Me rastin e Ditës Botërore të Përkthimit
Përktheu Mariana Ymeri
Është e vështirë, kur reflekton për përkthimin si përkthyes dhe jo si teoricien, t›i rezistosh tundimit të metaforave. U drejtohemi imazheve me shpresën e zgjidhjes së kësaj enigme të lashtë. Prej gati njëzet vjetësh në këtë mjeshtëri, kam lexuar dhe dëgjuar për lundrimtarë fjalësh, mediumë, akrobatë, ndërmjetës, kam dëgjuar ta krahasojnë përkthimin me ekzekutimin e një partiture muzikore dhe interpretimin e një ëndrre, me pritjen e një udhëtari që vjen nga larg dhe aktin e të bërit dashuri…
Kapemi pas këtyre metaforave, sepse ndihemi të trullosur. Vetëm para një ekrani kompjuteri, një libër në të majtë, një shishe me ujë në të djathtë, mundësisht përballë një dritareje nga mund të shohësh qiellin herë pas here dhe të qetësosh sytë në retë lart, nisesh, në të vërtetë, për një aventurë gjigante, ku futet në lojë shumë më tepër sesa honorari yt, sesa kënaqësia e një pune të kryer mirë dhe madje edhe pesha hipotetike që kjo punë mund të ketë në suksesin e një romani, të një libri.
Kompjuteri, shishja e ujit dhe dritarja janë bagazhi i lehtë i një udhëtimi të vështirë plot mall, janë valixhja prej kartoni e një refugjati të Babelit. Në këmbë, në një shtegtim të ngadaltë, plot të panjohura, gracka, rreziqe, por edhe vrulle gëzimi e dhurata të papritura rrugës, duke përkthyer ne ndjekim ëndrrën e kthimit në shtëpi.
Futemi në kokën e mijëra personazheve, sepse na jep frymë një lloj nostalgjie, një ëndërr e marrë dhe këmbëngulëse me të cilën, me maska të rreme dhe të pafundme, ndoshta njeriu ndeshet gjithmonë. Nostalgji për unitetin, nostalgji për Babelin para shkatërrimit. Të gjitha metaforat e përkthimit, të gjitha maskat e përkthyesit janë figura të bashkimit, të urës, të unitetit ose, të paktën, të afshit, dëshirës së zjarrtë, të aspiratës drejt bashkimit. Vetë imazhet e përkthimit evokojnë shpesh kufirin, por është i vetmi rast, besoj, ku fjala kufi tregon vendin e një takimi, jo të një ndarjeje.
Me shishen time të ujit dhe retë e mia, në lodhjen fizike të pamat të shumë orëve pune në ditë, ndoshta – kush e njeh këtë punë – bëj bashkë disa pjesë të jetës sime dhe përplasja e mrekullueshme e pjesëzave që bashkohen, krijon gëzimin e fjalës së duhur që gjen përpikmërisht hapësirën që e priste në faqe. Dhe, në fund të gjithë kësaj, lumturia e lexuesit shumëfishon timen dhe sanksionon një fitore të vogël, kalimtare mbi kaosin, çrregullimin, shkapërderdhjen pas Babelit.
Në shtëpi më thonë se përkthimi nuk është punë, por një hobi për mua. Diçka, me sa duket, shpërfaqet nga hareja me të cilën zhdukem me shishen time të ujit, përballë ndonjë reje, kudo ku gjendem, për t’iu kthyer faqeve të shkruara.
Dhe ndoshta çka duket para syve të tyre, është gëzimi i natyrshëm në çdo kërkim, dëshira e çdo udhëtimi dhe zbulimi. Disa ditë, ndërsa luftoj për të rënë në gjurmët e fjalës së duhur, ndërsa humbas orë – por a janë vërtet të humbura? – duke ndjekur ritmin që më troket në kokë, në kërkim të një fjale me të cilën ta përshtat – ndiej se gëzimi im i ethshëm duhet të jetë shumë i ngjashëm me atë të hetuesit ose të kujtdo që lufton për të zgjidhur një enigmë. Si ata, në fakt, unë e di mirë se kënaqësia më e madhe është mundi i udhëtimit, tensioni i kërkimit dhe se në këtë, të gjithë ne, përkthyesit, ndihemi si flamurtarë të vegjël që sfidojmë pështjellimin, rrëmujën, kaosin e botës pas Babelit. Ne kërkojmë Graalin tonë, në të vetmen formë të mundshme që mund të marrë faqja, në një ritëm të përsosur që i përshtatet ritmit të autorit ashtu si këmba e vogël e Hirushes i përshtatet këpucës prej kristali. Kërkojmë
Hirushen tonë, nga njëri skaj i mbretërisë në tjetrin, mes rrënojave të Babelit.
