Përktheu: Granit Zela
Tre shkallë të së keqes mund të dallohen në botën e çuditshme të përkthimit letrar. E para, dhe më e vogla, përfshin gabime të dukshme për shkak të mosdijes ose njohurive të mangëta. Kjo është thjesht dobësi njerëzore dhe për këtë arsye e përligjur. Hapi tjetër për në ferr bëhet nga përkthyesi, i cili me dashje kapërcen fjalë ose pjesë që ai nuk shqetësohet t’i kuptojë ose që mund të duken të paqarta ose të pahijshme për lexuesit e imagjinuar në mënyrë të paqartë; e pranon pa mëdyshje vështrimin bosh nga fjalori; pa ndonjë merak ose ia nënshtron diturinë cektësisë: ai është po aq i gatshëm të dijë më pak se autori, aq sa është të mendojë se di më mirë. Shkalla e tretë dhe më e keqja e turpit arrihet kur një kryevepër rrafshohet dhe preket në një formë të tillë, duke e zbukuruar poshtërisht në një mënyrë të tillë që të përputhet me nocionet dhe paragjykimet e një publiku të caktuar. Ky është një krim, për t’u ndëshkuar duke ua vënë këmbët në mengene siç ndëshkoheshin hajdutët një herë e një kohë.
Gafat që përfshihen në kategorinë e parë mund të ndahen në dy klasa. Njohja e pamjaftueshme e gjuhës së huaj mund ta shndërrojë një shprehje të zakonshme në një thënie të jashtëzakonshme që autori i vërtetë nuk kishte kurrë ndërmend ta bënte. “Bien être general”[1] bëhet pohimi burrëror se “është mirë të jesh gjeneral”; një gjeneral fisnik të cilit një përkthyesi frëngjisht i “Hamletit” i ka dalë namin se i jep havjar.[2] Po kështu, në një botim gjerman të Çehovit, një mësues, sapo hyn në klasë, zhytet në “gazetën e tij”, gjë që e shtyu një recensent pompoz të komentonte mbi gjendjen e trishtuar të mësimit publik në periudhën e Rusisë para sovjetike. Por Çehovi i vërtetë i referohej thjesht “regjistrit” të klasës që një mësues hapte për të kontrolluar temën e mësimit, notat dhe mungesat. Dhe anasjelltas, fjalët e pafajshme në një roman anglez si “nata e parë” dhe “bar/public house[3]” janë bërë në një përkthim rusisht “natë e parë e martesës” dhe “bordello”. Këta shembuj të thjeshtë mjaftojnë. Ato janë qesharak dhe rrëqethës, por nuk përmbajnë asnjë qëllim të dëmshëm; dhe shpesh fjalia e ngatërruar ka ende një kuptim në kontekstin origjinal.
Klasa tjetër e gafave në kategorinë e parë përfshin një lloj gabimi më të sofistikuar, që shkaktohet nga një sulm i Daltonizmit gjuhësor që verbon papritur përkthyesin. Qoftë i tërhequr nga diçka e largët kur e dukshmja ishte afër (Çfarë parapëlqen të hajë një eskimez – akullore apo dhjamë? Akullore), qoftë edhe nëse e mbështet në mënyrë të pandërgjegjshme përkthimin e tij në ndonjë kuptim të rremë që leximet e përsëritura i kanë ngulitur në mendje, ai arrin të shtrembërojë në mënyrë të papritur dhe ndonjëherë mjaft brilante fjalën më të sinqertë ose metaforën më të urtë. Njihja një poet shumë të ndërgjegjshëm, i cili, duke luftuar me përkthimin e një teksti shumë torturues, “is sicklied o’er with the pale cast of thought” e dha si: “është i sëmurë me mendime të zbehta”[4] në një mënyrë të tillë që të jepte një përshtypje të dritës së zbehtë të hënës. Ai e bëri këtë duke e marrë të mirëqenë se “drapëri” (angl. sickle) i referohej formës së hënës së re. Dhe një sens humori kombëtar, i vënë në lëvizje nga ngjashmëria midis fjalëve ruse “arc” dhe “onion” e shtyu një profesor gjerman të përkthente “një dredhë e bregut” (në një përrallë të Pushkinit) në “Deti i qepës”.
