Lasgush Poradeci është cilësuar poeti i parë modern shqiptar i shekullit të njëzetë. I tillë ngeli nga fillimi deri në fund. Edhe kur iu kërkua të shkruante një vjershë për Diktatorin, sipas dëshmisë të së bijës, tregoi se e kishte më të lehtë të mbante koburen poshtë jastëkut se sa ta bënte atë. Më mirë vetes se sa poezi për atë që nuk i përmendte as emrin nga neveria. Më mirë i vdekur dhe me nder sa sa i gjallë dhe me një hok turp mbi ballë. Fatmirësisht partia dhe sigurimi nuk ngulmuan, kështu që nuk iu desh të bënte zgjedhje të vështirë.
Në vitin 1925, në Grac të Austrisë, me rastin e 25-vjetorit të vdekjes së Naim Frashërit, studentët shqiptarë botuan vëllimin “Naim Frashëri! Vjershëtarit dhe edukatorit kombëtar”, në të cilën për herë të parë janë botuar edhe dy poezi të Lasgush Poradecit për Naim Frashërin. E para me titullin e thjeshtë, “Naimit”, ndërsa e dyta “Naim Frashërit”. Për të dytën Lasgushi ka lënë një shënim që na tregon se këtë poezi e ka shkruar në Pogradec në moshën 21-vjeçare. Është djalë i ri, me frymë dhe qasje të re për poezinë. Është poet që lindja e tij ka shënjuar mbylljen e një epoke, pikërisht asaj naimiane, me frymë kombëtare dhe me pikësynim atdhedashurinë, dhe hapjen e një tjetre, lasgushiane, e cila, siç shkruante në 1929 profesor Eqrem Çabej, “hap portën e një jete të re në poezinë shqiptare”. Edhe pse i pagëzuar që në gjallje si princ i poezisë shqipe, për Lasgushin njohja më e thellë e vetes ngelej ajo që mbështetej në kulturë. Rrënjët e kësaj kulture, ai i gjen tek identifikimi i vet poetik me Naim Frashërin, të cilin e admiron si poet e si apostull të shqiptarizmës. E do dhe e respekton aq shumë saqë edhe poezinë për të e shkruan në vargun gjashtëmbëdhjetërrokësh; thuajse, të ngjashëm me atë të “Bagëti e Bujqësi”. Aspektin tematik të saj e rimerr nga ato që parapëlqente më shumë poeti kombëtar: atdheu, Skënderbeu, Qerbalaja, gjuha shqipe… Për studiuesit, kjo poezi “është ndërtuar mbi një kontrast, mbi një mospajtim të llojit të madh ndërmjet një idealiteti dhe një realiteti; një idealiteti, të cilin e përfaqëson Naimi me veprimin dhe veprën e vet letrare dhe një realiteti që e jeton Lasgushi në kohën e vet dhe në vendin e vet. Prandaj, në këtë kontrast, në këtë mospërputhje, poezia merr karakterin e theksuar ironin, satirik, madje polemizues të hapur me kohën dhe njerëzit e vet” (S. Hamiti). Kjo poezi nuk ka treguar vetëm admirimin e madh të poetit për poetin, por, mbi gjithçka, shpirtmadhësinë dhe fisnikërinë e tij ndaj së mirës dhe së bukurës. Duke kënduar për Naimin, duket sikur Lasgushi këndon edhe për vetveten.
Tetëmbëdhjetë vjet më vonë, një tjetër poet i ri, shumë larg Lasgushit dhe vendlindjes së tij, shkruan në shtypin e kohës një poezi me titull “Poeti”, që i dedikohet pikërisht Lasgush Poradecit. Është data 1 shkurt 1943. Autori është një djalë i ri. Beratas. Është vetëm 23 vjeç. Dy vite më i vogël se mosha që ishte Lasgushi kur shkroi poezinë për Naim Frashërin. Ka mbaruar Medresenë e Lartë të Tiranës. Ëshë njohur në shtypin letrar dhe kulturor, sepse një vit më parë poezia e tij “Përpara Tomorit” është vlerësuar me çmimin e parë në konkursin e shpallur nga gazeta “Tomori i vogël”. Quhet Vexhi Buharaja. Edhe tek poezia fituese e konkursit letrar, shihet qartë ndikimi i tij nga Lasgushi, qoftë përsa i përket stilit, qoftë përsa i përket figuracionit apo vargut, pa ia zbehur aspak origjinalitetin