Po të shihet hollë-hollë e në kuptimin e vet të fjalëpërfjalshëm, novela Metamorfoza (Shpërndërrimi) nuk është historia e njëmëndtë e një metamorfoze. Gregor Samsës metamorfoza i ka ndodhur që në dy rreshtat e fillimit të tekstit dhe gjithsesi në kohën para kohës narrative. Pra, në këtë kuptim, i bie që ajo të mos jetë historia e metamorfozës, por ajo e pasmetamorfozës, pse, po deshëm ne më gjerë e më thellë, kjo është historia e një reaksioni zinxhir metamorfozash që ndjekin në rritje metamorfozën “gjenetike” jashtërrëfimore të protagonistit, pra nga njeri në insekt.
Një mëngjes të zakonshëm të një jete monotone dhe rutinore një nëpunës i një dyqani a firmë që piacon pajisje restorantesh dhe hotelesh, e gjen veten të kthyer në një çimkë stërmadhe, ku pezullimi i qëllimtë i rrëfimit lë të hapura versionet e mundshme kuptimësore të një çimke të madhe sa një njeri (çka ka brenda një përbindëshllëk dhe një tmerr të pashoq) ose të një njeriu, homo sapiens-i, të rrëgjuar e të katandisur në një çimkë të vogël sa një kokërr thierze. Si hiperbola ashtu edhe litota prekin skajet e një aliazhi me përbërës variabël mes të shëmtuarës dhe dramatragjikes.
Kafka e ka vendosur rrëfimin e tij në rrugën imagjinare të regresit evolucionar, ku speciet nuk përsosen të orientuara drejt kryemodelit të tyre – njeriut – por edhe zmprapsen e zbythen mbi këtë aks rruge. Çfarë ka ndodhur? Si është puna e kësaj çudie që shpërthen në nisje të kësaj novele? Cilat kanë qenë shkaqet që qenia njerëzore zbret përnjëherësh katër-pesë shkallë në hierarkinë biologjike të specieve?
Kompozimi i novelës është dukshëm inversiv (i përmbysur). Kafka ka mprehur pasojat para shkakut ose shkaqeve dhe ka krijuar një palindromë shkaqesh e pasojash, të cilat e kanë të detyrueshme kronologjinë e tyre vetëm në lidhje me nivelet e sistemeve referenciale në rrafshin ontologjik. Kafka e inverton metamorfozën, d.m.th. vendos përpara “mrekullinë” e metamorfozës, pastaj rendit shkaqet, kurse në rrafshin e literalitetit ai ndjek një vijë lineare rrëfimi ku të mëpastajmet janë shkaktuar nga e mëpastajmja, pra njëlloj respektimi i traditës realiste që binomin shkak-pasojë e ka themelor në ndërtimin e dinamikave tekstore.
Ishte një kohë historike ndër ne – madje shumë e freskët – kur, edhe pse ky autor ishte i futur nën indeks si autor me gjithfarë damkash propagandistike të asaj kohe, analizat antropologjike kishin në thelb një këndvështrim të qartë kafkian. Kur duhej stigmatizuar sistemi kapitalist, Kafka dilta nga xhepi i vogël i sendërgjuesve të propagandës, që e tregonin shkurt historinë e njeriut Samsa me një reversibilitet evolucionist dhe gjithçka mbetej aty. Kafka ishte emri që duhej heshtur, zbulimi i tij duhej cituar.
Është e vërtetë se tek ideologjia e ndërtimit të këtij teksti të Kafkës një rol të madh në metamorfozën luan puna, regjimi dhe totataliteti i saj pothuajse absolut brenda kufijve të ekzistencës. Vetëm një herë ose dy herë në vit familja katëranëtarëshe e Samsa-jve e gëzonte ditën e diel në qetësi të plotë dhe në në gjirin e natyrës. Pjesa tjetër ishte monotoni pune – agime e djersë – siç thotë një këngë e bukur me temë emigracionin. Por një pohim tjetër emblematik dhe i njohur prej nesh pranon reversibilitetin e postulatit darwinian se papunësia të çon përsëri tek majmuni, pra tek rreziku i një regresi gjenetik.
A e besonte Kafka këtë teknikë të evolucionit apo luante me skemën e saj matematikore e me ekuacionin e saj? Pra a besonte Kafka tek regresi gjenetik kur në mes ishte faktori punë apo Kafka loz me fantazinë dhe probabilistikën e metaforës që ndërton e prish ekuacione logjike të hatashme? Çfarë ka parasysh Kafka me familjen Samsa brenda të cilës janë krijuar kushtet e një antievolucioni në kuptimin darwinian dhe a ka vlerë metaforike apo kemi një zbatim të rreptë të strukturës matematike në hipotezën e përbindshme të metamorfozës?
