Libri “Ad infinitum” (Sprova dhe studime) i studiuesit dhe poetit Sadik Bejko, përbën një objekt të rëndësishëm studimi dhe leximi për shumë arsye, pasi libri vjen në duart e lexuesit në një moment kur metodat e studimeve dhe interpretimi i teksteve të krijimit letrar dhe gjurmimet mbi krijimtarinë popullore kanë pengesat e koncepteve në terma dhe një lloj shkërbimi të dijeve nga fusha të ndryshme.
Dr. Sadik Bejko nga niveli shkencor i dijes filologjike është lektor i Universitetit të Tiranës, Fakulteti i Histori-Filologjisë për shumë kohë, çfarë tregon, se çështjet që libri “Ad infinitum” trajton, qofshin si sprova, qofshin si studime, por edhe si synopse për trajtime dhe më të gjerësishme të llojeve, përbëjnë një punë analitike të nivelit universitar-estetik, është poet me një zë dhe profil të veçantë, por edhe një kulturolog i rëndësishëm i kulturës kombëtare dhe të huaj, ku spikat një absorbim i veçantë dhe interpretim jashtë klisheve.
Libri në fjalë ka një përzgjedhje të qëlluar dhe emblematike prurjesh të profileve dhe çështjes së studimit apo hulumtimit, që letërsia artistike apo poezia popullore i afron një mendjeje hulumtuese, që të baresë dhe të gjejë vend për perceptimet simboliko-psikoanalitike, idetë, opinionin dhe mënyrën e leximit të tij mbi fondamente të rëndësishme të kulturave dhe veprave të shkruara herët dhe me një diversitet leximi nëpër kohë. Madje, çështjet e diversitetit të leximeve në letërsi, duket se përbëjnë dhe një nga profilet më të kërkuara në ese- në mbi estetikën dhe ontologjinë e leximit në dijet bashkëkohore estetike-filologjike.
Parë në aspektin vertikal, një “evidencë” e rëndësishme përmes të cilës autori kërkon t’i zbulojë zgjatimet e kohërave të errëta, siç është etnopsikologjia e popullit shqiptar, por edhe horizontet (dritën që ato mëtojnë në gjendjet vektoriale) drejt të cilëve janë orientuar udhëtimet e mjaft profileve poetike dhe fushave të tjera të lëvrimit të dijes dhe artit të krijimit, libri i dr. Bejkos ngërthen një total-kohë letrare, e cila lidhet me agnostikën e njohjes, por edhe pranisë së artit, kryesisht në realitetin letrar shqiptar.
Përmes një gjendjeje sizmologjike përjetimi shpirtëror prej poeti, por edhe ndjesie të thellë ontologjike, një shqisë e zgjuar në të gjithë refleksionet e librit “Ad infinitum” (- deri në pafundësi), e thënë ndryshe, studiuesi Sadik Bejko “prish” kufijtë e “arsyes”, së komunikimit normal, shprish gardhet dhe kërkon të receptojë kumtin, pasi kumti është i aftë ta kapërcejë historiken, zërin, të kufijshmen, atë që shihet, normalen, sepse në të shumtën e herës ai vjen përmes një gjendjeje psikoanalitike (psikoanaliza), një lloj leximi i integruar që herët në letërsi. Kjo mënyrë leximi krijon dritare të vogla nëpër kohë dhe tekste që janë “rrumbullakosur” për arsye të ndryshme në lexim, interpretim dhe refleksione idesh, konceptesh dhe “relacionesh” të tjera që arrin të krijojë një tekst.
Libri “Ad infinitum”, i “sigluar” si një gjendje e brendshme dhe meditimi e autorit është një udhëtim me hapa të ngadaltë nëpër bujtinat dhe kullat e afërta dhe të largëta të kulturës popullore shqiptare, pasi studiuesit i pëlqen të qëndrojë gjatë si bujtës, të grindet me gurët e kangjellat e frëngjive, që i duken të vogla për të parë përtej kohës reale, të hakërrehet mbi “hieroglifet” që krijohen nga vizatimet e kumteve për vajet e gazet, për vdekjen e kreshnikëve, ai do të flasë të meditojë, të shohë nën diell e hënë, nën tokë e mbi tokë plagë, gjëma, teshtima e kollë të thata nëpër kohë, pse shpirti krijues lë shenjat e veta nëpër kohë, shenja që s’i zhduk apo rropos dot qoftë dhe apokalipsi.