Mëkati i dytë, dhe shumë më i rëndë, i lënies jashtë pjesëve të ndërlikuara është ende i falshëm kur vetë përkthyesi është i hutuar prej tyre; por sa i përbuzur është i vetëkënaquri, i cili, edhe pse e rrok kuptimin, ka frikë se mund të hutojë një trukokallë ose të prish moralin publik! Në vend që të strehohet me lumturi në krahët e shkrimtarit të madh, përkthyesi vazhdon të shqetësohet për lexuesin e vogël që luan në një qoshe me diçka të rrezikshme ose të papastër. Ndoshta shembulli më simpatik i modestisë viktoriane që më ka ardhur ndonjëherë ishte në një përkthim të hershëm në anglisht të “Ana Karenina”. Vronski e kishte pyetur Anën se çfarë ishte puna me të. “I am beremenna”, u përgjigj Anna, duke e bërë lexuesin e huaj të pyeste se çfarë sëmundje e çuditshme dhe e tmerrshme orientale ishte ajo; të gjitha sepse përkthyesi mendoi se “Jam shtatzënë” mund të tronditë një shpirt të pastër dhe se një ide e mirë do të ishte të linte rusishten ashtu siç ishte.
Por maskimi dhe zbutja duken mëkate të vogla në krahasim me ato të kategorisë së tretë; sepse këtu ai vjen duke rrahur dhe duke nxjerrë prangat e tij të zbukuruara, përkthyesi i shkëlqyeshëm që rregullon dhomën e Sheherazades sipas shijes së tij dhe me elegancë profesionale përpiqet të përmirësojë pamjen e viktimave të tij. Kështu, ishte rregull me versionet ruse të Shekspirit për t’i dhënë Ofelisë lule më të bukura se barërat e këqija që ajo gjeti. Përkthimi rusisht i vargjeve:
Atje na kishte vajtur me kurorë,
Prej lulesh, hithrash, gjethesh e orkidash;[5]
Po të përkthehej sërish në anglisht do të kishim:
Atje ajo erdhi me kurorat më të bukura
Me manushaqe, karafila, trëndafila, zambakë.
Shkëlqimi i kësaj shfaqjeje me lule flet vetë; rastësisht, janë shkurtuar prapavështrimet e Mbretëreshës, duke i dhënë asaj xhelozinë që aq fatkeqësisht i mungonte dhe hequr “barinjtë e lirë”; se si dikush mund të bëjë një koleksion të tillë botanik afër Avon-it është një pyetje tjetër.
Por nuk u bënë pyetje të tilla nga lexuesi solemn rus, së pari, sepse ai nuk e dinte tekstin origjinal, së dyti, nuk donte t’ia dinte fare për botanikën dhe së treti, sepse e vetmja gjë që e interesonte te Shekspiri ishte ajo që komentuesit gjerman dhe radikalët vendas kishin zbuluar në mënyrën si paraqiten “problemet e përjetshme”. Kështu që askush nuk e vrau mendjen se çfarë ndodhi me qentë e Gonerilës kur hasën rreshtin:
Ja, qentë e këlyshët lehin e më ndjekin[6]
i cili u shndërrua zymtësisht në:
Një tufë zagarësh më lehin te thembrat.
Gjithë ngjyra lokale, të gjitha detajet e prekshme dhe të pazëvendësueshme u gëlltitën nga ata zagarë.
Por, hakmarrja është e ëmbël, edhe kur ndodh në mënyrë të pavetëdijshme. Tregimi më i madh rus i shkruar ndonjëherë është “Shinel” i Gogolit i përkthyer “The Overcoat” ose “Mantle”, ose “The Cloak”). Karakteristika e tij thelbësore, ajo pjesë irracionale që formon rrymën tragjike të një historie përndryshe të pakuptimtë, lidhet organikisht me stilin e veçantë me të cilin është shkruar kjo histori: ka përsëritje të çuditshme të së njëjtës ndajfolje absurde dhe këto përsëritje bëhen një lloj yshtjeje e çuditshme; ka përshkrime që duken mjaft të pafajshme derisa të zbulosh se kaosi shtrihet pikërisht në cep dhe se Gogoli ka futur në këtë apo atë fjali të padëmshme një fjalë ose një shëmbëlltyrë që bën që një fragment të shpërthejë në një shfaqje të egër fishekzjarresh makthi. Ekziston edhe ajo ngathtësi e prekur, e cila, nga ana e autorit, është një përkthim i ndërgjegjshëm i gjesteve të pahijshme të ëndrrave tona.