Hyrja e strukturës matematike dhe triumfi i numrit është shumë i lashtë ndër arte. Këtë “ngatërresë” të pagjasë e kishte filluar Heraklit grek, filozofi materialist, që kishte distiluar nga pambarimësia e kësaj bote vetëm katër elemente dhe kishte pikasur me shumë kthjelltësi se universi është rreshtim raportesh. Ai kishte zbuluar numrin – αριθµός – si kyçin e shpjegimit të strukturës së botës. Më vonë filozofë, estetë e teologë të mëdhenj si Plotini, shën Augustini dhe Alberti e shtrinë konceptin e numrit edhe atje ku ai dukej më i pavend se askund, tek estetika. Plotini e përmend numrin si njërën nga veçoritë që karakterizojnë të bukurën. Alberti i Renesancës do të krijojë module matematikore për të kanonizuar pikturën, skulpturën dhe arkitekturën. Pra struktura ekuacionale matematike e metamorfozës jo vetëm lidhet me një periudhë kur shkencat matematike ndodheshin në një fazë boom-i në Europë e Amerikë, por të mos harrojmë se numri kishte kohë që ishte shtri edhe në lëmin e estetikës, kurse veprimet matematike – kryekreje diferencialet – ofroheshin për t’i dhënë arteve lëndë krijuese dhe metoda kërkimi të formës. Metodat invertive dhe nisja qëllimisht nga një premisë e gabuar janë metoda induktive të vërtetimit matematikor. Nga kjo pikëpamja na duket se Kafka ka përdorur në krijimin e gjendjes së gjërave tek Metamorfoza teknika të kulluara matematikore për të ndërtuar sa supozimin aq edhe pohimin e vet para- dhe pastekstual. Pra që të kthehemi në terrenin konkret dhe t’i qasemi tekstit prapë me pafajësi dhe me literalitet, tek Kafka kemi të përvijuar një ekuacion të pastër matematikor: puna e bën njeriun njeri, por roli i saj është bivektorial, pra ajo mund ta rikafshërojë njeriun. Literaliteti i kafshërimit të njeriut është formal në novelën e Kafkës dhe sipër kësaj strukture të kulluar matematikore në formë ekuacioni qëndron lënda e përjetshme e artit të letërsisë. Raporti i dukshëm sasior, pra numëror, i hiperbolës së metamorfozës (kthimi gjenetik prapa nuk mund të ndodhë brenda një harku kohor jetësor individual) janë terreni teknik dhe pretekstual i veshjes me lëndë njerëzore dhe të përjetshme të kësaj novele me temë të spikatur antropocentriste. Pjesa e sipërme është edhe thelbi i gjithë novelës. Familja përbëhet prej individësh që kanë mikrobotën e tyre dhe secili prej tyre, kush më shumë e kush më pak, ndodhen në ingranazhet e një jete qytetare që e zmerilon ekzistencën dhe e varfëron njeriun duke e tëhuajtur atë. Tëhuajtja këtu ka kuptimin e saktë hegelian, i cili e quan natyrën si tëhuajtje të vetë Idesë. Raporti është litotik. Njeriu nën kamxhikun e punës, tëhuajtet dhe bëhet më pak njeri në ndjeshmëritë, në pretendimet, në të drejtat dhe në mundësinë e rekreacionit të tij. Automatizimi i jetës, ritmi frenetik dhe gjithnjë në crescendo i saj janë sistemi i “hinkës” ku njeriu bie në metropolet e mëdha pasindustrialiste dhe që rrëshqet e përpihet prej konicitetit të saj për të përfunduar pa shpëtim vetëm në greminën e vrimës së kësaj hinke. Kushti njerëzor është në diskutim, pra pyetja bazë mbi njeriun se nga vjen e kah po shkon ky njeri në variantin e jetës unikale që ai ka si pasojë e rënies së dogmave dhe e venitjes së idesë së jetës së përtejme. A po vetshkatërrohet njeriu dhe çka po e shkakton këtë absurd? A e shpjegon këtë fakt lufta e klasave kur klasat në fund të fundit janë të përbëra po prej njerëzish? A ia vlen të bëjmë revolucion dhe a e zgjidh ai problemin e ontologjisë njerëzore?
Kafka nuk përballet dot me këto tema dhe me këto teza. Atij i intereson raporti mes të pashkatërrueshmes njerëzore dhe trajtës së tij që formëson mjedisi shoqëror. Gregori, i shpërndërruar në çimkë, ka pësuar vetëm së jashtmi, fizikisht pra, ndryshimin, por nën zhguallin e tij prej insekti rrisk-rriska rreh një zemër dhe punon një vetëdije e plotë njerëzore. Padyshim që Kafka e shihte shpëtimin e njeriut në realitetet e tij komunikuese. Gregori si njeri në vetvete është gjithsesi i gatshëm për të ofruar komunikim dhe funksionalitet shoqëror, por forma e tij, pamja e tij e jashtme që është ose preludi, por edhe pasoja e mosmarrëveshjes së madhe njerëzore, e pengojnë atë që të kooptojë me Tjetrin. Ai ndien, sheh, provon, kënaqet, zemrohet, hidhërohet dhe tërbohet për shkak të një keqkuptimi të madh që buron nga polarizimi i metamorfozës. Një shpirt i dhëmbshur jeton brenda karkasës së një një insekti të përbindshëm, të shëmtuar dhe të neveritshëm njëherësh. Thjeshtimi deri aty sa të përcaktohen kufizat e një polarizimi ose polariteti, e nxjerr tekstin e Kafkës në hapësira universale dhe e lidhin këtë produkt letrar me të gjithë letërsinë e madhe ku të kundërtat vazhdojnë, si një mallkim, ta çojnë botën përpara, por njëherësh të shkaktojnë papushim edhe dhimbje njerëzore.
