Intervistoi Andreas Dushi
A. D: Z. Bajraj, ka mbi njëzet vjet që jeni larguar nga Kosova drejt Meksikës, çka do të thotë se një pjesë e madhe, në mos e gjithë krijimtaria juaj është mbrujtur larg atdheut. Besoj për këtë fakt, Kosova ndikon diqysh në letërsinë tuaj, apo jo? Ku shfaqet, ku tregohet ky ndikim?
Xh. B: Kurrë nuk e paskam menduar këtë fakt të dhimbshëm; është më se e vërtetë që pjesa më e madhe e krijimtarisë sime ka lindur larg atdheut. Sidoqoftë, atdheun e mbart me vete kahdo që shkoj, si një udhëtar që shpëtoi nga anija e përmbytur të cilit atdheu iu ka kapur për njërën këmbë dhe tash jemi së bashku kudo, bashkë me të gjallët e me të vdekurit. Po ashtu vazhdojnë të vdesin aty njerëzit që i kam njohur dhe i kam dashur, lindin disa që kurrë nuk do t’i njoh. Lulëzojnë krimi i organizuar, korrupsioni, hajnia… rrënohet arsimi, shëndetësia, kultura (arti në përgjithësi). Ca vlera etike në të cilat dikur është investuar aq shumë, tani janë zhdukur dhe kjo më dhemb.
Pra, jetoj në vendlindjen e realizmit magjik dhe i mbart të gjitha plagët e trojeve shqiptare brenda vetes, e sidomos ato të Kosovës, dhe veçanërisht ato të Rahovecit. Nga ajo dhimbje lindin poezitë e mia. Nxjerrin kokë si bimët dhe çelin lule të dhembjes me fytyrë njeriu universal.
Ky është një proces dhe jo një vendim. Në të ka edhe dhimbje meksikane a siriane. Ka lexues në gjuhën spanjolle që nuk e kanë idenë se ku gjendet Kosova, por që iu arrin në zemër poezia ime. Kosova dhe letërsia e saj, për mua nuk kanë qenë asnjëherë në një relacion dashurie mes vete, kështu që vetëm Kosovën e mora me vete dhe një pjesë shumë, shumë të vogël nga autorët e viseve tona.
Mbase kjo, dhembja, është karakteristikë e gjeneratës së parë të emigracionit dhe si e tillë është një proces, proces i dhimbshëm, i natyrshëm.
A. D: Ndonëse studimet për Gjuhë Shqipe dhe Letërsi i keni ndjekur në Prishtinë, kur u larguat, ju filluat të shkruani në spanjisht. Si jetojnë këto dy gjuhë brenda jush?
Xh. B: Spanjishtja nuk është gjuha e parë e huaj që e kam njohur, por është gjuha e parë e huaj me të cilën më duhet të komunikoj përditë dhe më është dashur të futem thellë në të, përndryshe si do t’ua mësoja studentëve poezinë, shkrimin e saj, leximin e saj, bashkëjetesën me të?! Edhe pse i kisha ca libra të botuar në Kosovë, që mund të numëroheshin në gishtat e një dore, ata njiheshin edhe për vetë faktin se ishin të shpërblyer. Por jetoja në Rahovec, pra, në provincë, nuk jam njeri që imponohem kështu që “ishim marr vesh” me elitën e shpifur që ata të më injorojnë mua dhe unë ta injoroj komplet atë.
Pas luftës, z. Fatmir Sulejmani, ish kryeredaktor i revistës dhe i Shtëpisë Botuese Brezi 9 me seli në Tetovë, Maqedonia e Veriut, përkujdesej për botimin e librave të mi në gjuhën shqipe. Jo vetëm që përkujdesej, por më presiononte, m’i nxirrte si me zor, insistonte që të shkruaj në gjuhën shqipe dhe kështu kanë lindur ca libra me poezi për të cilët i jam shumë mirënjohës Fatmirit. Njëri prej tyre arriti të futet edhe në planprogramin për vitin e katërt të shkollave të mesme në gjuhën shqipe në Maqedoninë e Veriut.