Asgjë nga këto nuk mbetet në versionin e parë, të çuditshëm dhe shumë të rëndësishëm në anglisht (shih – dhe mos e shih më kurrë – “Manteli”, përkthyer nga Claude Field). Shembulli i mëposhtëm më lë përshtypjen se jam dëshmitar i një vrasjeje dhe nuk mund të bëj asgjë për ta parandaluar atë:
Gogoli: …banesa e tij [e një zyrtari të vogël] në katin e tretë ose të katërt…duke shfaqur disa gjëra të vogla në modë, si për shembull një llambë – gjëra të vogla të blera me shumë sakrifica. …
Field: …e pajisur me disa artikuj farfuritës mobiljesh të blera, etj.
Përballja me kryevepra të mëdha ose të vogla të huaja mund të përfshijë një palë të tretë të pafajshme në farsë. Kohët e fundit, një kompozitor i famshëm rus më kërkoi të përkthej në anglisht një poezi ruse, të cilës ai i kishte krijuar muzikën dyzet vjet më parë. Përkthimi në anglisht, vuri në dukje ai, duhej të ndiqte nga afër vetë tingujt e tekstit – tekst i cili për fat të keq ishte versioni i “Kambanave” të Edgar Allan Poe-s nga poeti Kostantin Balmont. Si duken përkthimet e shumta të Balmontit mund të kuptohet lehtësisht kur them se vepra e tij zbulonte pa ndryshim një paaftësi pothuajse patologjike për të shkruar një rresht të vetëm melodioz. Duke pasur në dispozicion një numër të mjaftueshëm rimash të çuditshme dhe duke marrë me galop çdo metaforë që i dilte para, ai e ktheu diçka që Poe e kishte krijuar me shumë mund në diçka që çdo vargëzues rus mund ta shkruante aty për aty. Po ta ktheja në anglisht, isha i shqetësuar vetëm për të gjetur fjalë në anglisht që do të tingëllonin si ato ruse. Tani, nëse dikush një ditë has versionin tim në anglisht të atij versioni rus, ai mund ta ripërkthejë atë në rusisht, në mënyrë që poema pa Poe-n të vazhdojë të Balmontizohet derisa, ndoshta, “Kambanat” të bëhet “Heshtje”. Diçka akoma më groteske i ndodhi “Invitation au Voyage” (“Mon amie, ma soeur, connais-tu la douceur”) të Baudelaire-it jashtëzakonisht ëndërrimtar. Versioni rus ishte falë penës së Merejkovskit, i cili kishte edhe më pak talent poetik se Balmonti. Fillonte kështu: Nuse, shpirti im/ Të nisemi për udhëtim;
Menjëherë lindi një melodi gazmore e cila u pranua nga të gjithë organistët amator të Rusisë. Më pëlqen të imagjinoj një përkthyes të ardhshëm frëngjisht të këngëve popullore ruse duke e kthyer sërish në frëngjisht: Viens, mon p’tit,/A Nijni
dhe kështu me radhë, ad malinfinitum.
Me përjashtim të mashtruesve të çiltër, budallenjve të butë dhe poetëve impotent, ekzistojnë, përafërsisht, tre lloje përkthyesish – dhe kjo nuk ka të bëjë fare me tre kategoritë e mia të së keqes; më shumë se sa me faktin se përkthyesit e secilës kategori mund të gabojnë në mënyrë të ngjashme. Këto kategori janë: studiuesi që është i etur për ta bërë botën të vlerësojë veprat e një gjeniu të errët po aq sa ai vetë; shkruestari qëllimmirë; dhe shkrimtari profesionist që çlodhet në shoqërinë e një bashkëbiseduesi të huaj. Studiuesi do të jetë, shpresoj, i saktë dhe pedant: me shënimet në fund të faqes, në të njëjtën faqe me tekstin dhe jo të larguara në fund të vëllimit, të cilat nuk mund të jenë kurrë të mjaftueshme dhe të detajuara. Zonja punëtore që përkthen në orën njëmbëdhjetë vëllimin e njëmbëdhjetë të veprave të përmbledhura të dikujt do të jetë, kam frikë, më pak e saktë dhe më pak pedante; por çështja nuk është se studiuesi bën më pak gabime sesa një punëtore e madhe; çështja është se, si rregull, si ai edhe ajo janë pa shpresë pa rrkur ndonjë pamje të gjeniut krijues. As të mësuarit dhe as zelli nuk mund të zëvendësojnë imagjinatën dhe stilin.