I ndarë në pesë pjesë, që për nga fillim-rrugëtimi i studiuesit, vjen nga “përtej”- koha reale apo nga zonat e errësirës të nën-kohës, për të ardhur deri në ditët tona, një udhëtim që ka zonën e vet të paprekshme, siç janë ca gjëra të paprekshme në mbijetesën e ekzistencës e çfarëdollojshme qoftë ajo. Libri “Ad infinitum” është po ashtu një udhëtim somnambul për të ardhur dalëngadalë dhe autori të ikë prej mjegullave dhe tisit të moteve në Lugjet e Verdha e në 24 prerje profilesh autorësh, epokash, krijimesh popullore, kohët dhe sinkretizmi, mitizmi dhe paganizmi rrinë mjaft mirë në eshtra dhe skelete historike, për të ndaluar tek autori Bashkim Shehu, një autor i cili tërheq në metaforën e krijimit herë një “portë kështjelle” e herë hedh një guralec në një masë të rrafshët liqenore, që sajon rrathë mbi sipërfaqe, siç sajohen mjegullat nëpër epokat dhe rrëfimet e lashta, të cilët dalin nga këto mjegulla të plagosur dhe me shumë pjesë të tyre të rroposura nën kohë dhe ndryshk.
Nga Homeri, baladat, “Vaji i Ajkunës”, zgjatimet homeriko-biblike që takonin në motet tona Lefter Çipën e Bregut, Gilgameshin mes Perëndisë e tokës; pastaj në epokën e shkrimit dhe krijimit shqip të shekujve më vonë deri në dritën e shekullit të kaluar nga Budi, De Rada, Shiroka emblematik, epi Naim Frashëri, Mjeda i trazimeve të thella në detin që dukej i qetë në sipërfaqe, Milosao mes qiellit e tokës, ku Perëndia përpiqet të gjejë shëmbëllimin e vet në tokë, Noli që përpiqet të sjellë me një barrë të rëndë shpirtit dhe supeve Shekspirin- total, njeriu poet si Fishta, që u përpoq të krijojë atdheun në sinorët e tij të lashtë; kohën me njerëzit, ku u duk dhe shfaq shprishja e “gardhit të artë” të perëndive, prej njeriut, që duket se e “lexuan” dhe ia ndjenë konvulsionet të parët poetët, si: Poradeci, Kuteli, Migjeni, Spasse.
Koha e shfaqi fytyrën e vet në letërsinë e kohës; me krijimin e një atdheu të çuditshëm, i cili nuk vdes kurrë, si një tokë ku mbillen lisa e qiparis epokë pas epoke, përmes prekjes së dhimbjes së moçme si në balada të Dushko Vetmos, Lluka Perronen, e një dore të artë që qep plagët e thella si Camaj, i cili kudo iku e mbajti atdheun mbi shpinë. Koha e pestë e librit “Ad infinitum”, ku poezia dhe arti diktoi një plagë tragjike, ndoshta nga tragjikët e mëdhenj me atë mbijetesën e metaforës së moskuptimit, si dramë e tragjedi të Laokoontit në qëmtime të imta ekzistenciale të autorit nga Dhori Qiriazi, Ismail Kadare, Vath Koreshi, Frederik Reshpja, Ali Podrimja e deri te Bashkim Shehu.
