Vjeshta në Epir atë vit dukej se do të vinte vonë, ose ndoshta nuk do të kapërcente lumenjtë Aheron e Kalama. Ajo do të shtyhej tutje në malet gri të Sulit, duke i lënë pa prekur brigjet e bukura të detit dhe kodrat e buta e fushnajat pranë tij. Ai e ndjeu këtë, sapo hyri në qytetin e Artës, nga ku drita e diellit dhe bardhësia e hapësirës mbi qytet, ishin si ca ëndrra, që shihen në agim. I kishin folur në Athinë për urën e Artës dhe një nga miqtë e tij antropolog, kur kishte marrë vesh për rrugëtimin në Epir, i recitoi përmendësh baladën e vjetër, që këndohej ende atje në greqisht, alvanisht e vllahisht. Nuk ishte vështirë ta gjeje urën, që lidhte brigjet e lumit të Artës. E ndërsa pinte kafe në një lokal të bukur pranë saj, ai vështronte si i përhumbur urën, këmbët e saj, harqet dhe një rrap stërmadh, në trungun e të cilit ishte hapur një guvë e madhe, ku mund të lëvizje lirshëm.
Në Prevezë ishte i njejti diell që e shoqëroi gjatë rrugës për në Pargë. Kur zbriti nga makina, shtangu nga drita që binte mbi kodrat e buta me ullinj dhe agrume, që qarkonin qytetin dhe veçanërisht lagjen e ndërtuar në këmbët e kalasë. Ishte e njejta bardhësi drite si e Artës apo Prevezës, por këtu dukej sikur ajo vinte nga deti dhe kurorat e ullinjve e agrumeve. E shkrepi disa herë aparatin fotografik, duke fiksuar qetësinë dhe dritën e këtij qyteti… Parga kishte lënë pas ditët e verës së nxehtë, ku mijëra pushues nga Ballkani dhe Evropa kishin kaluar këtu pushimet nën diellin e veçantë të Epirit. Tashmë, në këto ditë të fundvjeshtës të dytë, qyteti ishte në shoqërinë e përjetshme të detit dhe kësaj drite, që me siguri edhe në dimër kishte të njejtin ndriçim dhe ngrohtësi si në të gjithë Epirin, mendoi gazetari duke vështruar detin e qetë dhe ca të rinj që notonin në të. Kishte të drejtë një nga kolegët e tij në Athinë, kur i kishte thënë se Epiri dhe qytetet e tij kanë një shpirt tjetër të prekshëm, që vjen nga thellësitë e shekujve dhe ka mbetur i njejtë deri në kohët tona… Ishte ai që e kishte këshilluar që të vizitonte Dodonën, Nikopojën, Sulin e Marko Boçarit, Paramithinë… Dhe mos harro të shkosh patjetër në Tempullin e Nekromantisë. Më kupton ? Është një tempull që nga koha e Homerit, miku im dhe ku Odisea ka folur me shpirtin e nënës dhe të Akilit e shokëve të tij rënë në Trojë, i kishte thënë ai, ndërsa pinin kafe në një lokal pranë Sheshit “Sintagma”. Në Epir shkoj për herë të parë, i kishte thënë kolegut të tij gazetari dhe kohën e kam të shkurtër për të parë ato që më thua … Ta kam thënë se përse shkoj në Pargë, miku im. Do të takoj zonjën çame, një zonjë thesprote e mbetur atje që nga shtatori i vitit 1944. Dua që zonja nga Parga të më rrefejë me gojën e saj atë histori… Sidoqoftë shko më parë në Nekromantia… Rrugës e ke … Provo të futesh në atë tempull dhe fol me shpirtrat e të parëve të tu…
Deti ishte i qetë, gati-gati i përgjumur, si i dalë nga një natë e trazuar. Edhe Parga kështu dukej në fundvjeshtën e dytë. Të thërrasësh shpirtërat e të parëve, tha ai duke kujtuar fjalët e kolegut të tij të vjetër, që ishte edhe njohës shumë i mirë i historisë dhe kulturës së Epirit. Ai po shkonte jo në Tempullin e Nekromantisë, por në shtëpinë e zonjës nga Parga, për të zgjuar të kaluarën e dhimbshme të saj e për të folur me një shpirt që ende ishte gjallë… Pa edhe një herë orën, si për të saktësuar kohën kur e kishte lënë takimin me zonjën nga Parga. Është tamam momenti i duhur, tha me vete duke marrë në dorë celularin dhe i ra numrit të saj.
