Vite më parë, në mos gabohem më 2010, mbajta këmbët te ura e Lanës per te pare librat e shumtë që bukinisti, kishte shtrire mbi parvazin e urës. Më zuri syri një libër me një titull jo të zakonshëm: “Viti zero”. Autori, Enver Kushi. E kisha dëgjuar, por nuk kisha pasur rast ta njihja. E mora. Leximi ishte një befasi. E rilexova. Romani shtjellonte ngjarje të viteve 1991-92. Roman i veçantë e tejet i ndryshëm, si nga stili, forma dhe përmbajtja. Diçka “Sui generis”, që më bëri të mendoj dhe ta mbaj mend gjatë. Shkrova një ese, që e publikova në gazetën“Republika”. Më pas erdhi njohja me shkrimtarin. I kërkova gjithë librat. Pas një shqyrtimi të vemendshëm, pashë se krijimtarija e tij ishte e veçantë për temat që trajtonte, mënyrën e të shkruarit, bukurinë e fjalës dhe elegancën e gjuhës, mjetet e figurshme të shprehjes, filozofinë dhe qëndrimin për ngjarjet, jetën dhe njerëzit, për kompozicionin e zhdervjellët dhe ndërthurjen e lëndës, mesazhin që transmeton, pleksjen e reales me irealen, fantastikes me surealen, groteskut dhe absurdes, tokësores me qielloren dhe kozmiken, bukurinë e gjuhës dhe metaforave, tipizimin e personazheve etj. Përshtypjet e mia I përmblodha në esenë “Ëndrrat e ngrira të EnverKushit”, që u botua si libër më vete në vitin 2012.
Megjithëse i angazhuar në veprimtari të tjera, Enver Kushi, ka vijuar të shkruajë e publikojë. Novela “Zonjanga Parga” botuar më 2020, ishte sukses dhe u prit mjaft mire nga lexuesit dhe opinion letrar. Në nëntor, shtëpia botuese”One designs” hodhi në qarkullim novelën “Jonada”, që kushtohet dashurisë fatkeqe të dy të rinjve. Kjo u bë edhe nxitje për hartimin e kësaj trajtese, për temën e dashurisë në krijimtarinë e këtijautori.
1
Dashuria. Të duash e të të duan. Të dhurosh e të marrësh dashuri. Kjo ndjenjë zbukuron dhefisnikëron jetën, andaj është temë e pëlqyer për shkrimtarët, pa përmendur poetët që e kanë kryetemë. Për shkrimtarin EnverKushi, dashuria është diçka sublime, nga ndjenjat më të bukura, që e shoqëron njeriun tërë jetën, derisa përcillet me lot në banesën e fundit. Padashurinë njerëzore, bota do të ishte si pa dritën e diellit, apo ajrin jetëdhënës. Ai beson në ekzistencën e dashurisë së vërtetë, ashtu siç ne e përjetojmë në letërsinë e madhe, që e jep magjinë e kësaj ndjenje ,si një nga gjërat e mrekullueshme të njeriut EnverKushit, tregimet dhe novelat që i kushtohen kësaj ndjenje njerëzore të mahnitshme, të madhërishme e fisnike, janë të pakta, por të veçanta, plot magji e mbresëlënëse. Gjithësej katër: ”Kur lulëzon bliri”, “Germadhat e shpirtit” ,“Jonada” dhe “Zonja nga Parga”. Çaste dashurore ka edhe në romanin “Koha zero”. Tregimi i parë që i takon periudhës së hershme të krijimtarisë, gjëndet në vëllimin me tregime ”Porta e madhe”, i dyi në përmbledhjen “Ëndrrat e ngrira” i treti në vëllimin “Apokalips 6”. Megjithëse me tipologji dhe teknika të ndryshme thurjeje, në to vërehet një dukuri e përbashkët: ndërsa dashuria është një ndjenjë e fortë, thellësisht shpirtërore e fisnikëruese, që fal edhe tronditje, ngazëllim e lumturi, ndryshe nga formula e përrallave tona”Umartuan dhe u trashëguan”, nuk përfundon me fund të lumtur. Në të katër rastet, bie në sy qëndrimi i ndryshëm i autorit.
