëve. “Kërcimtarë”, por edhe hileqarë janë këta personazhe, si puna e Vinsentit që bën sikur arrin orgazmën, si E papërlymja që bën sikur vret veten, si Berku (por edhe Vinsenti sërish) që bën thirrje për “revoltë kundër gjendjes njerëzore, që nuk e kemi zgjedhur vetë”. Por në viset joserioze të romanit, shtirjet e tyre janë pashmangshmërisht ilustrime të mrekullueshme të Gallatës universale, fitoret më të shkëlqyera të marifeteve që veç teveqelët i gëlltisin.
Megjithatë, parodia, nuk është e vetmja fytyrë e joseriozes, madje, do të thosha, as nuk është fytyra më e bukur e saj. Ajo ka një tjetër fytyrë, po aq besnike që, te “Ngadalësia” është fytyra e madamë T. dhe e dashnorit të saj për një natë, kalorësit, personazhe të nxjerra nga novela e Vivant Denonit por që edhe këta i përkasin një sëre tipike kunderiane, ku gjejmë doktor Havelin (te “Dashuri qesharake”), dyzetvjeçarin (te “Jeta është gjetiu”) apo heronjtë “e zhgënjyer”, që mbeten të tillë në fund të historive të tyre përkatëse, Ludvikun (te “Shakaja”), Anjezën (te “Pavdekësia”) apo Tomasin e shtrirë pranë qenit Karenin (te “Lehtësia e padurueshme e qenies”). Tipari i përbashkët i këtyre personazheve është se të gjithë ata, në njëfarë mënyre, kanë kapërcyer “kufirin”, kanë dezertuar, janë pajtuar me padomethënien e fatit të tyre. Dhe të zhveshur kësisoj, ata banojnë në universin e joseriozes, si të ishte atdheu i tyre.
Ajo natë e dashurisë, madamë T. dhe kalorësi e dinin që do të ishte pa të nesërme dhe pa peshë. Ata nuk dëshpërohen dhe as nuk shkulin flokët e të bërtasin kundër gjendjes njerëzore. Përkundrazi, ata i gëzohen edhe më shumë takimit të tyre, se nuk i lidh asgjë serioze, asgjë tjetër veç ëmbëlsisë kalimtare të atij takimi, veç kohës mençurisht të llogaritur në të cilën rrjedh ai takim dhe kënaqësisë së paharrueshme që përftojnë prej tij. Jo vetëm që nuk e cenojnë kënaqësinë, por mungesa e së nesërmes dhe mungesa e thellësisë, e bëjnë atë edhe më të fortë dhe më të çmuar.
Ja që paska pra një paqe dhe një bukuri që lidhen me joseriozen, e cila e pjell këtë paqe e bukuri. Këto të fundit nuk mund të ekzistojnë pa të dhe nuk janë ngushëllim për joseriozen por, një nga shprehjet e privilegjuara të artit si ato që shohim në tablotë e Watteau-s ose që e dëgjojmë në muzikën e operës Don Zhuani. Këtë shprehje, këtë mënyrë, unë e kam quajtur idilike për ta dalluar nga tjetra, për të cilën folëm më lart. Por kujdes nga fjalori i përdorur. Parodikja dhe idilikja nuk i kundërvihen njëra-tjetrës si të kundërta; janë më shumë plotësuese të njëra-tjetrës, mbështesin njëra-tjetrën dhe mbështeten nga e njëjta frymë, nga e njëjta ndërgjegje, nga i njëjti vështrim mbi joseriozen e botës dhe të jetëve tona. Në natën magjike që mbështjell madamë T. dhe kalorësin e saj, në mërmërimën e lumit që rrjedh në këmbët e tyre, në ledhatimet dhe puthjet e tyre, në të gjithë këtë heshtje, në të gjithë këtë ngadalësi dhe bukuri, jehon e qeshura.