– Qiria Fotini ?
– Ah pedhi mu… Ah djalthi im… Ftanete stin Parga? Arrite në Pargë?
Ai i tha se ishte në Pargë dhe ju lut edhe një herë të saktësonte se ku e kishte shtëpinë.
– Kallos irthes. Kallos irthes pedhi mu. Mirë se erdhët djalthi im. Ngjitu në dhromin e Pazarit ose të Turko-Pazarit që i kanë thënë dikur. Pastaj do marrësh dhromnë në të mëngjër, poshtë kalasë. Dal `u e më sheh …
Zëri që i vinte nga telefoni ishte i butë, si i dalë nga një natë shumë e gjatë gjumi.Që kur kishte folur për herë të parë me zonjën nga Parga, i kishte bërë përshtypje e folura e saj, timbri i veçantë i zërit dhe ngrohtësia e tij. Dukej që ai zë aq i ngrohtë të ftonte për ta takuar sa më shpejt atë e se nuk kishte asnjë lidhje me të shkuarën e saj të dhimbshme. Rruga që ngjitej në Pazarin e Pargës ishte e qetë. Shumë nga dyqanet ishin të mbyllur dhe nga ata që ishin të hapura, vinin ca melodi
me klarino ose violinë apo këngë e valle të Epirit. Ishin çamiko, siç u thonin në Athinë e kudo në Greqi, me ca ritme ndryshe,ku kishte jo vetëm shumë shpirt, por edhe levendëri, burrëri e krenari. Duke ecur ngadalë në rrugën me kalldrëm, atij ju duk sikur shfaqeshin ca hije që vinin nga e kaluara jo shumë e largët, sa e bukur, aq edhe e dhimbshme e këtij qyteti dhe i tërë Epirit. Ai po shkonte për të rizgjuar një nga qindra histori, që e ruante ende zonja nga Parga, një nga të mbijetuarat e vitit 1944, në ca rrethana të çuditshme. Shumë nga ato histori tragjike ishin nën dheun e Epirit e të tjera kishin kaluar kufirin dhe mbaheshin të gjalla dhe rrëfeheshin në vise të ndryshme të Alvanisë, ku popullsia myslimane ishte shpërngulur dhunshëm nga qytetet dhe fshatrat e Thesprotisë. Kishte lexuar disa libra të historianëve të njohur grekë për ngjarjet e viteve 1944-1945 në Epir, ku jepeshin dëshmi tronditëse të vrasjeve masive deri edhe të fëmijëve apo grave shtatzëna. Shumë nga kolegë të tij, që ishin më të mëdhenj në moshë, e këshillonin të mos merrej me këtë temë tashmë të kaluar apo të merrte në mbrojtje ca “palo turko-alvanos bashkëpunëtorë të gjermanëve”. E megjithatë gjithmonë e më shumë bindej se në vitet 1944-1945 në Thesproti kishte ndodhur spastrim etnik, duke shmangur termin “genocid”, e kujtuar kolegëve të tij, thënien e historianit Niko Zhango :
“ Duhet të shikojmë fytyrën tonë në pasqyrën e historisë dhe të na vijë turp për ato që u bënë në Thesproti, sepse nuk janë në karakterin e popullit tonë “. Kishte lexuar me vëmendje edhe librin e Jorgos Margaritis “Bashkëpatriotë të padëshiruar”, i cili kur fliste për masakrën e Paramthisë më 27 qershor të vitit 1944, shkruante se “qyteti u kthye në thertore”.