Tani vjen poeti autentik që ka dy elementet e fundit dhe që tregohet i çlirët duke përkthyer pak Lermontov apo Verlaine mes shkrimit të poezive të veta. Ose ai nuk e njeh gjuhën origjinale dhe mbështetet me qetësi në të ashtuquajturin përkthim “fjalë për fjalë” të bërë për të nga një person shumë më pak brilant, por pak më i ditur, ose përndryshe, duke ditur gjuhën, i mungon saktësia e studiuesit dhe profesionalizmi i përvojës së përkthyesit. E meta kryesore, megjithatë, në këtë rast është fakti se sa më i madh talenti i tij individual, aq më i përshtatshëm do të jetë ai për të mbytur kryeveprën e huaj nën valëzimet vezulluese të stilit të tij personal. Në vend që të vishet si autori i vërtetë, ai e vesh autorin si veten e tij.
Kohët e fundit jam përpjekur të përkthej disa poetë rusë që ose ishin shpërfytyruar keq nga përpjekjet e mëparshme ose që nuk ishin përkthyer fare. Anglishtja që kam në dispozicion është sigurisht më e pakët se rusishtja ime; ndryshimi është, në fakt, ai që ekziston midis një godinë shtesë dhe një pasurie të patundshme të trashëguar, midis rehatisë së vetëdijshme dhe luksit të zakonshëm. Prandaj nuk jam i kënaqur me rezultatet e arritura, por studimet e mia zbuluan disa rregulla që shkrimtarët e tjerë mund të ndjekin në mënyrë të dobishme.
Tani mund të nxjerrim kriteret që duhet të zotërojë një përkthyes që të jetë në gjendje të jap një version ideal të një kryevepre të huaj. Para së gjithash ai duhet të ketë aq talent, ose të paktën të njëjtin lloj talenti, sa autori që zgjedh. Në këtë, edhe pse vetëm në këtë aspekt, Baudelair dhe Poe ose Joukovsky dhe Schiller ishin shokë ideal loje. Së dyti, duhet të njohë plotësisht dy kombet dhe dy gjuhët dhe të njoh në mënyrë të përsosur me të gjitha detajet mënyrën dhe metodat e autorit të tij; gjithashtu, me sfondin social të fjalëve, shprehitë, historinë dhe shoqërizimet e periudhës. Kjo na çon në pikën e tretë: duke pasur gjenialitet dhe njohuri, duhet të zotërojë dhuntinë e imitimit dhe të jetë në gjendje të luajë, si të thuash, pjesën e vërtetë të autorit duke imituar truket e tij të sjelljes dhe të folurit, mënyrat dhe mendjen e tij, me shkallën më të madhe të besueshmërisë.
Unë u përballa për shembull me rreshtin e mëposhtëm hapës të një prej poezive më të mrekullueshme të Pushkinit: Yah pom-new chewed-no-yay mg-jo-kot-yay. I kam përkthyer rrokjet sipas tingujve më të afërt të anglishtes që kam mundur të gjej; maskimi i tyre mimetik i bën të duken mjaft të shëmtuar; por nuk ka rëndësi; “chew/përtypja” dhe “vain/e kota” lidhen fonetikisht me fjalë të tjera ruse që nënkuptojnë gjëra të bukura dhe të rëndësishme, dhe melodia e rreshtit me “chewed-no-yay” të shëndoshë, të artë, mu në mes dhe “m’dhe n’s”, ekuilibrimi i tyre nga të dyja anët është për veshin rus më emocionues dhe qetësues – një kombinim paradoksal që çdo artist do ta kuptojë.