Derisa po ndodhte kjo, në Meksikë u botua libri im i dytë “El tamaño del dolor” që u prit jashtëzakonisht bukur nga kritika dhe lexuesi meksikan. Arriti të futet nëpër biblioteka publike dhe po ashtu edhe në bibliotekat universitare në Meksikë dhe në disa universitete në SHBA. Në Kosovë më kishin “harruar” plotësisht. Edhe sot e kësaj dite në katedrën e Letërsisë dhe Gjuhës shqipe të Universitetit të Prishtinës, në lëndën e Letërsisë bashkëkohore shqipe nuk përmendet poezia ime. Kjo më dhimbte shumë, se Kosovën më duhej ta tërhiqja me vete kahdo që lëvizja në Meksikë. Shto kësaj sfidën e parefuzueshme të përpjekjes që të shkruaj në gjuhën e Borhesit, Kortasarit, Markesit, Pasit, Nerudës, Valjehos, Huidobros, mos t’i rendis tashti gjeneratat spanjolle të 98’shit, 1914, 1927, 1936, 1940, 1950 etj.. T’i bie shkurt, pushova së shkruari në gjuhën shqipe, paj në Kosovë dhunohej liria e lëre më poezia e Xhevdet Bajrajt. Kjo vazhdoi për 10 vjet, më duhet të them që në Tiranë, në Globus R, poeti i njohur shqiptar, Petraq Risto e botoi “Shpuplimi i shqiponjës” që ishte një antologji personale, me poezitë e mia nga librat e botuar para luftës dhe nga librat e botuar në Tetovë, të shoqëruara me njëzet apo tridhjetë poezi të përkthyera nga gjuha spanjolle. Po ashtu, me insistimin e dramatugut Jeton Neziraj, e përktheva një poemë time nga gjuha spanjolle, e shndërrova në monodramë, “Vrasja e mushkonjës”, e cila e fitoi çmimin Katarina Josipi, u përkthye në gjuhën serbe, angleze, gjermane dhe turke. Ideja më lindi natyrshëm sepse një regjisor argjentinas e pati adaptuar për teatër, shfaqje e cila u shfaq në Argjentinë dhe në Meksikë. Pra, pushova së shkruari në gjuhën shqipe deri në vitin 2014 apo 2015, derisa e takova në Meksiko Siti publicistin dhe shkrimtarin e njohur, Veton Surroin, një njeri për të cilin kisha dhe vazhdoj të kem shumë respekt. Ia dhurova ca tituj të librave në gjuhën spanjolle dhe u ndjeva keq kur i tregova që këta tituj nuk ekzistonin në gjuhën shqipe. Më kërkoi që ta pregatis një libër dhe t’ia dërgoj për Botimet Koha. Pastaj zonja Flaka Surroi u përkujdes për botimin e tij me titull “Copa ime e qiellit” dhe për botimin e librit të radhës “Lëngu i trëndafilave”. Ishte një bashkëpunim i jashtëzakonshëm me Botimet Koha. Bashkëpunimi me Koha-n është i rëndësishëm sepse m’u desh që krahas lexuesit meksikan, t’i kushtoja më shumë kujdes edhe lexuesit shqiptar. Pastaj librin e radhës, “Vitet që nuk e sollën pranverën” e botoi Klubi Letrar “De Rada” nga Ferizaj, që po ashtu ishte një bashkëpunim i shkëlqyeshëm me kryesinë e këtij klubi. Tash botoj në Shtëpinë botuese “Armagedoni”, me pronarin e saj e kam po ashtu një bashkëpunim që më bën të ndjehem autor i privilegjuar i kësaj shtëpie botuese. Shumica e këtyre librave u botuan në gjuhën shqipe dhe atë spanjolle. Me kalimin e kohës, si të shpjegohem, u zhduk rëndësia se në cilën gjuhë shkruaj dhe sivjet për herë të parë pas gjashtëmbëdhjetë vjetëve, “Armagedoni” do t’i botojë disa libra të mi të shkruar në gjuhën shqipe, natyrisht, në ta nuk do të mungojë edhe motivi meksikan.