E megjithatë, pavarsisht rrethanave apo fshehjes së të vërtetës dhe aq më keq justifikimeve, në Epir në vitet 1944-1945 ishte bërë krim. Dhe ju kujtua Kavafis, një nga poetët që ai e lexonte shpesh dhe e vlerësonte shumë. Në heshtje recitoi poezinë “Kuajt e Akilit”. Po përse më erdhi në mendje kjo poezi, pikërisht këtu në një nga qytetet më të bukur të Epirit, ku drita që vinte nga deti, dukej sikur largonte të shkuarën, mendoi ai, duke shkrepur disa herë aparatin fotografik te gratë e moshuara, ulur në trotuarin e ngushtë, poshtë shtëpive të tyre. Pastaj fotografoi ca shtëpi, që dukeshin të braktisura, sepse në dritare e ballkone mungonin lulet dhe muret e tyre ishin të palyera prej vitesh e vitesh. Ndoshta krahas shkrimit për zonjën nga Parga, mund të bënte një reportazh për Epirin, dritën e veçantë të tij, duke e ilustruar me foto nga Ura e Artës, Preveza, Parga…
Ajo e priste në dritare dhe kur e pa ngriti të dy duart lart, duke e ftuar të hynte brenda. Oborri i shtëpisë ishte mbushur me lule, manxuranë, ullinj, limona, portokalle dhe pemë të tjera. Fasada ishte lyer me gëlqere të bardhë. Shtëpia ishte dykatëshe, ndërtuar në këmbët e kalasë e rrethuar me kangjella hekuri. Zonja nga Parga e priti në katin e dytë, në një dhomë të madhe, ku nga dritaret e mëdha vinte drita e diellit, që binte mbi minderët, që e qarkonin atë nga të katër anët. Muri përballë ishte mbushur me shumë fotografi, shumica bardhë e zi.
-Kallos irthes. Kallos irthes, pedhi mu. Mirë se erdhe. Mirë se erdhe djalthi im,- tha ajo duke e përqafuar. -Kace, kace kutu. Ulu. Ulu këtu.
Ai u ul përballë saj. Ajo e pyeti për rrugën e gjatë që kishte bërë, nëse ishte lodhur, se dhromi nga Athina në Pargë është i gjatë. Pastaj i tha të rrinte si në shtëpinë e tij, duke ju lutur që të pinte në fillim çajin e manxuranës, të provonte më pas reçelin me portokalle, apo fiqtë e thatë nga bahçeja e saj.
Ai ju lut që të mos lodhej e se ishte kënaqësi që pas shumë bisedave në telefon, më në fund po e takonte.
– Ego plikiomeni gjineka djalthi im. Unë jam grua e moshuar, – tha ajo duke ju lutur edhe një herë që të pinte çajin me manxuranë.
Gazetari vështroi me vëmendje fytyrën e saj thuajse pa asnjë rrudhë, sytë e mëdhenj të ullinjtë, harkun e bukur të vetullave mbi to, flokët tërësisht të bardha. Në atë portret, buzët e holla, hunda nazike, fytyra pa rrudha, kontrastonin me dhimbjen e ngrirë, që e shprehnin më shumë sytë e mëdhenj, ku dukeshin dallgët e një jete të trazuar. Lëvizjet delikate të duarve, që shoqëronin të folurën, sjellja prej zonje të vërtetë, lindur e rritur në këtë qytet me dritë, det, ullinj, dukej se e mbulonin të shkuarën e saj, që fshihej në thellësi të trupit të gjatë dhe elegant. Ishte një zonjëllëk, që po shuhej ngadalë, me largimin nga kjo jetë të brezit të zonjës nga Parga. Kështu po ndodhte edhe në Athinë, ku kohët moderne po gërryenin çdo ditë shumë nga e kaluara, veçanërisht njerzillëkun e një brezi, që ndonëse kishte kaluar luftëra, sakrifica apo dhimbje e drama, ruanin të pandryshuar shpirtin dhe humanizmin e të shkuarës. Brezi i ri, i dhënë më shumë pas rrjeteve sociale dhe mjeteve moderne të komunikimit, gjithmonë e më shumë bëhej më i ftohtë dhe shoqëria në një të ardhme jo të largët do të shkonte drejt individualizimit ekstrem. Këto fjalë shënoi gazetari në bllokun e vogël, menjëherë pas takimit me zonjën nga Parga, ndërsa po pinte kafe pranë bregut të detit.