Vetëm ne e dimë se sa peshë mbart ky hulumtim, sa i rëndësishëm është, ne që në sytë e të gjithëve veshim rrobat e krijesave në hije, të padukshme. Thellë-thellë, në realitet, ndihemi si ata superheronjtë e fshehur pas identitetit të fëmijëve të ngathët dhe të turpshëm.
Por ne kthehemi sërish e sërish në padukshmërinë tonë, në heshtje. Gjërat e mëdha e të vështira bëhen vetëm, ne heshtje, me ngadalësi.
Dhe ja ku erdhëm te ngadalësia. Një nga gëzimet më të mëdha, një nga dhuratat e mëdha të kësaj pune: të mësosh të jesh i ngadalshëm. Pothuajse një paradoks, duke ditur se sa të shkurtra janë afatet në shumicën e rasteve, duke ditur se si sot shpejtësia është kthyer në një dogmë. Një paradoks dhe një privilegj, pra, të edukosh veten me ngadalësinë, t’i japësh vetes kohë për të konsultuar shumë fjalorë, të endesh nëpër shtëpi duke evokuar me lëvizjen fizike sugjestionimin e saktë muzikor që nuk të vjen kurrsesi, i gozhduar në tavolinë.
Humbje e kohës – apo fitim i saj? – të ndjekësh gjurmë, të presësh të lulëzojnë ritmet, t’i bësh sytë katër, gjoja me mospërfillje, për fjalën, të vetmen, të duhurën. Edhe për këtë shërbejnë retë përtej dritares sime.
Ngadalësia të mëson të vëzhgosh botën, të dëgjosh zërat, të kapësh peshqeshe të papritura në detaje, në qoshet e mbuluara nga hija, në peizazhe të strukura ku asnjë udhërrëfyes nuk të merr për dore. Ngadalësia të mëson të mirëpresësh. Dhe është një nga dhuratat më të mëdha të këtij profesioni fantastik bukëshkalë.
Në ngadalësinë e përkthimit, mësova ta këqyrja botën.
Mësova të sodisja vitrinën e një dyqani hekurishtesh, të magjepsesha nga përsosmëria e një manikote, pasi përktheva Bleu de chauffe të Aurousseau-t.
Mësova bukurinë e kanaleve kulluese të trotuareve të Parisit, me rrotullat e tyre prej pëlhure për të devijuar ujin, pasi u rrëzova mbi to shumë herë.
Mësova ta njihja Parisin pëllëmbë për pëllëmbë dhe lagjen Belleville sikur të kisha jetuar aty prej një jete, duke përkthyer sagën Malaussène të Pennac-ut.
Mësova shijen e karameleve që nuk shiten më dhe zbulova ngjyrat dhe format e pabesueshme të disave që ende shiten, duke përkthyer të tjerë autorë. Falë tyre, nuk mërzitesha më duke qëndruar në radhë në supermarket dhe magjepsesha duke admiruar vitrinat e ëmbëlsirave, shijen e të cilave, madje, u përpoqa ta provoja.
Mësova vërtet të këqyrja botën duke përkthyer. Ndoshta, në fakt, nuk jam më e aftë të sintetizoj. Nga dëshira për të ecur ngadalë, për t’u ndalur në çdo fytyrë, çdo shkrim, në çdo leh peme, në çdo fjalë që dëgjoj, humba aftësinë për të pasur një vizion të përgjithshëm. Vdes të shikoj dritaret e shtëpive një nga një, të shikoj brenda, dhe kështu, ndoshta, perspektiva e rrugës më del nga vështrimi.
Në këmbim mësova të “mendoj në këmbë” dhe “të mendoj ngadalë”, siç thotë një tekst i Cassano-s. Në këtë ngadalësi më duket sikur gjithçka mund të gjejë një vend brenda meje, sikur zemra ime është zgjeruar për të mirëpritur gjithçka, për t’i mirëpritur të gjithë, sikur për shkak të deformimit profesional gjithmonë u bëj jehonë shumë zërave, të gjithë zërave, si një pasqyrë e pangopur për çdo detaj të botës.
Me ngadalësinë mësova përulësinë.
