SUAD: Përshëndetje, Dionis. Për të qënë i sinqertë deri në fund me ata që do interesohen ta lexojnë këtë bashkëbisedim, më duhet të shtoj që unë e ti vetëm para pak ditësh ndamë sëbashku një kohë për t’u njohur më gjatë, shumë shpejt do ndajmë një kohë më të gjatë në panairin e Laipcigut. Pra, lexuesit do mund të na njohë, teksa ne njohim njëri tjetrin.
Por unë doja të ndaja një dilemë, siç e ndava edhe me kolegun tonë Andreasin, nëse ky shkrim në gazetën ExLibris, format i cili mund të kthehet në një traditë për lexuesit, do ngjallë ndopak interes për të kuptuar dhe interesuar më tej mbi diskutimin e dy autorëve të rinj, me aq sa kanë mundur të lexohen dhe ndikojnë tek lexuesi shqiptar? E para kjo. E dyta, nëse për ta marrë vesh këtë, mund të lëmë të hapur sëbashku një sfidë publike, që të gjithë ata që do e lexojnë dhe njohin nëpërmjet këtij bashkëbisedimi, le të na kontaktojnë virtualisht ose të lënë një koment në faqen e gazetës, duke vlerësuar këtë format dhe shprehur një ide mbi çfarë lexuan.
DIONIS: Përshëndetje Suad! Për mua është gjithmonë kënaqësi të bisedoj mbi letërsinë, dhe meqë më pëlqen të eksperimentoj me të, më pëlqeu edhe ideja se do të ishte një format ndryshe.
Sa për dilemën tënde, nëse mund të jetë në interes të lexuesve një bisedë mes dy autorëve të rinj, personalisht më ka lodhur pak kohët e fundit ky etiketimi “autor i ri”. Jo se jam vjetëruar, po se nuk e kam pasur të qartë asnjëherë se çfarë do të thotë “autor i vjetër”, qe të kuptoja pastaj “autor i ri”. A përcaktohet vjetërsia nga mosha, numri i botimeve, numri i çmimeve? Kush e vendos se kur “vjetërohet” një autor? Une jam përpjekur të lexoj mbi autorët që më kanë lënë mbresa, qofshin ata të rinj a të vjetër. Është e vërtetë se intervistat që na bien në dorë prej tyre janë më së shumti në kohën kur ata janë bërë tashmë “të vjetër”, por në këtë rast “vjetërsia” e tyre nuk është përcaktuar nga lexuesit më shumë se sa nga kritika. Dhe meqë ne tani po i drejtohemi lexuesve e jo kritikës, le t’i lejojmë vetes të mos shqetësohemi për këtë.
Gjithsesi bie plotësisht dakord që ta sqarojmë dilemën tënde, nëpërmjet sfidës që u propozove lexuesve. Madje unë do e zgjeroja sfidën duke i ftuar ata që të na kontaktojnë e komentojnë jo vetëm për të vlerësuar formatin e kësaj bisede, por edhe për t’u bërë vetë pjesë e bisedës duke dhënë mendimet e tyre mbi temat që ne do të trajtojmë këtu. Si mendon?
SUAD: Besoj se ky presion i madh, Dionis, vjen prej vëmendjes së madhe së dhënë sidomos 3-4 vitet e fundit për “nxjerrjen” e autorëve të rinj në pah. Një politikë e këndshme kjo për të rinj si ty dhe unë, sepse kështu patëm mundësi të botoheshim. Apo mos ndoshta janë bërë të mërzitshëm autorët e vjetër? Por kjo intervistë mes ne dyve, mendoj se do vlerësohej edhe më shumë vetëm nëse do lexoheshim më shumë. Jo për tja lënë lexuesit fajin, por ndoshta për të kërkuar njëfarë llogarie ndaj tyre: që t’i hedhin sytë, të kthehen, të lexojnë dhe besojnë më shumë tek letërsia shqipe. Sa më i madh ky ndikim, aq me më shumë interes kjo intervistë. Gjithashtu, mes autorëve “të vjetër” dhe atyre “të rinj” do doja të kishte një formë të tillë solidariteti dhe bashkëpunimi që kalon pritshmëritë e një çmimi, e një promovimi. Ëndërroj të jem i mirëpritur mes kolegëve që shkruajnë, jo si një person që po zë vend, duke ngushtuar hapësirën përreth tyre; por si një si dikush që zë vend dhe hap një vend të ri bashkë me ta.