Ajo u ngrit prap në këmbë, u afrua pranë tavolinës së vogël, mori një nga pjatat me reçel dhe ja zgjati gazetarit. I tha prap se e kishte bërë me portokollet e bahçesë e se nuk duhej të kishte turp, por të rrinte si në shtëpinë e tij. Ai ju lut me mirësjellje që do të hante, se përpara i kishte e se nuk duhej të lodhej.
-Ego plikiomeni gjineka, djalthi im, – tha ajo.
– Oqi. Oqi.Qirija Fotini. Ju nuk jeni plikomeni gjinika…
Zëri, e folura e ngadaltë, dukej sikur e zbusnin vështrimin e dallgëzuar të syve. Edhe balli mbi sytë e dallgëzuar, dukej si një kopsht i qetë ose si një oaz me ujë, ku drita e diellit qetësohet në të, mendoi gazetari pa e hequr vështrimin nga portreti i zonjës nga Parga.
Ajo më kishte thënë në telefon se ruante nga rinia gërshetat, prandaj kur sapo do ta pyesja nëse ruante edhe ndonjë gjë tjetër, përveç tyre, ajo befas tha :
-Pedhi mu. Djalthi im. Ruaj të pagosur gjithçka. Kutu i kam të gjitha. Të ngrira, të pagosura brenda kurmit tim i kam djalëthi im. Edhe zërat e fëminisë time, edhe të rinisë, kutu i kam. Edhe zërat e gjishit e gjishes time, kutu i kam. Edhe zërat e nusë e të babait tim, kutu i kam. Edhe zërin e motrës time të vogël dhe vëllait, kutu i kam. Djalthi im. Lëri këto zëra të flenë brenda kurmit tim. Pedhi mu … Pedhi mu.
-Haje reçelin që nise. Të mërzita djalëthi im ? Je edhe i lodhur nga dhromi i glatë … Haje…
– Efkaristume. Efkaristume, – thashë unë pa e hequr vështrimin nga portreti i saj.
-Djalthi im. Edhe gluhën e të parëve të mi kutu e ruaj, – shtoi duke u ngritur dhe shtyrë para meje frutat dhe një pjatë me biskota. – Kutu. Kutu e ruaj.
Rrëfimi i gazetarit
E folura e saj, si prej deti të qetë, sikur e bëri më të butë portretin e dhimbjes dhe vështrimi m’u duk më i ëmbël. Fjalët për gjuhën dhe zërat e të parëve,që i ruante në thellësi të qënies në fillim tha në alvanishten e Thesprotisë e më pas në greqisht. Pashë orën. Ishte momenti që të regjistroja kujtimet e saj në kasetofonin e vogël,pavarësisht që nga bisedat në telefon, mund të riprodhoja çdo gjë në shkrimin tim. Le të fliste sa më gjatë. I kërkova falje që do t’i riktheja të kaluarën e saj të dhimbshme, se emocionet në atë moshë …
-Mund të filloni zonjë, – thashë, pasi shtypa butonin e regjistrimit.