Ky është relievi dhe mozaiku ekzistencial, ku natyrisht kohët mund të maten me orën e Mujit e Halilit, ndërsa në pikturën e tij ka një surealizëm të moçëm, ndoshta kur piktura nuk kishte lindur ende, veçse bridhte para syve të njeriut pagan pa një konvencion të qëndrueshëm. Autori një eksplorues dhe meditues i pa-nxituar, herë asket e herë demiurg, na ka njoftuar që në krye të herës se si e ka raportin me krijimin, qoftë atë popullor a qoftë atë të kultivuar, kur shkruan: “Nga ana ime, para tekstit përkulem, para baladave prej vetiu dua të jem fëmijëror. Në këtë pikë jam pak reaksionar, jam mitik dhe fanatik, jo çmitizues. Jam mjegullor, jo racional. Nuk jam mosbesues buzëhollë ndaj tekstit të baladave. Nuk e dua racionalitetin në një tekst dehës, në një melodi që rreh të të shkundë emocionalisht me një mesazh gati të një tmerri kozmik, me gjëmën e një morti të pashpjeguar, gjëmë e cila nuk mban ndonjë ngjyrim social a shkas tokësor. Gjëmë si gjurmët me shkreptimë e dritë të një meteori verbues që bie nga lart. Dhe të djeg, të përvëlon.”, për ta rithënë dhe në një formë më ekselente, gati prej krijuesi:
“Besoj që një stihi, një gjarpër, helmoi djemtë e shtëpisë së Dhoqinës… Pra, e lexoj baladën (si fëmijë) që të mrekullohem, jo të mendohem. Në përrallë thuhet: Ec e ec kaptuar shtatë male… dhe e gjetën të Bukurën e Dheut…” Pra, në një tekst të ngjeshur komunikues dhe si një metaforë që ndihmon në leximin dhe raportin që studiuesi dhe “lexuesi” ekselent i shpirtit gëlues të njërit nga popujt më të vjetër të Ballkanit, dhe pse me shumë golle të errëta, ka me këtë pasuri, duke na njoftuar se ka pasur vërtetë Muj e Halil, Ajkunë dhe Omer, Dhoqinë dhe Konstandin, dhe kjo gjendje e çuditshme e justifikon asketizmin dhe një dozë të dukshme demiurgiteti, që e përshkon këtë raport të tij jo vetëm në baladë, një krijim popullor që për shumë syresh afron mjaft me artin e kultivuar, për detajet, estetizimin dhe raportin me personazhet, por edhe si ai i përulet dhe mbetet brenda këtyre gjendjeve.
Raportet dhe komunikimet estetike veçmas, bashkojnë dhe ndajnë gjendje, koncepte dhe komunikime, për shkakun se letërsia (libri në fjalë është një raport konvencional me letërsinë në gjithë qasjet që pleksin një metaforë të çuditshme “deri” në pafundësi,… d.m.th. të një lirie të pakufi, e rrezikuar gjithmonë për të ikur nga orbita, pse për të prekur kufirin ekstrem të artë) është e ndërtuar mbi gjendje të çuditshme meteorike, dhe pse “Ad infinitum” është përtej letërsisë, duke qenë se në të gjithë refleksionet e tij lëviz një formë ontologjike, një udhëtim i ndërtuar dhe “kushtëzuar” nga gjendja. E shfaqur më së miri me petka murgu, që ia lejojnë të hyjë në portat e Parajsës, por edhe Purgatorit, 24 profilet anonime-autoriale propozojnë një lexim përmes qenies, procedimi më intim që njeriu mund të krijojë me gjërat dhe abstragimet mbi atë që s’e prek dot.
Nuk mund të mungonte themeli, etnologjia hyjnore-sinkretike e ekzistencës, që më mirë se “Vaji i Ajkunës” nuk mund ta bëjë asgjë tjetër, kohë kur raportet matriarkat-patriarkat janë “hëpërhë”, një manual gjithë ngjyrësh, gjithë-kohësh, ku raporti njerëzor me vdekjen, Perëndinë, të përjetshmen, me të përkohshmen, të njeriut me super-njeriun, të përkohshmen me të përjetshmen, ku dhimbja sfidon qielloren, mbi toka i çon kumte nën tokës, ndërsa kjo e fundit nuk i kthen sinjale, përmes vajit epik-legjendar të Ajkunës për Omerin e vrarë, me armikun dhe varrosur në Lugjet e Verdha pa e parë sytë e nënës, sipas kumtit që përcjell legjenda, do t’i hiqte madhështinë vdekjes së tij.
Përzierja hyjnore me atë afër njerëzore, siç shkruan dr. Sadik Bejko: “Ajkuna e flakur jashtë shtëpie prej Mujit që në klithmat e para të vajtimit, niset e vetme natën (qyqe vetëm) dhe mbërrin te varri i djalit në Lugjet e Verdha” nën një dekor madhështor, ku “… pamja është e përmasave planetare: njeriu, nëna në dhembjen për fëmijën e humbur, në njërën anë dhe hëna, yjet, lugjet, pyjet, ahet, orët dhe zanat në krah të saj, në anën tjetër.”, janë një fuqi e krijuar brenda qenies, për ta besuar fuqinë që krijon dhimbja për t’i bindur hënën dhe yjet të dialogojnë apo t’i “lëshojnë” rrugën Ajkunës. Në thelb, ky është një lexim ekselent, i kësaj marrëdhënieje nënë e bir, që udhëton me këtë fuqi nga kohët e mugëta. Dr. Bejko në pjesën më të madhe i ikën tekstit të epikës legjendare, për të përcjellë një extra, gjendje, për ta bërë të prekshme vdekjen pikërisht përmes legjendës së saj.