Përulësinë për të bërë gabime, për të njohur gabimet, për të dyshuar vazhdimisht në atë që di. Nëse të përkthesh, para së gjithash do të thotë të matesh me një gjuhë tjetër, të përkthesh letërsi do të thotë të matesh me një gjuhë brenda gjuhës. Secili autor e rishpik botën me fjalë dhe fjalët e tij janë cepa të papërsëritshëm, alkimia verbale që nga “plumbi” i gjuhës së tribusë, nxjerr floririn e një gjuhe poetike. Përulësia e përkthyesit është hapja ndaj një horizonti kulturor, shumë aspekte të të cilit janë të huaja, është “mirëpritja e të huajit në shtëpinë tonë”, duke i lejuar të sjellë me vete gjithë huajtësinë, distancën e tij të domosdoshme, duke u rrekur të përshkojë këtë së bashku me lexuesin, së bashku me komunitetin tonë kulturor.
Kjo përulësi e dashur është mburoja e vërtetë kundër grackave të tmerrshme të banalizimit dhe normalizimit. Kjo përulësi e ëmbël është përkushtim ndaj diçkaje “të bukur dhe të vështirë”, që nuk do t›i nënshtrohet kurrë, asnjëherë, gjuhës së fisit, të stereotipizuar egërsisht e të standardizuar, që synon të imitojë në mënyrë qesharake “të lartën”.
Përkthyesi është i përulur dhe vigjilent, kërkues ndaj vetes dhe lexuesit, të cilit i kërkon të përballojë përpjekjen e një udhëtimi të paorganizuar «no alpitour».
Te përulësia, përkthyesi arrin me kalimin e kohës. Përkthyesi fillestar – dhe shoh të tillë teksa u mësojnë njëzetvjeçarëve të përkthejnë – në mënyrë paradoksale, nuk njeh as ngadalësinë dhe as përulësinë.
Një lloj padurimi, një entuziazëm i pamatur, një formë e çuditshme plotfuqishmërie e bën të nxitojë e rendë nëpër tekst, duke kërkuar në mënyrë të pandërgjegjshme rrugë të shkurtra, ndonjëherë, pa e kuptuar, që po shkatërron ritmin e një faqeje të tërë – për të mos thënë të një romani të tërë – vetëm pse ka keqkuptuar kohën e një foljeje.
Studentët e mi, shpesh entuziastë dhe të padurueshëm, shpesh shumë të zgjuar, janë të vendosur që të mos rrinë e merren me atë që nuk dinë, atë që nuk e njohin, që nuk hyn në horizontin e tyre gjuhësor dhe kulturor. Ja pse, përballë distancës, veçantisë së paepshme të një faqeje romani, ata përdorin të gjitha strategjitë e mundshme për të rrëgjuar atë distancë që u merr mendtë dhe i fut në panik. Sa herë – dhe ndonjëherë më ndodh edhe mua – marramendja përballë humnerës së një ndërtimi të pazakontë, të një fjale të vjetruar mënjanohet aty për aty falë arsyetimit qetësues të “gabimit të shtypit”. “Duhet të jetë një gabim shtypi, prof”, më thonë. Është thjesht një version më naiv, më i pafajshëm, më pak arrogant i murtajës endemike të normalizimit, në emër të dogmës së lexueshmërisë, të rrjedhjes së tekstit, të lehtësisë.
Përulësia shprehet kur përkthyesi nuk gjen më justifikime, nuk gjen alibi për të mbrojtur siguritë e tij modeste dhe shkon lakuriq në faqe, me durim, i gatshëm t’i vërë veshin.
Ndoshta kjo gjendje është privilegj i rritjes. Rrudhat janë të dobishme për diçka – i themi kolegëve shpesh në telefonatat tona – dikush lufton me gjermanët e vet, unë me francezët e mi. Megjithatë, ka qenë e lehtë për mua të isha e përulur, e lumtur të isha sy e veshë, sepse pothuajse gjithmonë kam pasur mundësinë të zgjidhja “të ftuarit” në gjuhën time. Jam një përkthyese me fat, edhe sepse kam punuar me autorë shumë të dashur, në shumicën e herëve të zgjedhur personalisht, në disa raste edhe miq, falë përkthimit.
Janë një numër i vogël romanesh të përkthyera prej meje, që nuk më kanë ngjallur pasion. (Dhe në këto pak raste, duhet thënë, përkthimi është torturë.) Ndërsa në shumicën e rasteve
takimi i përditshëm me faqen ka qenë gjithmonë një takim i pritur me gëzim, ethshëm, një premtim kënaqësie dhe pasioni. Aq më tepër kur sfida ishte e mundimshme, faqja plot pengesa, përkthimi një mision në dukje i pamundur. Kur i bie botës kryq e tërthor, me përulësi dhe pasion, asnjë përkthim nuk është i pamundur.