Tani, nëse merrni një fjalor dhe kërkoni ato katër fjalë, do të merrni thënien e mëposhtme budallaqe, të rrafshët dhe të njohur: “Më kujtohet një çast i mrekullueshëm”. Çfarë duhet bërë me këtë zog që keni rrëzuar për të parë se nuk është një zog i parajsës, por një papagall i arratisur, i cili ende kërcit mesazhin e tij idiot teksa përplaset në tokë? Sepse asnjë shtrirje e imagjinatës nuk mund ta bindë një lexues anglez se “Më kujtohet një çast i mrekullueshëm” është fillimi i përsosur i një poezie të përsosur.[7] Gjëja e parë që zbulova ishte se “një përkthim fjalë për fjalë” është pak a shumë e pakuptimtë. “Yah pom-new” është një zhytje më e thellë dhe më e qetë në të kaluarën sesa “Më kujtohet”, e cila bie me bark si një zhytës i papërvojë; “chewed-no-yay” a një “përbindësh” të bukur rus në të, dhe një “dëgjo” të pëshpëritur dhe mbaresën e një “rreze dielli” dhe shumë marrëdhënie të tjera midis fjalëve ruse. Ajo i përket fonetikisht dhe mendërisht një serie të caktuar fjalësh, dhe kjo seri ruse nuk përkon me serinë e fjalëve angleze në të cilën gjendet “Më kujtohet”. Dhe anasjelltas, “mbaj mend”, megjithëse bie ndesh me serinë e fjalëve përkatëse “pom-new”, lidhet me një seri të vetën fjalësh në anglisht sa herë që poetët e vërtetë e përdorin. Dhe fjala qendrore në “Cilat janë ato kodra blu të kujtuara?” bëhet në rusisht “vspom-neev-she-yesyah”, një gjë e tmerrshme, që shkon lakadredhas, të cilat nuk mund të shkrihen në asnjë lidhje të brendshme me “blu”, siç ndodh kaq rrjedhshëm në anglisht, sepse ndjenja ruse e kaltërsisë i përket në një seri të ndryshme fjalësh nga ajo “kujtoj” ruse. Kjo ndërlidhje fjalësh dhe mospërputhje e serive të fjalëve në gjuhë të ndryshme sugjeron edhe një rregull tjetër, domethënë, që tre fjalët kryesore të rreshtit të nxjerrin njëra-tjetrën dhe të shtojnë diçka që asnjëra prej tyre nuk do ta kishte pasur veçmas ose në ndonjë kombinim tjetër. Ajo që e bën të mundur këtë shkëmbim vlerash sekrete nuk është vetëm kontakti i thjeshtë ndërmjet fjalëve, por pozicioni i tyre i saktë si në lidhje me ritmin e rreshtit ashtu edhe me njëri-tjetrin. Kjo duhet të merret parasysh nga përkthyesi.
Së fundi, është problemi i rimës. “Mg-no-vainyay” rimon me dy mijë fjalë si një matrioshkë nga e cila dalin me lehtësi, ndërsa nuk mund të mendoj rima për “çast”. Pozicioni i “mg-no-vain-yay” në fund të rreshtit nuk është i papërfillshëm, për shkak të faktit që Pushkini e di pak a shumë me vetëdije se nuk do t’i duhej të kërkonte gjegjësen e saj. Por pozicioni i “çastit” në rreshtin në anglisht nuk nënkupton një siguri të tillë; përkundrazi vetëm një koleg jashtëzakonisht i pamatur do ta vendoste atje.
Kështu u përballa me atë rresht hapës, kaq Pushkinian, kaq individual dhe harmonik; dhe pasi e shqyrtova me kujdes nga këndvështrimet e ndryshme të sugjeruara këtu, iu përvesha përkthimit. Procesi zgjati gjatë pjesës më të keqe të natës. Më në fund e përktheva; por nëse jap versionin tim në këtë pikë mund ta shtyjë lexuesin të dyshojë se përsosmëria mund të arrihet duke ndjekur thjesht disa rregulla të përsosura.
[1] Mirëqenia e përgjthshme, shënim i përkthyesit.
[2] Shprehja “haviar gjeneralit” në anglisht tregon një gjë të mirë. Tek “Hamleti”, Akti II, Skena II, Noli e ka përkthyer “(vepër) e shkëlqyer”.
[3] Në anglisht “public house” fjalë për fjalë “shtëpi publike” i referohet një bari ku pihet birrë ose verë.
[4] Pjesë e monologut të famshëm të Hamletit, Noli e ka përkthyer: “Sëmuret, verdhet nga hij; e mendimit”, dhe në fund të dramës ka shtuar shënimin: “Këtu thought nuk është “mendimi” në përgjithësi por janë mendimet e trishuara, melankolia.
[5] Hamleti, Akti VI, Skena II, në shqip përkthimi i Nolit.
[6] Mbreti Lir, Akti III, Skena VI, përkthim i Nolit.
[7] Në shqip përkthim i Kadaresë “Kujtoj me mall një çast gëzimi”.