Sa shekuj mban brenda vetes Polifonia e Bregut, nga zëri i parë: “.. që është Deti, dallga, është ai burri që tregon, që rrëfen me një energji gjerësisht të thellë, sepse ka çfarë të thotë…”, te zëri i dytë: “… është zëri që mbështet të parin. Zëri që pohon, por edhe që mediton. Janë hijet e ajrit që bien me jehona në logorinë e honeve të grykave të Akrokerauneve…” pastaj zëri i tretë: “… ky është zjarri. Një zë jashtë njerëzor. Dhe fytyra e atij që e shpreh, e shpërthe, bëhet i tillë. Mpihet si çeliku në zjarr”, për të ardhur apo mbërritur tek isoja: “…zëri i katërt është. Toka, është dheu që bie si guna mbi supet e shekujve, bie si gruaja mbi trupin e mërdhirë të atij që dallgët e hedhin pa frymë në breg…”, duke parashtruar një sy-hedhje nëpër shekuj (sa kohë e ngjarje, njerëz e dhimbje ka nga njëri zë te tjetri?!), për të ardhur te bardët e kësaj perle të përjetshme të Bregut të Labërisë Neço Muka e Lefter Çipa, që gjallojnë si fuqi dhe ekzistencë brenda shpirtit të autorit.
Në fakt, pavarësisht çdo lloj leximi që mund t’i bësh librit me sprova dhe studime “Ad infinitum” të dr. Sadik Bejkos, hulumtimet, zbulimet, koherencat, shtegtimet disa llojesh të autorit, në gjithë rastet duke iu shmangur klisheve të mëparshme, lidhen me qenien dhe dëshminë, një lloj identifikimi. Në këto lloj studimesh apo tendencash për të depërtuar thellë fondamenteve të kulturës së një populli, qoftë duke medituar, madje dhe përmes një gjendje somnambul, lidhet me identifikimin. Balada e njohur shqiptare “Konstandini dhe Dhoqina”, në fund të fundit përmes një udhëtimi somnambulik kërkon të krijojë referimin e një identifikimi, që lidhet me një tipar identiteti, ndërsa, mënyra si e shpërfaq balada këtë është unike, ku nuk mungojnë as fryma qiellore, as ajo tokësore-historike, as irealiteti dhe asnjë praktikë që ngërthen hipoteza të ndryshme.
Budi, njëri nga katër “B”-të e viteve 1600, me të drejtë konsiderohet si poeti i parë në poezinë shqipe, që në kontekstin e raporteve që kultura kombëtare shqiptare vendos me kulturat e tjera, ka një racionalitet të çuditshëm përmes një shqyrtese fondamentale, temën e vdekjes. Raporti i njerëzve dhe shoqërive me vdekjen, në historinë e qytetërimeve është ndër më të rëndësishmit, në fund të fundit është një qëndrim me shumë të dhëna fondamentale mbi besimin, kanonet, gjuhën, shpjegimin e saj.
Poezia “Mortja” e Budit është një visar për të kuptuar dhembjen, për të cilën dr. Bejko shkruan: “Vjersha përcjell me dhembje të thellë fatalitetin e vdekjes, karshi madhështisë (së rreme) njerëzore nën këtë diell. Poeti i drejtohet përvojës sonë të drejtpërdrejtë, por edhe asaj historike. Lënda dhe fryma e poezisë buron nga të dyja Dhjatat…”, për të arritur te mesazhi, që të kujton porosinë e profetit Jeremia, i cili këshillon, se njeriu nuk duhet të lëvdohet nga pasuria a pushteti, por me mirësinë, ushtrimin e drejtësisë etj., duke i dhënë asaj një aktualitet universal, aq më tepër kur e vendos atë përballë poezisë së Vilonit, në vitet 1400, të titulluar “Dhjata e madhe”, ku ajo që bën përshtypje përkundër shtrimit të çështjes nga ajo personale tek e përgjithshme, Budi reflekton idenë e mëshirës hyjnore, duke e bërë poezinë “Mortja” një hymn ku shkëndijonte dhe gjuha shqipe.