E stërzgjata me përgjigje dhe i kërkoj ndjesë lexuesit, por për ta shpjeguar se si bashkëjetojnë dy gjuhë brenda një autori është më shumë çështje kulturore, individuale, që ka të bëjë me lidhjet e tyre, secilit veç e veç, me letërsinë.
A. D: Për të qëndruar edhe pak këtu, te lidhja me gjuhën: Ka raste kur shkrimtarë të ndryshëm, kujtoj këtu Mira Meksin, pasi shkruajnë në shqip, letërsinë e tyre e përkthejnë në një gjuhë tjetër. Ndërsa me ju ndodh e anasjellta, në fillim shkruani spanjisht e mandej, në shqip. Ky proces, më tepër se përkthim, a është rishkrim i poezisë? Dhe, a ndodh natyrshëm, apo i shtyrë nga kushedi ç’faktorë?
Xh. B: Nabokov e Brodski, edhe pse vinin nga një letërsi e madhe, kanë krijuar në gjuhë të huaj. Pol Celan, një nga poetët më të mëdhenj të poezisë universale, ka qenë “i dënuar” që tërë jetën të shkruante në gjuhën e vrasësve të familjes së tij dhe të popullit të tij. Jeta di të bëjë kësi “shaka”. Është e gjatë lista e shkrimtarëve që kanë funksionuar shkëlqyeshëm në gjuhë të huaja. Ajo që di të them është se një krijues mund të shkruajë në gjuhën e tij amtare e pastaj ta përkthejë veten në gjuhë të huaj, por kjo nuk funksionon kështu. Të jem preciz, do të funksionojë, por si libër i përkthyer. Ta ilustroj këtë me një shembull konkret: po t’ia hiqnim shënimin që është libër i përkthyer në gjuhën spanjolle romanit “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, jo vetëm që në mënyrë automatike pushon magjia e këtij romani, por autorin do ta përceptonin si një të humbur në kohë. Sepse është një rrymë, një propozim estetik tashmë i tejkaluar. Natyrisht që elemente të saj do ta shoqërojnë prozën edhe për një kohë, por të krijosh do të thotë të ecësh përpara, do të thotë lëvizje, do të thotë të pushtosh hapësira, horizonte të reja, do të thotë të jesh i lirë. E kjo e fundit është më e rëndësishmja dhe një krijues i mirëfilltë për asgjë në këtë botë nuk do ta sakrifikonte as një pëllëmbë të lirisë që e ka pushtuar vetë, qoftë edhe nëse në atë copë të lirisë autori shënon “rënie”. E futa brenda thojzave këtë sepse edhe rënia do të thotë fluturim. Liria është diçka përtej…
Shqipja dhe spanjishtja nuk janë uji e zjarri brenda meje, janë dy zjarre që bashkohen. Janë dy zogj në një distancë të shkurtër mes veti dhe… po ua dhuroj lexuesve tuaj një poezi të pabotuar në gjuhën shqipe, KËNGA E DASHURISË apo PARA SE TË FLUTURONIN ZOGJTË: Fluturimin e ka zbuluar zogu/ kur e ka dëgjuar një zog tjetër/ duke kënduar për dashurinë. Pra duhet të ndodh natyrshëm, e kjo ndodh kur bashkëjeton me një popull, me historinë e tij, traditën, muzikën, filmin, letërsinë. Kur ia njeh gëzimin, hidhërimin, plagët.
Dhe një këshillë për krijuesit e rinj, gratis: mos gënjeni, mos u përpiqni të mashtroni, as në gjuhën amtare e as në atë të huaj, se mendja mund të manipulohet, por shpirti assesi.