-Jeshë vetëm 16 vjeç djalthi im. Kur ndodhi hataja në Pargë, gjishi më kishte dërguar në Rrapes. Ai iku dhe më la për të fjetur në shtëpinë e mikut të familjes sonë, Dhimitrit. Jeshë në një moshë më ngonen, mbesën e Dhimitrit, Vasiliqinë dhe duheshim si motra. Ato më mbanë edhe di netë të tjera atje e në Pargë, hipur në kalë, më solli djali i madh i Dhimitrit, Spirua… Kur kapërciem Qafën e Zaganit e shkelëm në qitet, zbrita nga kali…Këmbë njeriu në Pargë. Kaluam Urën e Sulotëve dhe në Turko-Pazar, pashë që diqanet ishin të mbillura… Këmbë njeriu djalthi im. Të hante vendi. Kur jeshëm para portës së madhe të shtëpisë, i fola nusë me zë të lartë. Pastaj babait e gjishit. Asnjë nuk m’u përgjigj. U fola me emër vëllait. Asnjë nuk m’u përgjigj. I fola motrës së vogël. Asnjë zë djalthi im … Pastaj hira brenda e nuk lash vend pa kërkuar … Ah djalthi im … Djalthi im …
U ngrita menjëherë në këmbë dhe duke e marrë nga krahët, e ndihmova që të ulej në minderin e gjerë, pranë dritares. Dridhej e tëra.
-Të lutem pi pak ujë, – thashë – Të lutem …
– Efkaristume, djalthi im.Ç’u bëra kështu … Të mërzita djalthi im ? Ke bërë gjithë atë dhromë për mua … Kace. Kace, pedhi mu …Ah korba `u … Kace. Kace. Ulu kutu.
U ula pranë saj, i hodha krahun në qafë dhe i kërkova falje që e kisha lënduar, duke i rikthyer të kaluarën. Ajo m’i mori duart, i bashkoi me të sajat dhe m’u lut prap që ta falja, se nuk e kishte veten në dorë dhe se kështu i ndodhte sa herë që rikthehej në ato kohëra … Ndjeva në duart e saj një ngrohtësi, që prej vitesh më mungonte: atë të nënës. M’i mbajti gjatë duart e mia mbështjellë te të sajat e pastaj u ngrit, kaloi në dhomën tjetër e u kthye me një pjatë, që e vuri në tavolinë. Më tha që ta haja atë ëmbëlsirë me qumësht, gjalp e vezë, që e kishte bërë mbrëmë. Edhe cepët i kam bërë vetë djalëthi im.
I thashë se çfarë ishin cepët. Ma tha greqisht dhe e kuptova se bëhej fjalë për petët e byrekut.
– Nuk kam provuar ndonjëherë këtë lloj byreku ose ëmbëlsirë, – i thashë e më pas e pyeta sesi quhej.
– Klumushtuar djalthi im. Klumushtuar.
I thashë se nuk kuptoja asgjë nga alvanishtja e Thesprotisë. Ajo buzëqeshi, u ul pranë meje e ma spjegoi greqisht fjalën “klumushtuar” e se po të doja mund të ma jepte recetën e gatimit.
– Ta gatuan nuja, nëna jote, – tha.
– Ah, – thashë- Mana mu ka vite që ka vdekur.
– Ç’më the djalthi im ? Kaq e re ? – tha duke m’i marrë prap duart në të sajat – Do të ve një copë klumushtuar ta marrësh me vete. Deri në Athinë ke dhromë të glatë.
– Efkaristume mana mu. Faleminderit nëna ime.Efkaristume.
– Ah djalthi im … Djalthi im. Dritë ma bëre shtëpinë që më erdhe…- tha duke u ngritur. – Ja erdha. Sa të marr klumështorin …
U ngrita dhe hodha vështrimin jashtë,nga ku dukej deti i qetë, limani e tutje kodrat me ullinj të Pargës.
-Ja djalthi im. Kutu e ke klumushtorin – tha ajo dhe u ul prapë në vendin e saj. Mori gotën me ujë e nisi ta pijë me gllënka.
– Signome. Signome qiria… Signome mana mu. Më falni. Më falni zonjë… Më falini nëna ime, – thashë duke e vështruar.