Interesant tek ky tekst është edhe marrëdhënia e pjestarëve të kësaj familjeje. Kafka ka marrë qelizën e shoqërisë për të bërë prerjet e tij analitike. Kjo familje është një mjedis ku këndojnë ende instinktet e amësisë, e atësisë dhe të motërsisë. Ka brenda instinkt, zakone dhe afeksione që zakonisht shfaqen tek të njohurit që jetojnë gjatë me njëri tjetrin. Gjithsesi kjo familje sillet rreth boshtit të saj kryesisht prej forcës së zakonit. Emrat që tregojnë lidhjen e farefisnisë sikur janë ngrirë dhe përdoren sikur të ishin emra të përveçëm. Motra është motra edhe kur ajo vihet në raport me babain dhe në vend që të thuhej E bija, ajo vazhdon të mbahet “motra”. Ideja e ngrirjes së raporteve ndërfamiljare na sugjeron pa derman idenë se graviteti i kësaj familjeve të përbërë nga dy prindër dhe dy fëmijë që nuk janë më fëmijë nuk është më lidhja instiktive e familjes parake ku rolin kryesor e luajnë forcat e detyrueshme të mbrojtjes. Kjo familje është përfshirë brenda zonalitetit të forcës së zakonit. Raportimi me gjendjen kafshore të Gregorit ka diferencimet dhe dinamikën e vet. Të mos harrojmë se motra është ajo që shqetësohet e përpëlitet e para dhe në fund është po ajo që kërkon dhe urdhëron hedhjen misterioze të kufomës së tij. Ose është babai në fillim ai që do që të lozë ende një “rol pedagogjik” ndaj të birit që manifeston shenja gjumashllëku dhe dembelizmi, por në fund është ai që e mban peshën e gjithë dramës së tij duke thënë fjalët tronditëse “Po sikur të na kuptonte.” Ndërkaq e motra ka mbërritur në skajin tjetër dhe kërkon nxjerrjen e tij përjashta. Këto linja me kahje të kundër sikur e therin të gjithë tekstin duke e rritur interesin dhe duke e bërë të kotë përfundimin. Dhimbja e Gregorit buron prej keqkuptimit, të cilin babai e ngre si pikën më të lartë dramatike të pjesës së dytë të novelës.
Megjithë notat e zeza dhe frymën e rëndë që mbizotëron në apartamentin e Samsa-jve ku jetojnë njerëz e kafshë, shpirtëra e zakone, arsyetime dhe ndjesi, interesa financiare dhe detyrime fisnike na duket se ai apartament është e tërë shoqëria njerëzore e thjeshtuar në morinë e saj të pafund të lidhjeve të drejtëpërdrejta e të tërthorta. Vdekja melankolike e Gregorit që ashtu i mbyllur brenda memecërisë së species në të cilën është shpërndërruar, nuk e ka humbur pasqyrimin e vet të ndritshëm njerëzor. Ai e vëzhgon familjen e tij, e ndjek motrën, i pëlqen të dëgjojë violinën e saj, do të prononcohet se është gati ta fusë në shkollë për muzikante, por të gjitha këto e afrojnë kah vdekja. Plagosja e tij nga i ati që e gjuan me molla si dhe insistimi i autorit për ta polarizuar pafundësisht qenien e Gregorit tregojnë se Kafka besonte tek pashkatërrueshmëria e shpirtit njerëzor në kuptimin biblik të fjalës. Edhe plagosja fatale me mollë që në pamjen e parë duket sapak qesharake, është një shenjë tjetër e referencave të largëta apo të fshehta të Kafkës me tektet hebraike që mollën e shohin si simbol të mëkatit fillestar, i cili godet jo vetëm ata që e kryejnë atë, por e dhe të pafajshmit si një mallkim amshor i pashmangshëm.
Na duket sikur Kafka e fut njeriun nëpër një tunel të zi e të errët me qëllimin tinëzar që të ndrisë sa më shumë shpirti i tij dhe njeriu të afirmohet në të gjitha rrethanat. Pas antropocentrizmit të tij, kafka është padyshim një humanist i paepur.