Për shumë arsye, në udhëtimin ontologjik të autorit në arealin më emblematik të raporteve të krijuesit me qenien, Fishta është i pashmangshëm, ai lidhet me kombin (qenësinë më sublime të identitetit me fije të shumta, që nga ata më baziket etnologjinë e tij të lashtë deri te besimi).
Dr. Bejko e ka zbuluar Fishtën përmes një metafore emblematike, ekzistenciale, e cila syresh konvergon shkëlqyer krijimtarinë artistike të tij, veçmas “Lahutën…”, në të cilën ka vend për mitet, historinë, luftërat, besimin, njerëzit, lashtësinë, mbijetesën, racën dhe genin, konceptin fondamental të territorit, për të vdekurit dhe të gjallët. Kështu për klerikun dhe njeriun e iluminuar në dije e kulturë, politikan dhe orator, debatues dhe zë prej qytetari, ai shkruan: “Me këto cilësi, ai (Fishta) e kishte vizatuar veten si një karakter i madh, një karakter referencial. Etnosi, kredibiliteti, karakteri në këto raste, si pasuri e një personi, i kalojnë një kohe, një komuniteti, një etnie apo fytyrës në formim të një shteti të ri.”, ku spikat dukshëm malësori i vizatuar prej tij si një pasuri kombëtare. At Fishta kishte bërë detyrën e shenjtë për gjuhën, ndërsa në marrëdhënie dhe vëmendje me klerikët e tjerë kishin mbledhur Eposin e Kreshnikëve, ashtu siç kishte përndritur në gjithë të vërtetën e tyre luftëtarë të kohës.
Sipëran, elegant, brenda dhe jashtë kohës (një kohëprerje e çuditshme, madje misterioze) në “Ad infinitum” në këtë lloj pafundësie, për natyrën dhe metaforën që zakonisht Sadik Bejko ndërton në komunikimet eseistike nuk mungon Poradeci. Në fakt Poradeci nuk i ka munguar asnjëherë frymës ekzistenciale të artit apo poezisë, pavarësisht shfaqjes së tij, duke qenë një ikanak i çuditshëm dhe i pranishëm me mosqenien e tij. Rrallë poetë pleksën raporte të tilla ku ekstremet “puthen”.
Shqyrtesa “Shënime për artin e Poradecit”, ndër nyjëtimet për të do të veçonim: “Poet me frymëzim sipëran, i cili lëndën që prek e kthen në material fisnik, në bukuri të shkallës më të lartë”, duke qenë larg politikës dhe që përmes raporteve të dukshme në poezi, si: “Dashuria dhe vasha”, “Gjuha dhe detaji”, “Ngjyra”, “Poezia gjendje” dhe “E bukura- tragjikja”, ai krijoi shëmbëllimin e tij që nuk e kishte askush, për të cilin Bejko shkruan: “Mund të thuhet se, sipas tij (Lasgushit, shënimi im B.G.), detyra e artistit ishte të punojë për luksin, për të tepërtën, për të bukurën, për të mosekzistuarën, “për të moskuvenduarën”, që buron nga një instikt i lashtë për të krijuar një realitet tjetër që vetëm arti mund ta bëjë.
Ndoshta Migjeni nuk do të ishte ai që u bë nëse jeta nuk do të sillej e vrazhdë, e pabesë, e pamëshirshme dhe refuzuese ndaj tij: familja e varfër deri në ekstrem, e ardhur në Shkodër, pesë vjeçar i vdes e ëma, tetëmbëdhjetë vjeç i vdes i ati, pas babait, një vit më vonë i vdes i vëllai, pjesa tjetër e familjes e shpërndarë (ai nën kujdesin e dajave), në një qytet si Shkodra, ai refuzon të bëhet klerik, ndërsa ëndërron të shkollohet për letërsi në Itali, kurse kulturën qytetare e kishte marrë në Shkodër, si element dhe i identitetit të tij qytetar.