A. D: T’ju them të drejtën, pyetja e mëparshme lindi edhe për shkak të një tjetër fakti: Përveçse poet, jeni edhe përkthyes, spanjisht – shqip si dhe anasjelltas, ship – spanjisht. Mbi çka ndërtohet raporti i përkthimit të një tjetër shkrimtari dhe i përkthimit të vetes?
Xh. B: Kur përkthej, përpiqem t’i përmbahem origjinalit dhe të përpiqem ta bart në gjuhën tjetër sa më natyrshëm, e që të ndodhë kjo, nuk mjafton ta njohësh vetëm gjuhën, por duhet të ngrihesh në majë të gishtërinjve dhe të shohësh në shpirtin e një populli të tërë. Ta zëmë, Huan Rulfo është një shkrimtar brilant. Mirëpo, një argjentinas apo një spanjoll, edhe pse gjuhën spanjolle e ka gjuhë amtare, kurrë nuk do ta kuptojë atë pa e kuptuar Meksikën, popullin meksikan dhe pa e kuptuar regjionin prej nga vjen Huan Rulfo. Kur e përkthej veten e kam shumë më lehtë, sepse e njoh popullin shqiptar dhe atë meksikan po ashtu. Unë jam pikë takimi i dy kulturave/gjuhëve dhe mbahem për atë pikë me thonjtë e zemrës. Thjesht, jam përkrahës i idesë që gjuha na humanizon. Kuptimi që bartin fjalët, mesazhi, emocioni na humanizon dhe jo loja kot e fjalëve, jo gëzhoja e tyre. Kjo e fundit në poezi prodhon vetëm zhurmë të maskuar.
A. D: Para se të flasim pak më konkretisht për poezinë tuaj, tanimë si shkrimtar, ndjej t’ju pyes nëse letërsia shqipe njihet ndopak në Meksikë e nëse po, ç’vend zë tablonë e përgjithshme letrare të atij vendi?
Xh. B: Për fat të keq, letërsia shqipe nuk njihet në Meksikë, trevat tona janë të rrethuara nga italianët, grekët dhe sllavët e jugut. Unë gjithandej ua dhuroj miqve të mi romanet e Kadaresë dhe të Kongolit dhe u flas studentëve për autorë të caktuar. E kam botuar në spanjisht edhe “Antologjinë e poezisë bashkëkohore shqiptare” të cilën ua dhuroj me shumë qejf studentëve të mi dhe e cila më shërben t’ua shpjegoj edhe rrethanat në të cilat është krijuar ajo. Por po ashtu, në orët e tjera gjatë semestrit u flas edhe për poezinë e popujve të tjerë. Shumë pak bëjnë shtetet tona për shpërndarjen e vlerave tona letrare. Them shumë pak, se mbase Ministritë për kulturë edhe i dedikojnë ca lekë për këtë punë, por ato përfundojnë në duart e sharlatanëve që tërë ditën qëndrojnë nën dritaret e asaj ministrie dhe krrokasin për ata lekë sikur janë duke vdekur urie. E krrokamat nuk mund t’ia shesësh botës, aq më keq, nuk i pranojnë ato qoftë edhe si dhurata.
A. D: “Jeta e poetit/ një pikë ujë/ që refuzon të derdhet në det/ avullohet/ dhe kthehet në tokë/ për ta ushqyer një bimë/ a për t´ia shuar etjen një fluture/ që sapo braktisi rrobat e krimbit/ mbi varrin e ri…” Poezia nga ku është marrë kjo pjesë titullohet “Pika e ujit”. E nëse jeta e poetit është një pikë uji, po uji si plotni, pra si e tërë, është poezia? Në ç’mënyrë kjo “pikë” i përshtatet “së tërës”?
Xh. B: Është një pikë e ujit që përmban në vete të gjitha karakteristikat e pikave të tjera apo ujin si plotni. Ama kjo refuzon të derdhet në det, lexo të vdesë, kështu që rebelohet, shndërrohet në shi, pikë shiu dhe kthehet në tokë për ta ushqyer një bimë… e shoqëron njeriun edhe përtej vdekjes.