Kurrë nuk kam qenë në gjendje të zhvilloj një “strategji përkthimi” të vërtetë, efektive dhe mund ta përshkruaj atë vetëm dhe gjithmonë “après coup”, pasi ndodh, duke u kthyer prapa dhe duke parë rrugën që kam bërë. Fillova të arsyetoja për zhargonet, për italishten neostandarde, për potencialin e jashtëzakonshëm të varieteteve rajonale të italishtes, vetëm PASI i kisha prekur dhe përdorur “pa mendje” e me të dyja duart për të përkthyer Pennac-un, Jaenada-n, Smail-in, Aurousseau.
Pra, e zhveshur, e takoj faqen, të mbrojtur nga heshtja dhe vetmia, përgjegjëse e vetme për rrugën time, në një tete-à-tete të përditshme me autorin.
Shpesh flasim për këtë vetmi mes përkthyesve. Ndonjëherë është një barrë e tillë që disa prej nesh nuk e përballojnë dot, ndryshojnë punë, zgjedhin diçka tjetër vetëm për të lënë shtëpinë, për t’u veshur e ngjeshur, që të shkojnë në punë. Shpesh, duke e shoqëruar time bijë në shkollë, para se të kthehesha për t’u mbyllur në papafingo për të përkthyer, i shikoja për një hop me zili gratë me taka, që nxitonin për në metro, niseshin për diku, në ndonjë zyrë ku do të hynin duke hequr e hedhur tutje pallton dhe duke thënë “mirëmëngjesi, sa ftohtë sot”.
Por kjo vetmi, aq e nevojshme, tekefundit, është një vetmi e mrekullueshme e mbushur me njerëz: ne që punojmë në këtë zanat, e dimë. Mbushur me lexues për të cilët përpiqemi të japim më të mirën – për ta, për lexuesit, jo për botuesit, e them me gjithë respektin për ta, i harxhojmë energjitë tona – por mbi të gjitha të stërmbushur nga prania e një komuniteti të fortë dhe të bashkuar, të njerëzve që në të katër anët e tokës, besoj, pa ekzagjerim e njohin veten si të ngjashëm dhe krahasohen, enden si klerikë endacakë nga njëri skaj te tjetri i Italisë dhe i Europës.
Letërsia më ka ofruar gjithashtu një strehë, më ka hapur dyer shtëpish më pak të pasigurta se ato nga lëvizja shumë shpesh, më ka bërë të përjetoj dashuri më pak kalimtare se ato që kam përjetuar, por ka vulosur edhe miqësi më pasionante se çdo dashuri.
Kur erdha te përkthimi, mendova se ishte thjesht një “porte étroite” nga ku mund të hyja edhe më nga afër në botën përrallore virtuale të letërsisë.
Përkundrazi, ky kontakt i përditshëm me faqen e shkruar, me fjalën e shkruar, kjo lojë akrobatike e rolit dhe këndvështrimit të një rrëfimtari, ky ushtrim i vazhdueshëm i vendosjes së këmbëve të mia në gjurmët e tij pa ia gërvishtur fizionominë delikate, në fund, më ka mësuar edhe magjinë e vështirë të botës. Më mësoi të shikoja, të dalloja bukurinë ngashënjyese të çdo thërrimeje të realitetit, më hapi dritare të papritura në realitetin më modest që kemi para syve tanë: qytetet, dritaret, oborret, listat e blerjeve të braktisura në fund të një karroce supermarketi, njerëz të përgjumur në metronë e fundit të natës.
Për këtë arsye, sot mund të shpreh vetëm mirënjohjen time për të gjithë ata që më shoqëruan hap pas hapi, që nga romani i parë francez që lexova një verë shumë të nxehtë tridhjetë e tre vjet më parë, ndërsa isha mërzitur në Tunizi, deri këtu, madje duke marrë një çmim për të bërë atë që më pëlqen më shumë në jetën time.
Yasmina Melaouah, e diplomuar në letërsi franceze moderne, ka përkthyer vepra dhe autorë të rëndësishëm, si Daniel Pennac, Patrick Chamoiseau, Fred Vargas, Colette, Jean Genet, Andreï Makine, Laurent Mauvignier, Mathias Énard, Albert Camus, Martin Winkler dhe Antoine de Saint-Exupéry. Së fundi, ka ripërkthyer disa tituj të Albert Camus. Është nderuar me shumë çmime përkthimtarie në Itali, ku jeton.