Sfida që unë hapa dhe qasja që ti i shtove, i shkon më së miri kohëve moderne: tërthorazi, është lexuesi që merr pjesë në letërsinë, diskutimet dhe shprehjen e nevojave të autorit. Me këtë dua të them, që mediumet e ndryshme, takimet fizike apo virtuale, tashmë mund ta lehtësojnë njohjen dhe dialogimin lexues – autor. Nuk dua të nënkuptohem sikur po hamendësoj që lexuesi duhet të sugjerojë për autorin tema apo ide, por duhet të jetë diku aty në hapësirën e madhe fantasmagorike të përceptimeve të autorit dhe ta ngacmojë, ta qortojë, ta përkrahë. Por për ta çuar përpara këtë, ne sollëm edhe qasjen e një strukture mbështetëse, ti seç më përmende agjentin letrar para ca ditësh…
DIONIS: E vërtetë, e them shpesh se mungesa kryesore që ka tregu shqiptar i botimit, nuk janë as botuesit, dhe as institucionet promovuese, por agjentët letrar. Vetë roli i agjentit mendoj se është i paqartë te ne, shpesh i paragjykuar. Ndoshta me të drejtë, por une nuk dua të flas për përfitimet ekonomike të agjentit sepse nuk më intereson kjo pjesë; nuk më intereson sepse gjithsesi letërsia nuk mund të ketë përfitime ekonomike në Shqipëri. Këtë besoj e kemi të qartë të gjithë. Unë rolin e agjentit e shoh të domosdoshëm për t’i krijuar hapësirën e nevojshme shkrimtarit, që të shkruaj pa u preokupuar për marrëdhëniet me botuesin, promovimin e suksesin e librit, përkthimet, ribotimet, etj. Ti si mendon?
SUAD: Të them të drejtën nuk e kam plotësisht të qartë rolin e agjentit letrar. Vetëm kur e shqiptoj me zë “agjent letrar”, më duket si një term letrar për letërsi të masash. Por një strukturë e cila përforcon veprën, mendoj që është ajo që i mungon; e në këtë rast unë e ti po e quajmë agjent letrar. Këtu pastaj dua të ndalem në dy gjëra: forcimi i veprës dhe përfytyrimi im për agjentin letrar.
Forcimi i veprës nxjerr jashtë loje imazhin e shkrimtarit dhe për libra që nuk i rezistojnë kohës, kjo është një dilemë ekzistensiale. Sipas meje, sa më i pranishëm publikisht imazhi i shkrimtarit, aq më të mëdha janë pretendimet e tij/saj në letërsi. Me pretendime dua të nënkuptoj: kërkesë për çmime, honorare, përfaqësime, përkthime. Kjo gjë, dashje – padashje, e mban “gjallë” autorin edhe pas vdekjes. Një vepër, sado pak e merituar, kur shpërblehet me çmim, i mbetet emri ndër procesverbale të pakundërshtueshëm shkencërisht.
Përfytyrimi im për agjentin letrar është ai që kryesisht merr përfaqësinë e autorit jashtë vendit të tij. Agjenti insiston ndër shtëpi botuese që ai të përkthehet, lobon që të promovohet, ngacmon persona që të shkruajnë për të apo edhe që libri të jetë në “longlinst-a” çmimesh.