krijues. Në këtë kohë, veçse nga larg apo nëpërmjet krijimeve të tyre, liriku më i madh i kohës së tij dhe djaloshi beratas, po aq madhështor në thjeshtësinë e tij, ishin ndeshur vetëm një herë në gusht të vitit 1941, ku Vexhiu ishte ulur në një fron me mikun e tij të rinisë, Ahmet Kondon, në lulishten përballë bibliotekës së vjetër në Tiranë (e quajtur dikur Ndërtesa e Princeshave, motrave të Mbretit Zog). Lasgushi i ka tërhequr vëmendjen dy miqve. Ai sapo ka kaluar Urën e Lanës dhe Vexhiu ka ndërprerë bisedën: “Shikoje, shikoje, Lasgushin…” – i ka thënë bashkëbiseduesit. Poradeci ka qëndruar dhe me majën e shkopi ngacmonte një flutur. Ajo, pasi rrotullohet disa herë, ngrihet lart duke fluturuar në formën e kurorës mbi kokën e poetit. Lasgushi mundohej ta prekte me majën e shkopit, por nuk e arriti dot. Kur flutura u ngrit shumë lart, ai mori rrugën kryesore drejt qendrës së kryeqyteti…. Nuk di që përveç kësaj dëshmie që jep shumë kohë më vonë miku i ngushtë i Vexhiut, Ahmet Kondo, a ka pasur tjetër përballje me Lasgushin, mirëpo poezia është një kthim “borxhi” i kahershëm që i talentuari ia kthen të talentuarit, i veçanti vlerëson të veçantin, i rralli të rrallin. Shpirti i mirë dhe i paqtë nuk ka asnjë ngarkesë që t’ia cenojë pastërtinë dhe dëlirësinë. Është i gatshëm të vlerësojë të mirën dhe të bukurën, pa hezitim, pa smirë, pa urrejtje. Urrejtja, kjo fjalë që nuk njihej tek këta njerëz të vuajtur, kaq fisnik, kaq modestë dhe kaq të veçantë në racën e tyre të poetëve. Lasgushi dhe Vexhiu kanë pasur të dy, thuajse, të njëjtin fat. I pari i gjallë dhe i harruar, i dyti i burgosur për së gjalli dhe i pavlerësuar. Syri survejues i makinerisë vrastare të sigurimit i ka mbajtur gjatë nën vëzhgim. Sejmenët e tyre lokal i kanë parë me xhelozi dhe armiqësi. I pari shtirej si i marrë, duke qenë më i mençuri mes normalëve, ndërsa i dyti uli kokën dhe u fut thellë labirinteve të kohës, të thesareve të pafundmë të historisë, gjuhës dhe kulturës. Të dy jetuan me dinjitet dhe ndërruan jetë në të njëjtin vit, në moshë dhe muaj të ndryshëm. I pari, i shtyrë në pleqëri, i dyti në një kohë që kishte ende shumë për të dhënë.
Që në gjallje, Lasgushi nuk ia harroi asnjëherë Vexhiut poezinë. “Është i madh Buharaja, – thoshte. – Nuk e kam fjalën për poezinë që më ka kushtuar mua, por se ka personalitetin e vet. Për mua kanë shkruar edhe të tjerë, por vjershën e Vexhi Buharasë e ruaj në dosjen e veçantë të krijimeve të mia.” Apo në raste të tjera, kur binte fjala, nuk e linte pa e kujtuar dhe vlerësuar: “Për mua dy janë të mëdhenj në fushën e përkthimit nga gjuha perse në gjuhën shqipe, i madhi Noli në Amerikë, i madhi Buharaja këtu.” Mirënjohja kthehej me mirënjohje në një kohë mosmirënjohëse. Vlerësimi i së mirës me të njëjtën monedhë në një periudhë kur e keqja kishte hedhur rrënjë të thella, ndërsa dhuna dhe terrori kishin zënë vend. Vexhiu mund të mos e ketë takuar nga afër Lasgushin në kohën kur shkruante për princin e poezisë shqipe, për atë që kishte bërë për vete shumë të rinj të talentuar të kohës, të cilët mundoheshin t’i përngjanin dhe të ishin si ai, mirëpo nuk përjashtohet mundësia që takimi të ketë ndodhur teksa i pari përkthente me mëditje për të mbajtur shpirtin gjallë në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, kurse i dyti kur punonte si bashkëpunëtor i jashtëm i Institutit të Historisë në sektorin e orientalistikës.