Dukej më e qetë, shumë më e qetë. Piu prapë ujë e tha që të mos mërzitesha e se prej vitesh të kaluarën e saj të hidhur e kishte kyçur brenda kurmit dhe se sot ajo ishte rikthyer në ditët, kur i kishte ndodhur hataja.
– Djalthi im. Ti more dhromnë e gjatë nga Athina për mua, – tha me zërin e butë – Hape prapë atë dhe merri fjalët që do thom.
Nuk e prisja që ajo të vazhdonte rrëfimin… Dhe sapo vura mbi tavolinë kasetofonin, zonja nga Parga ja nisi nga e para… Fliste ngadalë, me pauza të gjata mes fjalëve, herë më shpejt dhe herë herë ndalonte, pinte me gllënka ujë apo ngrihej duke parë nga dritarja portën e madhe, sikur dëgjonte të trokiturat e forta të viteve më parë. Pastaj ulej me të njëjtin ritëm të foluri. Ndiqja me vëmendje rrëfimin e saj tronditës, por gjithashtu edhe gjendjen e saj shëndetësore. Dukej mirë, ndonëse prapë ngrihej në këmbë e shkonte në dritare për të parë portën e madhe, ku nuk kalonte asnjeri.
– Ja këto keshë për të thënë djalthi im, – tha ajo, duke marrë gotën me ujë, që e piu prapë me gllënka deri në fund.
E falenderova edhe një herë për mikpritjen dhe i këkova prapë falje që e kisha lënduar, duke e rikthyer prapa në kohë, në kujtimet e saj të hidhura. Zonja nga Parga nuk foli, por shkoi prapë në dritare dhe pasi qëndroi më gjatë atje. Futa në çantë klumushtorin, ndërsa kasetofinin e vogël e mora në dorë. M’u duk shumë i rëndë ai kasetofon, më i rëndë se asnjëherë tjetër.
– Do të përcjell deri te porta e jashtme djalthi im, – tha duke zbritur shkallët. – Do shohësh edhe kopshtin, para se të ikësh.
Kopshti dukej që kishte kujdesin si prej nëne, sepse edhe lulet, edhe ullinjtë, portokallet apo limonat, ishin jo vetëm të gjelbëruara, por edhe toka e punuar e trungjet të lyera me gëlqere të bardhë.
– Eja kutu djalthi im. E sheh këtë limua ? E bleu fidan në Prevezë Kristua kur unë u bëra më mirë nga shëndeti. Ki limua është gjishi im. Kjo ngjitur me limuan është qitro. Është gjishja ime. Qitron e bleu në Artë Kristua.
Shtanga. Zonja nga Parga prekte me përkëdheli trungjet e pemëve e u fliste alvanisht.
-Sa herë më merr malli, zbres shkallët dhe llafosem me to. U flas e u flas të gjithëve me radhë. I pjes për shëndenë, hallet e kësaj dynjaje. Kur frinë erë dhe tunden pemët, them me vete që më dëgjuan, por janë të vuvosur e nuk më përgjigjen dot. Ja kështu bëj. Vështroje këtë nerënxë djalthi im. Është nuja ime. Ki këtu është babai im. Është ftua i ëmbël. Në Gumenicë e bleu fidan Kristua. E sheh këtë fidan të bukur lastar që është rritur? Motra ime është. Ki kutu është vëllai im. Edhe ki limua është. Limua nga të Korfuzit djalëthi im.
Ndiqja me vëmendje çdo fjalë të zonjës nga Parga, vështrimin e saj të përhumbur kur prekte pemët, sytë e butë të lëngëzuar nga lotët. Pastaj dolëm prap në hyrjen e shtëpisë dhe ajo më tregoi dy vazo të mëdha, njera mbjellë me manxuranë e tjetra me trëndafil. Nuk kisha parë ndonjëherë manxuranë me gjethe aq të madhe. I thashë zonjës nga Parga se nëna ime në Athinë kishte dy vazo me manxuranë, por jo me gjethe kaq të mëdha e se ajo e pëlqente shumë çajin e manxuranës.