Tani, tregut të botimeve në Shqipëri, sipas meje, më shumë se sa mungesë, lidhet me një nevojë: atë të mbijetuarit. Një autor i ri apo i vjetër shqiptar, s’mund të kapë rekorde të tilla shitjesh apo risie letrare deri në atë pikë sa të bëhet një mbizotërues i vëmendjes së përgjithshme. E dyta, mungesa e rëndësisë që i jepet letërsisë në hapësirat mediatike. Nëse para 50-70 vitesh shkrimtarët kanë qënë edukues të shoqërive përkatëse, sot letërsia ka marrë “karakter argëtues” dhe qëndron poshtë në nivel ndikues. Sipas një qasjeje bihevioriste, nëse për letërsinë, shkrimtarët dhe librat do flitej më shumë, do investohej më shumë, do mediatizoheshin më shumë, nëse do kishin më shumë të drejta mbi pronën e tyre intelektuale, nëse lexuesit do nxiteshin më shumë, atëherë për pasojë do kishim letërsinë si një faktor me rëndësi shoqërore.
Por këtu do doja të ndalesha tek e brendshmja jonë si autorë. Ti Dionis ke një qasje ndryshe, nuk kërkon të imponohesh, as të japësh konkluzione me shkrimet tua. Prej disa tregimeve, unë kam mbetur disi i çuditur dhe i papërmbushur nga përfundimi, saora abstrakt. Kjo formë e jotja, le ta themi, a ka një qëllim konkret?
DIONIS: Gjithmonë më ka munduar pyetja, a duhet të kete një moral, konkluzion, mesazh? Çfarë duhet të mbetet në fund të leximit – vetëm një shije e mirë, apo duhet të mësohet diçka, duhet të mbahet mend diçka. Këtë e kam shtjelluar shpesh, në mendjen time dhe në shkrimet e mia letrare e joletrare, kështuqë mund te flas shumë gjatë, por do përpiqem sa më shkurt.
Kjo pyetje për mua e ka origjinën vite më parë kur lexoja me entuziazëm mbi fillesën e surrealizmit dhe “përçarjen” e surrealistëve mbi temën: a duhet të jete vepra surreale automatike, ashtu si një ëndërr, pa u përpjekur të shpjegojë, apo duhet të ndërtohet e mirëmendohet, duke mbartur edhe një mesazh/moral në të.
Së pari, duhet përcaktuar çfarë nënkuptohet me “mesazh” apo “moral”. Po, unë nuk do e bëj, shpresoj të jetë e qartë nga sa më poshtë. Në fund të fundit, besoj biem dakord që çdo përkufizim do të ishte i mangët – analiza semiotike e dekonstruktivizmit te Derrida.
Nëse thellohemi, së pari: që të pretendosh se mund të përçosh një mesazh, duhet te ndiehesh kompetent dhe të marrësh përsipër përgjegjësitë. Kompetent jo në aspektin letrar, sepse atë kompetencë e ke pretenduar në radhë të parë që në çastin që fillon të shkruash, por kompetent në rrafshin moral ku përfshihet mesazhi që kërkon të përçosh. Dhe të merren përsipër përgjegjësitë nëse ky mesazh jepet në mënyrën e gabuar, në kohën e gabuar. Sidoqoftë, vepra si e tërë ka vlera përtej mesazhit të saj, i cili mund të interpretohet edhe gabim. (Rasti më esktrem: Niçe).
Në aspektin tjetër, më të rëndesishëm përsa i përket cilësive e vlerave letrare: A është i vërtetë, i sinqertë një krijim letrar që nxjerr hapur apo përpiqet të fsheh me maniera letrare një mesazh që në thelb mbart rrezikun e të qënit i gabuar? Edhe në qoftë i vlefshem, a duhet të jetë letërsia shërbyese e një morali/mesazhi, apo mund të jetë më shumë se kaq? Kjo temë është e trajtueshme në çdo formë të artit, por mbetemi te letërsia: janë elementët e saj vetëm në funksion të mesazhit, apo vetë këto elementë janë aq me vlerë sa të lejojnë t’i përdorësh edhe për qëllime të tjera, të eksplorosh mbi to, t’i përvetësosh e t’i rigruposh e diku gjatë këtyre përpjekjeve mesazhi mund të zbehet e të bëhet i parëndësishëm, madje, vërtet i tepërt.