Si mund të ketë qenë ky takim? Kush është prezantuar i pari? Vexhiu e ka përshëndetur, ndërsa Lasgushi nuk ka pritur më tepër. I është hedhur në qafë, e ka përqafuar, e ka mbajtur shtrënguar dhe nuk i ka thënë asnjë fjalë. Mund të kenë qëndruar ashtu një kohë të shkurtër. Pa bëzajtur. Kanë bashkëbiseduar me zemrat bashkuar. Të dy kanë pasur frikën e mureve të errëta të atyre godinave që vlonin nga intrigat dhe armiqësitë. Ashtu, në heshtje, janë ndarë. I pari ka dalë në pension dhe është rikthyer në vendlindje, buzë liqenit, ndërsa i dyti është larguar nga puna, për t’u kthyer në Berat. Lasgushi ka jetuar vetminë me qënin e tij të dashur, Vexhiu trishtimin e tij, buzë Osumit, duke prerë bileta në berberhanen e qytetit. Sa i largët mund t’i jetë dukur Vexhiut ai takim me Lasgushin e admirueshëm?! Sa të shkurtra ato minuta! Sa të nevojshme ato fjalë! Sa i munguar ai shkëmbim i pakët mendimesh. Ndërsa është kthyer në Berat, ka filluar kalvari i dytë i jetës së tij, ka ndjerë boshësinë e madhe, vetminë ekzistenciale, mungesën e njerëzve, të atyre që mund të shkëmbente një muhabet, pa drojë. Ndofta, në një moment trishtimi dhe trallisje, ka bëlbëzuar me vete vargjet për Lasgushin, të shkruara dikur, në rininë e tij të hershme. I janë kujtuar ndërsa mendonte për atë takim të rrallë me poetin. Si titullohej ajo poezi e shkruar dikur? Ah, po! “Poetit”…
Një shkëlqim i perëndishëm që s’ka shembull e të ngjarë,
Të pushtoj ty, zog i dheut, që ke krah’ e tinguj qielli,
Mu në zemër të dha frymë, ndënë buz’ margaritarë…
Ndaj ia nise për të thurrur atë këng’ nën rreze dielli
Që ka aqë dhëmbje shpirti sa dhe lotët e të mjeri,
Aqë gaze,… aq’dëshira…sa dhe valët e liqeri…
Për një çast, përmendet. Mos, vallë, ‘Zog i dheut’ ia ka behur aty?! Mos ka marrë rrugën e largët nga Pogradeci me Cucin e tij dhe ka ardhur në Berat për ta takuar? Mos ka bërë krahë e tinguj qielli, ka zbritur aty për t’i dhënë frymë dhe për të thurur nën rrezet e diellit këngën e shpirtit të dhembshur?! Mos ka zbritur nga autobuzi i linjës ndërqytetase tek agjencia dhe ka pyetur të parin njëri me të cilin është përballur? Ku ndodhet Vexhiu…? E njihni Vexhinë…? Vexhi… Buharanë? Hedh sytë përreth berberhanes dhe sheh që gjithçka është normale. Maman Duhanxhiu dhe Xhelal Qalliu vijojnë me ngadalësinë e tyre karakteristike. Të tjerë në radhë nuk ka. Është vakt i drekës dhe ora po shkon 14:30. Për pak, mbyll turnin. Mos u dëgjua bëlbëzima e atyre vargjeve të largëta në kohë?! Mos ia panë murmërimën e buzëve?! Edhe nëse e kanë parë, ia dinë brengën?! Edhe nëse e kanë dëgjuar pëshpërimën, ia kanë kuptuar fjalët?! Del jashtë, ndez një cigare “Partizani” dhe… përhumbet sërish…
Sypërlotur,… zemërqeshur…që nga fund’ i vuajtjes tënde
Ty të pashë, o zog i këngës, duke hipur me ngadalë
Sipër rrezesh të mëngjesit që fal shpresa. Pastaj ende
Mbi gërmadhat që lë dhëmbje një liqer me mijra fjalë:
Që shuan prush-e flakë zemrash që dremijn’ në dund të gjumit,
Që ka ngjyrat e agimit, qetësin’ e Shëndaumit…
Këngëtar në drita gazi, durimtar në varfëri,
Ti shkëlqen në mes të vuajtjes si një shpres’ në mes të lotit;
Përmes dhëmbjeve të moçme ti buzëqesh si djal’ i ri,
Posi shpata-e ylberit mes zemërimeve të motit,
Në çdo lot ti fsheh një këngë, në çdo këng’ një shpirt të ri,
Në çdo shpirt ca hove jete, një mësim për djalëri;
Përmes flakëve të zjarrit gjejnë fluturat dashurinë,
Mes lëkundjeve të detit gjejnë lundrat lumturinë…
Lum kush shkuan zjarr’ e zemrës për të ndezur yje shprese
Dhe nënqesh si rreze hëne përmes netëve të vrerit
Dhe duron çdo fshehtësirë që venit si pikë vese
Ashtu si duron lopatat shpirt-i heshtur i liqerit…
Por jo! ‘Zog i këngës’, sypërlotur dhe zemërqeshur, jeton dhimbjen dhe vuajtjen e tij mbi gërmadhat e liqenit. Durimtar, ai shkëlqen në mes të vuajtjes, si një shpresë në mes të lotit. Është shpresa ajo që i jep forcë edhe Vexhiut. Aty, teksa pi duhan pafund, e thith thellë nikotinën dhe kundron tymin që shpërhapet shkujdesur në ajër.
Këto vargje të shkruara dikur për Lasgushin tingëllojnë aq aktuale për vetë atë. Vuajtja intelektuale e poetit të liqerit është shndërruar në vuajtje vetjake për Buharanë në atë ambient të mjerë, aspak të përshtatshëm dhe tepër të ngushtë për madhështinë e tij.