T’ia përkujtoj ndokujt që ka nevojë për shpjegim, nuk po flasim për ndonjë religjion të caktuar, por për poezi në të cilën edhe pse po flasim për një pikë uji, njeriu është në qendër të saj.
A. D: Në poezinë tuaj gjejmë të pranishëm edhe motivin e lirisë. Ama, ngjan sikur atë nuk e kërkoni në vetvete, por synoni ta shpjegoni për të pasqyruar mungesën e saj. “E për ata që ende nuk e kuptojnë/ liri do të thotë/ kur krimbat shndërrohen në flutura/ majmuni në burrë të ri/ e burri të bëhet njeri”. Xhevdet, këto metamorfoza që ndodhin në liri, kur keni ndjerë të shfaqen për herë të parë në poezinë e Kosovës?
Xh. B: Eh, liria në Kosovë, apo në Ballkan në përgjithësi duket si një nocion abstrakt, kur e kemi parasysh që brenda një shtëpie, apartamenti apo kasolleje jetojnë dy gjenerata, breza, të mos them më shumë. E tash krahasojeni me kuptimin e lirisë së Nikos Kazancakisit që të ngjeth mishtë. Shiko, njeriu normal medoemos duhet të jetë i lirë, e të qenit gjallë, paj, të qenët gjallë sa për të qenë gjallë, mund ta shpie njeriun në një stad më të ulët se të çdo shtaze apo insekti të lirë. Në qendër të civilizimit oksidental qëndron individi, jo pa arsye, sepse kur dikush përpiqet ta gjunjëzojë, apo ta dhunojë një popull, do ta ketë shumë më vështirë ta bëjë këtë me secilin veç e veç. Nejse, ne si popull nuk e kemi këtë problem, ne me vite votojmë dhunuesit e lirisë sonë vullnetarisht. Kur jemi te liria e individit, disa e gjejnë lirinë në alkool, në drogë, disa në art, e disa në të gjitha këto së bashku. Ajo liri nuk gjendet në nivelin e artit mesatar, por në kufinjtë e një propozimi estetik që mbretëron brenda epokës në të cilën jeton krijuesi. E po ai krijues, duhet ta përshkojë mespërmes atë bërthamë, e jo të ndalet aty.
Kam frikë se poezia e Kosovës është në krizë të thellë dhe jo vetëm poezia, por edhe gjinitë e tjera letrare. Ajo që mbahet për këmbën time ka vetëm ca emra të përveçëm krijuesish, të tjerët, shumica e tyre, për fat të keq, me apo pa vetëdije, i thurin lavde injorancës. Nëse do të kishin kontakt me poezinë e indianëve të Amerikës Latine, do të duheshin të turpëroheshin. I përmenda banorët e vjetër të Amerikës dhe poezinë e tyre qoftë edhe këtë aktuale, që na përkujtojnë zgjuarsinë e të parëve tonë, fëmijërinë e njerëzimit dhe mënyrën e tyre të pafajshme për ta parë, për ta shijuar botën dhe për t’i emëruar gjërat që i kanë rrethuar. Poeti duhet të ketë trashëguar diçka nga ai sinqeritet. Por të paturpët nuk e njohin këtë ndjenjë, prandaj edhe qëndrojnë poshtë dritareve të Ministrisë për Kulturë apo institucioneve ndërkombëtare dhe presin t’u bie ca “ushqim” nga ato dritare. Kjo ta lë përshtypjen e gabuar që shteti vepron kundër artit. E kjo është një e vërtetë e mangët. Por kjo është temë tjetër, ndërsa unë po ngutem t’iu përgjigjem pyetjeve tuaja në momentin e fundit.
A.D: Po poezia juaj në përgjithësi, pa u ndalur në raste të veçanta, në ndërlidhjen e krijuar me lirinë, a është manifest i saj, kërkim i pareshtur drejt zbulimit të saj apo gjësend tjetër?