Mua më pëlqen të mendoj se rrugëtimi është më interesant dhe më i vlefshëm se sa konkluzioni ku ti arrin, që do të jetë disi edhe morali, mesazhi që ti do të përfshije në veprën letrare. Sepse konkluzionet mund të jenë të ndryshme, mbartin me vete diskutimin e përgjegjësive, ndërsa rrugëtimi ka në të diçka “të shenjtë” mbi naivitetin e të mësuarit, e të perthithurit nga bota informacione, që në rastin më të mirë, një shkrimtar i aftë do i përçonte bukur letrarisht. Nëse ia lejojmë vetes heqjen e barrës së “konkluzioneve”, do të ndërtonim një letërsi më dinjitoze, që mbi të gjitha e vlerëson lexuesin duke mos i servirur atij një vepër të gatshme e të ftohtë.
Ti çfarë mendon për gjithë këtë? Si është për ty procesi i të shkruarit?
SUAD: Për mua në fakt nuk është diçka që më shqetëson shumë apo që e mendoj. Siç e the, ti nisesh nga një ndikim i caktuar mbi surrealizmin. Unë nisem më shumë nga pika që i mendoj si të rëndësishme në procesin tim të të shkruarit: vetëdijësimi dhe zgjimi i lexuesit. Sepse unë përpiqem ta lidh fort letërsinë time me dy koncepte: njohjen dhe të kuptuarit. Pikësëpari, të vetes, asaj që ndodh brenda nesh, atë që nuk e njohim, atë që na del si befasi, atë që nuk e kemi ditur kurrë që e kemi. Këto dy koncepte përpiqem ti shtjelloj në 3 trajta: në marrëdhënie me identitetin dhe personalitetin e njeritur, kohën (e shkruara, e tashmja, e ardhmja) dhe ndjenjat e emocionet. Nga ana tjetër mua nuk më intereson profili i qartë fizik i personazheve, vendi konkret, hapësira gjeografike, përshkrimet e natyrës. Kjo, edhe sepse mendoj që letërsia bashkëkohore, siç e shoh dhe pretendoj unë, nuk interesohet edhe aq çfarë ndodh jashtë individit si akt në vetvete, po se si manifestohet e brendshmja e personazheve jashtë tij, me veten apo ndaj të tjerëve.
Dionis, sëbashku ne do jemi shumë shpejt në Leipzig Buchmesse, por do doja të të pyesja: e para, çfarë pritshmërish ke? E dyta, sa mendon që letërsia shqipe është e barabartë me përfaqësuesit e tjerë në këtë ngjarje të madhe letrare ndërkombëtare?
DIONIS: Nuk di ç’të pres nga panairi i librit në Lajpcig. Do doja që letërsia shqipe të përfaqësohej me dinjitet e të merrte vëmendjen e duhur, por dihet që panairi është aq i madh, sa do të jetë e vështirë që të dëgjohemi ndër mijëra stendat e tjera. A është e barabartë letërsia shqipe me atë ndërkombëtare? Mendoj se po. Por do doja që të ishte e barabartë në veçantinë e saj, pra të sillte edhe ajo diçka të re në arenën e madhe.
Dhe që të mund ta kuptojmë qartë nëse jemi duke kontribuar diçka te lexuesit e huaj, duhet të ndalemi te përkthimi. Mendon se duhet të jetë patjetër qëllimi “largpamës” i shkrimtarit shqiptar të përkthehet e botohet jashtë Shqipërisë?