Dr. Bejko përveç atë që Migjeni është në profilin e tij prej poeti dhe prozatori, të cilin e krijoi duke ecur me vdekjen për dore, për shkakun e agravuar të turbekulozit, arrin të sjellë një kontrast të thellë, madje atë ndjenjën zotëruese të tij në personalitet, pasi Migjeni nxënës shkolle “.. ishte tenori i parë në korin e kishës,… për vite me radhë liturgjinë në kishën ortodokse, një liturgji tri-katër orë të gjatë, me melodi bizantine të afta që të modelojnë muzikalisht edhe prozën e ungjijve, dhe psalmet biblike…” nuk mjaftuan për ta larguar nga realiteti, ku krijoi raportin fondamental me ekzistencën, pasi “… si shkrimtar ai është tërësisht shqiptar dhe ndër më të mirët autorë të gjuhës shqipe”, një letërsie realiste kritike dhe pse i ushqyer me teologji.
Të gjithë atë që pa e përjetoi lidhej me thellësinë teologjike, por duke qenë një shkrimtar qyteti, në të shfaqet ajo “thatësira biblike”, duke i dhënë asaj një theks social, me të cilin krijoi universin migjenian. Ndoshta raporti që ka krijuar studiuesi, duke zbuluar Migjenin është edhe udhëtimi më ekzistencial në libër, për shkakun e asaj që të afron Migjeni, arti i tij, tragjikja dhe dhimbja në jetë dhe art, revolta dhe pranimi i fatalitetit etj. Studiuesi në formulimin e “yllit dhe dritës” me të cilin shkëlqen Migjeni shkruan: “…filozofikisht Migjeni është një njeri në kapërcyell. Ai u nda racionalisht nga kisha si institucion, që me misterin dhe traditën e ritit pranonte prapësitë e kësaj bote, madje me tërheqjen e saj në mister e në rit, jo drejtpërdrejt, u ndihmonte atyre.”.
Dushko Vetmon dhe Martin Camajn i bën bashkë mungesa e atdheut, i pari prej disa shekujsh një mungesë e shtresuar ndër breza, ndërsa i dyti nga mesi i shekullit të XX. Arbëreshët arritën dhe gjetën mjete dhe forma të ndryshme për ta krijuar atdheun, ku natyrisht një rol të rëndësishëm luajti arti, ndërsa Camaj i vetëm, në miqësinë e të tjerëve, që dhe atyre u mungonte atdheu, e krijoi vetëm me art, me poezi dhe ndonjë lloj tjetër të krijimtarisë atdheun.
Arbëreshët, pjesa më e madhe e shkrimtarëve dhe poetëve shërbyen priftërinj, misionarë, të cilët e kishin trashëguar ndër shekuj, njëri prej të cilëve Frangjik Solano (alias Dushko Vetmo) gati të gjithë krijimtarinë e tij e lidhi me një lloj ekzistence të brendshme që e lidhte me atdheun, përmes një forme ekzistenciale. “Burbuqe t’egra” është njëri prej librave të tij, sublim që lidhet me këtë lloj ekzistence, për të cilin dr. Bejko shkruan: “Shkurrja e rrëgjuar në vite e trëndafilit arbëresh po çelte burbuqe pas një dimri të gjatë heshtjeje, pas goditjes që mori kultura arbëreshe dhe të gjitha minorancat e tjera nga regjimi fashist.”, ku Frasnitën e famshme që zë vend në pjesën më të madhe të krijimtarisë e bëri një targë që e mbante në shpinë më vete, pasi Frasnita është një vend gurë gëlqerorë, frashër, hithra, mëllaga, sfaka e barëra, ndërsa ai një Dushko i lindur në truallin kockë e gurë arbëresh, ndërsa ai Vetmo, një “filiz i shkëmbit Vetmo, ujë në tokë të paktë, një plasë shkëmbi, në dheun e drurëve të selvisë… (Dushko Vetmo… dushk në atdheun e Selvive të Arbërisë)”. Ndërsa Camaj i vetmuar do të udhëtonte nëpër honet perëndimore me poezinë “Dritë malësore” një monument tragjik, siç shkruan Bejko, ku fjalët dhe imazhet ngjeshen fort në thellësinë e saj, për të zënë sa më pak vend, si një torbë udhëtari, ku i duhet t’i fusë të gjitha rrobat dhe gjërat.