2
Në tregimin ”Kur lulëzon bliri”, autori mban një qëndrim të qetë, disi soditës, si ta thuash, nuk merr pjesë ideoemocionalisht në rrëfim. Në këtë tregim, Leta dhe Genti, duhen me një dashuri të qetë, të përmbajtur, pa oh e ah, hove e dalldisje. Leta e përjeton si një shqetsim të ëmbël dhe në buzë i mbetet kënga”Bie, po s’dua të fle”, do që ta ketë gjithë kohën para syve të dashurin. Mendojnë të ndërtojnë një të ardhme të përbashkët. “Isha e lumtur edhe Genti po kështu”,pohon Leta. Jeta pati një të papritur mizore për ta. Në kupën e gëzimit hodhi një pike helmi. Genti sëmuret dhe vdes. Në jetë ndodh edhe kështu. Leta e përjeton thellë humbjen, por gjen ngushëllim te jeta që valon rreth saj. Vdekjen që i ndan të dashurit, pa i lënë t’i gëzohen dashurisë së tyre rinore, autori, megjithëse e paraqet me gjithë dhimbjen dhe tronditjen shpirtërore, që ajo shkakton, nuk e sheh si nje vuajtje pafund për ata që mbeten në jetë. Le të kuptohet vazhdimësinë e jetës, e cila do të ketë sërish një të nesërme. Do të kalojë koha, do të ndërrohen stinët, do të vijnë pranvera të tjera, blirët do të lulojnë sërish. Nuk ka pesimizëm e dëshpërim të pafund. Duket se vajza do të presë që në zemrën e saj të trokasë sërish dashuria. E tillë është jeta, ajo na është dhënë përt’u jetuar dhe duhet jetuar.
3
Në novelën “Gërmadhat e shpirtit”, shkrimtari denoncon ashpërsisht me zemërim dhe force artistike, ata faktorë që shkatërrojnë një dashuri të ndjerë, romantike e besnike dhe pohon fuqinë dhe triumfin e dashurisë edhe mbi vdekjen. Kjo, është një baladë moderne, e ndërlikuar, plot mistere, në të cilën malli i dashurisë, një dashurie të vjetër romantike, që ka mbetur e gjallë edhe pas një ndarjeje tejet të gjatë nga vendosja e komunizmit dhe izolimit të shqipërisë, është grryes e i pa përballueshëm. Përmbajtja e novels i jepet lexuesit që nëhapje me këto vargje baladeske:
Në thëntë në ç’balonë hipi
Mbi dy-tri dhoga meiti
Unë e prita ai nuk zbriti
Sikur qielli e përpiti…
Gërmadhë shpirti seç m’ubë
Fluturova dhe unë me të.
Subjekti i kësaj dashurie, është një princ, nga një familje princore e veriut tëvendit, që jeton ditët e pleqërisë si emigrant politik në Romë. Princi për ironi të kohës dhe gjëndjes së tij, ruan dinjitetin, krenarinë e kastës dhe gjithë manierat e oborrësisë princore. I shoqëruar nga adjutant i tij, niset fluturim për në Shqipëri, ku ka lënë para gjysmë shekulli, të dashurën e zemrës, Angjelinën. Të dy pas bisedave telefonike, në pritje të takimit, i kap një dalldi e jashtëzakonshme. U ringjallen ndjenjat dhe kujtimet e rinisë, flasin fraza dashurore frëngjisht, si për të pohuar aristokratizmin e tyre dhe recitojnë vargje poetike të ndjera të Rembosë, të mësuara në rininë e tyre. Nën mbulesën e hirit të viteve, nis e shndrit prushi i zjarrit të dashurisë rinore që koha nuk e ka shuar. Harrojnë kush janë, megjithëse e dine dhe e ndjejnë që tashmë të plakur, të lodhur nga jeta dhe pritja e gjatë, të sëmurë, janë kthyer në gërmadha. Vetëm dashuria ka mbetur e re. Gjatë fluturimit për në Tiranë, nëpërmjet disa ndërhyrjeve rastësore, siç ishte gabimisht biseda në celular me një agjenci varrimesh, autori na përgatit që të ndjejmë një të keqe të madhe, që pritet të ndodhë. Ishte viti 1997 Aeroplani nuk ulet në aeroportin e Rinasit për shkak të trazirave dhe kthehet përnëRomë.
Rrethanat fatale i traumatizojnë dy personazhet. Goditja është vdekje sjellëse dhe ndërpret mundësinë e takimit përsëgjalli. Atëhere takohen shpirtërat e tyre. Shpirti I Angjelinës kthehet në një re që e ndjek prapa aeroplanin. Princi e sheh nga iluminatori. Zëri I saj I flet. Princi ngrin, vdes. Shpirti i princit fluturon për tu bashkuar me atë të Angjelinës. Ata takohen dhe lodrojnë në qiell!