Xh. B: Natyrisht, jetën, lirinë, njeriu mendon që i njeh, që i di ato, por në të vërtetë shumë pak, apo të mos them asgjë nuk di për to. Edhe kur njëra sakrifikohet për tjetrën, jeta për lirinë apo liria për jetën, sërish kam frikë që nuk di për to (respekt të rënëve në të gjitha luftrat për ta mbrojtur atë që e njohim si liri). Arti e plotëson këtë, e krijon këtë lidhje, qoftë bile duke i përshkruar të dy anët e rrugës që shpie në varr, pra nga dita e lindjes deri në ditën e vdekjes. Shto kësaj barrën e ëmbël të dashurisë, apo atë të hidhurën, mungesën e saj (dashurisë). Kazancakis edhe dashurinë e merr si pengesë për ta arritur lirinë, prandaj edhe thashë që liria e tij të ngjeth mishtë. Sidoqoftë, liria krijuese, poezia, është si uji i dëgjueshëm, i disiplinuar që i lidh dy brigje, dy a më shumë ishuj, dy a më shumë zemra, mes veti. Nëse në poezi nuk ndodh kjo, atëherë ajo thjesht do të ishte e barabartë me një masturbim estetik.
A. D: “Kam kohë që jam i vdekur/ por kam përshtypjen/ se jam duke i ëndërruar këto që i shkruaj”. Nëse vërtetë po ëndërrohen këto që shkruani, kur të zgjoheni, si do ta kujtoni këtë ëndërr?
Xh.B: Nganjëherë duhet të vdesim që të mund të këndojmë (të shkruajmë poezi për jetën), ndonjëherë, apo shumë shpesh, e bëjmë këtë duke vdekur, figurativisht po shprehem, dhe nuk po flas për autorët që ka kohë që kanë vdekur e ne i lexojmë me ëndje, apo një numër të konsiderueshëm të tyre, i refuzojmë me ëndje. Po ashtu, nganjëherë më duket se i ngjaj një heroi të njërës nga poezitë e mia, që ngrihet nga varri dhe shkon në kërkim të një atdheu tjetër për të vdekur për të, e ku nuk do të abuzohej me lirinë, kështu që këndon brenda një varri dhe mbase ka kush e dëgjon këngën e një të vdekuri.
A. D: “Muza më çmend/ thotë se/ poeti nuk mund të fle/ pa e zbutur tokën e egër/ pa u kthyer në atdhe”. Kjo poezi, vërtetë më ka tronditur! Por njëkohësisht, më ka bërë të mendoj: poeti e mbart apo e krijon atdheun? Ju, si mendoni?
Xh. B: E krijon dhe e mbart. Herë unë e ngreh zhagas, herë ai më shtyn përpara. Edhe po të kthehesha në Kosovë, kjo nuk do të ndryshonte, sepse një lloj atdheu tash e kam Meksikën. Para se ta ndjeja Meksikën kështu, mendoja që jam si një pemë që e kanë sjellë në një pjesë të botës me kushte shumë të volitshme, por që ajo pemë është krijuar për Kosovë dhe që nuk mund të çelë lule apo të jep fruta larg Kosovës. Pas tërë këtyre viteve në Meksikë, mbase edhe po të kthehesha në Kosovë a Shqipëri, do të më ndiqte e njëjta ndjenjë, se më është kapur diçka për njërën këmbë. Si duket për momentin, qenkam lindur që të këndoj shumë larg Kosovës.
A. D: Një tjetër motiv, mjaft i rëndësishëm, veçanërisht në Copa ime e qiellit, është edhe gruaja. Në një poezi me këtë titull, pra Gruaja, shkruani “Sa e dhimbshme do të ishte të jetohet një jetë e tërë/ dhe një herë/ të paktën një herë/ të mos i përkushtohet një poezi/ një gruaje”. Edhe unë ndaj të njëjtin mendim, por për arsye që vështirë t’i kuptoj, ndaj vargje të tilla më ngjan sikur po më lexojnë, jo sikur po i lexoj. Prandaj, dua t’ju pyes ju, thjeshtë, pse? Pse do të ishte kaq e dhimbshme?