4
Nga pikëvështrimi tematik, “Ngadalësia” ndërtohet mbi një seri kundërvëniesh, tipike për stilin e Kunderës. Pa hyrë në hollësi, mund të thuhet se loja luhet midis dy ansambleve dallueshëm të kundërta, nga njëra anë, ngadalësia, e shkuara, kalorësi, të trajtuar në mënyrë “idilike”, dhe, nga ana tjetër, shpejtësia, e tashmja, Vinsenti, të gjithë objekte të “parodisë”. Por ka dhe një kundërvënie tjetër, ku ia vlen të ndalemi për ta përmbyllur, sepse kjo ndriçon sërish kategorinë kunderiane të “joseriozes”, është kundërvënia midis publikes dhe privates.
Në fund fare të romanit, kur kalorësi, pas natës së dashurisë me madamë T. dhe takimin e shkurtër me Vinsentin, merr sërish rrugën ulur në karrigen e markezit, lexojmë këto fjalë, që janë titulli i novelës së Vivant Denon-it dhe që përmbledhin gjithçka u ndodhi dashnorëve: Pa të nesërme. Por menjëherë pason fjalia tjetër:
Pa publik.
Përsosmëria e aventurës së kalorësit dhe madamë T., me fjalë të tjera, nuk ka të bëjë vetëm me faktin se ajo do të mbetet pa pasoja, por edhe me natyrën e saj ngushtësisht private. Sigurisht, markezi diçka di për atë gjë, si dhe vetë burri i madamë T.; ama, as njeri dhe as tjetri nuk morën vesh tamam se çfarë ndodhi mes saj dhe kalorësit. Atë e dinë vetëm dashnorët, dhe ata e dinë po aq, se s’do t’ia thonë askujt.
Nga shekulli XVIII te shekulli XX, nga bota e Pa të nesërme te bota jonë, jo vetëm u kalua nga epoka e ngadalësisë tek ajo e shpejtësisë, por edhe nga epoka e të fshehtave tek ajo e përhapjes së lajmit dhe e shpalosjes së tij, nga ajo e “kërcimit” si art i të fshehurit brenda rendit të kohës, të gjesteve, të fjalëve dhe madje edhe të emocionit (sepse i tillë është rituali i natës së madamë T.: një koreografi dashurie) tek ajo e “kërcimtarit” si një gjestikulim i një uni me tepri, që mëton të nënshtrojë botën. Këtë kalim, këtë “revolucion” të ekzistencës, asgjë nuk e përfaqëson më mirë se vetë dekori i romanit: kështjella kthyer në bujtinë, banesa private i hapet kujt kalon aty pari, vendi i intimitetit shndërrohet në sallë kongresi. Madamë T. dhe kalorësi, kur shëtisin në park dhe më pas struken në dhomën e pasqyrave, i shpëtojnë çdo syri: pa publik, pa dëshmitarë. Vinsenti dhe kongresistët, përkundrazi, janë aty në kërkim të vështrimeve, sepse pa dëshmitarë jeta e tyre s’ka kuptim.
Tani, nevoja për vështrime, domethënë nevoja për të marrë nga tjetri miratim të ekzistencës dhe të vlerës së vet, është, as më shumë e as më pak, armik i joseriozes. Gabimi i parë i një njeriu të madh dhe shenja më e sigurt se ai nuk është aspak i tillë, thoshte pak a shumë monsinjor Test i Paul Valéry-s, është se ai e la veten të bëhej i njohur. Sepse çdo publicitet kërkon që unë ta lë veten në duar të ujqërve dhe t’u jap atyre të vetmen kullotë që ata duan: gjërat serioze. Seriozja, që duke më detyruar të bëj sikur besoj të vetja, më shtyn fatalisht drejt qesharakes.
Në thellësi të shekullit të tyre të zhdukur tashmë, madamë T. dhe kalorësi as emër nuk kanë. Ndoshta as unin s’e kanë. Sidoqoftë, ata as kanë gjë për të mbrojtur, as për të provuar, dhe nuk kërkojnë kurrfarë duartrokitjesh. Të vetmen vlerë të veçantë që kanë e lënë te kënaqësia e shkëmbyer në fshehtësi dhe me ndërgjegjen ironike se loja e tyre dashurore i bindet një partiture që rregullon kërcimin e të gjithë dashnorëve.