Dashuria e vërtetë është më e fortë se vdekja. Atë që s’e arrijnë të gjallët, e realizojnë shpirtrat, që në këtë rast, janë forma më e lartë e shprehjes së fuqisë së ndjenjave njerëzore. I gjithë rrëfimi të mban pezull, ngjall ankth dhe padurim për të arritur fundin. I gjithë tregimi ka si sfond një shi pafund, peizazhe të trishtuara tokësore e qiellore, mjegull, zymtësi, erë dhe re. Ato metafora përdoren aq mjeshtërisht, sa nuk janë thjesht sfondi i skenografisë ku zhvillohen ngjarjet. Mund të themi se shndërrohen në ca personazhe jo frymorë, mitikë, me funksione të caktuara, si veshje e jashtme fantastike, brenda tëcilave zhvillohet veprimi, po kaq i mistershëm e i pabesueshëm.
Edhe kur nuk përjetohet si lumturi, por edhe si tragjedi, e madhe dhe e pavdekshme është forca e dashurisë së vërtetë!
4
Novela Jonada, për mendimin tim, është më e arrira, në krijimtarinë e Enver Kushit për temën e dashurisë. Mund të them me bindje se ajo është nga më të bukurat dhe artistikisht nga më të realizuarat e novelave kushtuar dashurisë, në letërsinë shqipe të pas viteve 90-të. Kur e kam lexuar jam mrekulluar dhe më ka ngjallur një tronditje të brendshme dhe një ngashërim të vetvetishëm, që zor se e kam përjetuar here tjetër. Ada dhe Joni, dy të rinj që duhen, ndjehen mirë dhe të lumtur me njeri-tjetrin…..Adës në kulmin e moshës, i ndodh një fatkeqësi: ajo paralizohet. Në fillim nga këmbët e më von edhe krahët. Jeta e saj mbërthehet në karrocën me rrota të invalidëve dhe bota për të është ajo që duket nga dritaret e spitalit apo të shtëpisë. Botë e ngushtë: një vatër qiell, ca rreze dielli, një pemë që çel e rrëzon gjethet sipas stinëve. E kufizuar bota e jashtme, por e gjerë dhe e pafund ajo e brendshme, në shpirtin dhe dëshirën për jetë. Joni, i dashuri që punonte në det, vijon ta dojë po me atë përkushtim si ditën e parë, sikur të mos kishte ndodhur gjë. Nuk është mëshirë, por vijim i po asaj ndjenje të fortë dashurie, si ditën e pare të njohjes. Kujdeset për të, e miklon, i plotëson dëshirat dhe në çdo rast me fjalën balsam i shpreh ndjenjat dhe përkushtimin e tij tejet njerëzor. Përshkrimi i jetës dhe botës së kufizuar të një invalideje, është bërë me shumë lirizëm. Aty ka shumë dashuri dhe dhimbje njerëzore, përkushtim të pafund, humanizëm, etje për jetë, shpresë për më mire dhe mbi të gjitha ngrohtësi ndjenjash. Është një dramë njerëzore.
Edhe pse me dhimbje, por pa pike egoizmi, Ada e çliron Jonin ngalidhja e tyre dhe i kërkon që ai të martohet. Ashtu bëhet, por Joni nuk e harron, nuk e braktis, mbetet po ai ipari, idashuruari që përdëllehet përfatin dhe ditët e saj të zymta. Kështu deri në mbyllje, kur Jonada, vajza e Jonit, e thërret Adën që jashtë. Ada bën të ngrihet dhe duket sikur ngrihet nga kjo thirrje e zërit fëminor, vazhdimit të jetës që vjen nga një fëmijë, që fati s’e deshi të ishte isaj. Dhe Joni, i shtangur nga mrekullia, jep lajmin me zë të fortë: Jonada u ngrit!Jonada u ngrit! Është forca e dashurisë, e dashurisë për jetë qëtriumfon.
Në mbyllje dua të sjell vlerësimin e Prof. AgimVincës pas leximit të kësaj novele:
“I dashur mik Enver,
Ta lexova novelën. E bukur dhe e trishtueshme. Një rrëfim sa tronditës aq dhe mbresëlënës. Një fatkeqësi që se mposht shpirtin njerëzor. Dashurinë. Një gjetje interesante: Joni+Ada= Jonada. Fundi simbolik të shtyn të mendosh. Rrëfimi qëndron pezull mes ëndrrës dhe realitetit. Triumfi i së mires në një botë të egër”!
Rrëfimi na vjen në formën e ditarit të Adës. Është një novelë e mrekullueshme, që jo vetëm të ngazëllen e të emocionon, por bën që lexuesi të përjetojë bashkë me heroinen fisnikërinë e dashurisë, etjen për jetën, dhimbjen për goditjen e fatit dhe shpresën se nesër do të jetë më mirë.
Lexojeni këtë novelë dhe do të ndjeni dhe prekni nga afër botën e madhe të Adës dhe Jonit, jeta e të cilëve kalon nëpër tallaze, por pa prekur fisnikërinë e dashurisë.
Tiranë, dhjetor 2022.