Xh. B: Sepse gruaja bën që të të çelë lulja e ballit, të të lëvizë kapaku i kresë, të të skuqen mollëzat e faqeve, të të këndojë zogu brenda kafazit të kraharorit, të të fluturojnë zogjtë e këmbëve ose të të dridhen lidhëset e këpucëve. Kjo është veç një pjesë e gjërave që do të mund t’i ndodhnin njeriut. Nejse, ishte një shaka me një gjysmë poezie. Kështu e kam më lehtë të përgjigjem, se të them për shembull që një njeri që kurrë nuk ka qenë i nxitur nga një grua për ta shkruar një poezi, nuk është një njeri komplet. (Respekt për homoseksualët!).
A. D: Ju keni shkruar poezi për nënën, babain, vëllain, nipin… Në ç’mënyrë ngërthehet në një krijim marrëdhënia e krijuesit me njerëzit e tjerë, qofshin ata familjarë, miq, të njohur a të panjohur?
Xh. B: Këto poezi janë më shumë klithje, klithjet e fundit të individit brenda rrethanave në të cilat jeton. Thirrje për t’u zgjuar nga gjumi. Shfaqen në to problemet sociale me të cilat ballafaqohet Kosova, përcillen mesazhe politike, e në të vërtetë kudo është një dashuri e madhe për njeriun, për të afërmin. Është një nga mënyrat për të komunikuar me lexuesin shqiptar, sidoqoftë, edhe në gjuhën spanjolle u arrijnë njerëzve në zemër.
A.D: Poezitë e librit tuaj “Kafe me nënën” paraqesin ndjenjën e një dhimbjeje të sinqertë për të pashmangshmen: vdekjen. Mes të tjerash, aty keni një poezi me titull “Të vdekurit nuk janë larg”. Si mendoni, çfarë na ndan nga të vdekurit?
Xh. B: Ne nga ata na ndan një frymëmarrje, një e rrahur zemre a qerpiku. Në të vërtetë ata jetojnë me ne, na detyrojnë të bëhemi më të mirë, më të këqinj, na i mbajnë të hapura dyert e jetës e të lirisë, nganjëherë nuk na lënë të flemë. Na detyrojnë apo na ndihmojnë të dashurojmë. Na mësojnë të gjitha, por zakonisht nuk kemi veshë t’i dëgjojmë. Ashtu si nuk kemi veshë t’i dëgjojmë kafshët e egra dhe të buta, yjet, muzikën e tyre, fijet e barit… E ato, dua të besoj se na dëgjojnë.
A. D: Po poezia, a e zgjeron apo e ngushton këtë largësi?
Xh. B: Brenda saj (poezisë) koha rrjedh ndryshe dhe nuk matet dot as me orë alafranga as me atë allaturke. Prandaj në poezi asgjë nuk na ndan nga ata, përkundrazi, ajo na lidh më shumë. Poezia e ngushton aq shumë largësinë, sa që nganjëherë është vështirë të dallojmë se kush është gjallë e kush i vdekur. Poezia është një dritare drejt së kaluarës, së tashmes dhe së ardhmes. Të shkruash do të thotë të shpjegosh vetveten. Të jesh i vetëdijshëm se gjërat që i sheh, qoftë si i verbëri që i sheh me prekje të dorës, të shohin edhe ato ty.
A. D: Në titujt e librave të tu, lexojmë se përveç nënës, keni edhe Rahovecin (Ca kokrra rrushi të Rahovecit). Është interesante, pasi vetëm në këto raste, vërehet qartë një konceptim konkret i titullit. Ndaj, vetvetiu më lind pyetja: Në jetën tuaj letrare, nëna dhe vendlindja ç’rol kanë? A ekziston një lidhje gati transhendente mes tyre?