Ndoshta libri “Gediche” është libri më tipik i tij që mbart trishtimin e një të mërguari pa kthim në atdheun e tij, një trishtim që jeton brenda tij, si një shërbesë dhimbjeje për ata që nuk i sheh, në të cilin lëvrijnë fjalët “vetmi” dhe “vdekje”, ndërsa pjesën tjetër të kontaktit me atdheun Camaj e bëri në mënyrën më ekselente, më bukur të mundshme përmes librave të shkruar. Temali i tij u kthye në një total-letërsi, total-ekzistencë në artin e Camajt, përmes të cilëve ai e deshi atdheun, pa u marrë me gjëra të tjera, të cilat i konsideronte kotësira, atdheu duhet në këtë mënyrë, mësonte Camaj.
Studiuesit Sadik Bejko, i ka shërbyer si një parabolë, dhe një arsye e mjaftueshme për të gërmuar në estetikën e thellë të Kadaresë refleksioni i gjerësishëm dhe i imët që ka bërë më herët se në këtë libër për poezinë e Ismail Kadaresë, e shkruar që në vitin 1957, poezia me titull “Vjeshtë tiranase”, ku vargu “Pa formë është qielli si tru idioti…”, që ngjan me një fill të hollë, shumë të hollë, që s’u këput kurrë, për të cilën një nga kritikët e kohës David Samojllovi do të shkruante në parathënien e vëllimit “Lirika”, se Kadare një çunak i imët dhe i ri fare “… ka ndikime nga modernizmi perëndimor.”. Disa nga poezitë e tij do të ishin bërthamat e veprave të ardhshme, si “Rrugët e Moskës” për romanin “Muzgu i perëndive të stepës”, “Piramida e Keopsit” për romanin “Piramida”, poezia “Kali i Trojës” për romanin “Përbindëshi” etj.
Duke qenë ndoshta shkrimtari dhe poeti i vetëm i viteve ’60, qytetar, Kadareja arriti të “krijojë” pak liri në kushtet e censurës, për të cilën autori mendon se poeti ka përdorur mjeshtërisht paradigmat simbolike dhe sinektodike të “kohëve për kohën” apo të “atyre për këtë”, që ishin të vështira për ta vrarë kalorësin e thirrur në gosti, siç shtjellon paradigma e novelës “Kalorësi me skifter”, i cili arriti ta kalojë me shumë finesë festën e vdekjes.
Ali Podrimja e bëri dhimbjen për djalin që s’arriti të jetojë dhe përtej dhimbjes dhe dëshpërimit epik të poetit, një dhimbje sipërore, një vajtim i gjatë, që nuk do të shuhet kurrë sa të jetë në këtë jetë libri “Lum Lumi”. Një simbolikë që del nga një shpirt poeti, por në rrethana me një përkatësi shoqërore kombëtare ballkanike, prej të cilës libri merr nivele të ndryshme leximi, si: “Refuzimi i vdekjes”, “Vizioni biblik”, “Bota shqiptare” në të dhe “Mjeshtëria e lartë” e komunikimit dhe sendërtimit të dhimbjes si ekzistencë. Për ta kuptuar përmasën e dhimbjes së këtij njeriu të vrullshëm, zë-lartë Bejko shkruan, se: “Aliu ishte shpirti rilindës ardhur në ditët tona, si një maratonomak do të rendte te Guri i Artë i Prevezës, te vajtojcat e Rekës, te kalaja e Ulqinit, te “Mbreti im i vdekur Dioklecian”, do t’u thërriste arbëreshëve: “A ju dëgjon harrimi?”, do të ngjitej në malin e Tomorit e në malin e kishës së Laçit… do të rendte edhe drejt Evropës, ku më së fundi e ndali vrapin, drejt diellit që lind andej nga perëndon”. Ndërsa vargjet poetike si “fener i hedhur në një det,/ rrugën ta shkruam me kufoma deri në zemra,/ të kam pas thanë një ditë: ngado të nisem do të vij te ti…”, përmbyllin vargun madhështor “… miq, Kosova/ është gjaku im që nuk falet.”, që ngjan se i përgjigjet të gjitha dhimbjeve që poeti ndau në poezinë e tij.
Mendoj se libri “Ad infinitum” është i rrallë, një libër i gjerësishëm dhe me një liri të çuditshme që arrin ta kontrollojë vetëm një mendje dhe profil me kulturë të lartë komunikimi i rrafsheve estetike, kulturore, psikologjike dhe ontologjike, siç është poeti dhe esteti Sadik Bejko.
Tiranë-Vlorë, gusht 2025.