SUAD: Unë jam dakort me ty kur thua që letërsia shqipe duhet të jetë e barabartë në veçantinë e vet, por sa arrihet kjo, nuk mund ta dimë. Gjithashtu mendoj që letërsia shqipe, që të vlerësohet ndërkombëtarisht duhet të përfaqësojë diçka qartësiht shqiptare. Në mos asgjë të brendshme, minimalisht pra gjuha e autorit duhet të jetë e tillë që të prodhojë shqipen në një nivel general, por me qasjen e veçntë siç e përmende. Nëse përkthimi duhet të jetë një qëllim? Unë them se po ti përgjigjem me “po”, kjo është një përgjigje më largpamëse se ç’duhet. Do parapëlqeja që letërsia shqipe të shkruhet pikësëpari me fushëpamje të ndryshme, pse jo të pafundme, që janë të reja dhe njëkohësisht tradicionale, avangarde dhe kontradiktore, konformiste po aq sa edhe liberale – më shumë se të guximshme; e të gjitha këto njëherë mbizotërojnë lexuesin shqiptar dhe janë po aq të qëlluara sa të përhapen, lexohen dhe komentohen edhe nga lexues të huaj. Ndaj, unë i pari, nëse në lexuesit shqiptar nuk arrij të kem një lexuesshmëri të gjërë, studim dhe kritikë shqip, nuk mendoj se do më ngrohë përkthimi në ndonjë gjuhë të botës. Sepse edhe në gjuhën e huaj, trajtesa e tekstit tim duhet të jetë e tillë, e zvarritur, mjerane, e papërfillshme. A mendoj unë personalisht që një ditë të përkthehem dhe a kam unë personalisht si qëllim të largët lexuesin e huaj? Pyetja më josh dhe s’mund të them jo. Por ndoshta pasi jam stabilizuar dhe mbasi ia kam hequr vetes mbiemrin i ri (pra, shkrimtar i ri).
Besoj, për ta mbyllur kam një pyetje të fundit: a mendon ti se letërsia shqipe u përgjigjet nevojave të lexuesve bashkëkohorë të huaj?
DIONIS: Mendoj se ka letërsi shqiptare që i përgjigjet shumë mirë lexuesve të huaj, por ka edhe autorë që gati me kryeneçësi e ngulin fort veprën e tyre vetëm në këtë vend duke e bërë atë të vështirë për t’u përthithur jashtë kontekstit shqiptar. Kjo nuk është domosdoshmërisht diçka negative, por nuk ka pse të jetë qëllim në vetvete, ashtu si nuk ka pse të jetë qëllim në vetvete e kundërta. Dhe kjo nuk duhet ngatërruar as me universalitetin e veprës, dhe as me një term që e shoh shpesh të keqperdorur së fundmi: globalizmin (i cili ngatërrohet për vete me universalitetin).
E mbyllim me pyetjen klasike, bajate, por ndoshta të domosdoshme: çfarë po shkruan tani?
SUAD: Po shkruaj një roman. E kam vështirë ta them se për çfarë flet, por në thelb ka temën e humbjes, zvetënimit dhe rrënimit të individit. Një dorëshkrim që pret ditët e lumtura (dhe të pakëta) për t’u shkruar prej meje. Ndryshe prej dy romaneve të botuar tashmë, ky do jetë një eksperimentim tjetër në formë dhe përmbajtje. Sidoqoftë, nuk e di kur do dalë… Po ti, a po shkruan ndonjë gjë sëfundmi?
DIONIS: Përveçse jam duke mbylluar studimet e një masteri të dytë, të një pasioni tjetër, regjisë së filmit, te Universiteti i Arteve, po merrem me dy romane që prej kohësh i kam në ripunim e sipër. Njëri prej tyre, romani satiriko-eksperimental “Dy javë nën balonë”, besoj do të botohet këtë vit, dhe aktualisht është finalist i Çmimit Kadare 2024.