Xh. B: Pajtohem, bile kështu është për mua. Njerëzit dhe vendet lidhen fuqishëm në mua, apo më mirë ta them ndryshe, unë lidhem me njerëz dhe me vende fuqishëm, pothuaj në mënyrë të pandashme. Dhe kur ndodh të na ndajnë e ndjej se si më hiqet një copë mishi, pa anestezi. Kur shkoj në Rahovec, pjesën më të madhe të kohës e kaloj me shokët e fëmijërisë. Është një ndjenjë e papërshkrueshme. Sapo të ulet aeroplani në aeroportin e Rinasit apo në Prishtinë, unë shndërrohem në fëmijë, pas një muaji, po në të njëjtët aeroporte, unë ndjehem plak me disa qindra vjet jetë.
Mund të jem i lumtur në Sarandë, Kavajë, Kukës a Tetovë, janë njerëzit, rruga, qyteti që ma japin këtë ndjesi dhe pse jo, edhe kafenetë e qytetit. Nuk mund të jem i lumtur në Shqipëri vetëm në vitin 1997.
A. D: Xhevdet, përveç poezisë, ju jeni gjithashtu protagonist në filmin “Aro Tolbukhin – Në mendjen e vrasësit” (Aro Tolbukhin – En la mente del asesino), të regjisorit spanjoll Agustín Villaronga, film ky që ka qenë fitues i disa çmimeve ndërkombëtare. Çfarë ju motivoi për t’u marrë edhe me një tjetër formë të artit, përveç letërsisë?
Xh. B: E dua filmin; erdhi regjisori dhe më ftoi të jem pjesë e projektit. U habita shumë, por e kisha kureshtjen e fëmijës, thashë ta provoj edhe këtë. Ishte një përvojë fantastike me ekipin e filmit, sidomos më pëlqente ajo që ndodhte prapa skenës. Kur e shikova filmin për herë të parë, e vërejta se çfarë do të thotë të punosh brenda një ekipi. “Poeti” në këtë rast ishte regjisori, në të vërtetë kishte goxha poetë aty e unë nuk isha as Robert de Niro e as Al Paçino.
A. D: Ndërkohë, ju jeni profesor në “Akademinë e Krijimtarisë Letrare” në “Universidad Autónoma de la Ciudad de México”. Në Shqipëri, por besoj se edhe në Kosovë, një Akademi e tillë mungon. Ç’mësim, nga formimi pedagogjik, por edhe ai letrar, mendoni se mund të ndani me krijuesit që e lexuan këtë bisedë?
Xh. B: Studentëve iu flas për atë se e kanë një rast të mirë të mos e kalojnë jetën në gjumë, se gjatë rrugës së jetës mund të mbështeten në poezinë dhe se ajo viza në mes të datës së lindjes dhe të vdekjes mbi gurin e varrit të tyre do të paraqesë një aventurë të jashtëzakonshme për vizitorët e varrezës apo të bibliotekës. Se e kanë një rast të mirë t’u flasin stërnipave me shpirtin e një epoke, për autorin personalisht dhe për njerëzimin. U them ta gjejnë një shpirt binjak në një kohë tjetër, në një kontinent tjetër. Se poezia është përgjigjja më e pastër e qenies njerëzore në pyetjet thelbësore në lidhje me jetën, dashurinë dhe vdekjen. Pastaj ua lexoj disa poezi, si për shembull Arti poetik të H. L. Borhesit, Arti poetik të V. Huidobros, Një këngë për fundin e botës të Ç. Milloshit apo Itakën e K. Kavafis apo këtë:
Ç’është poezia? – thua ndërsa e ngulit
në bebëzën time të syrit bebëzen e kaltër tënde.
Ç’është poezia! Dhe ti më bën këtë pyetje?
Poezia… je ti.
Gustavo Adolfo Beker (Gustavo Adolfo Bécquer)
A. D: Faleminderit, përzemërsisht!
Xh. B: Falemnderit juve, ishte një kënaqësi për mua.
