Fitues i çmimit Booker Prize 2023 me romanin “Kënga e Profetit”, diskuton për shkrimtarët që rrokin gjendjen njerëzore dhe të vërtetat e përjetshme
Mendoni për një çast romanin klasik të Uiljam Folknerit, Duke dhënë shpirt, dhe thjeshtësinë e tij të plotë. Është një shtëpi në kodër. Ndodh një stuhi dhe përmbytje. Ndodh një vdekje dhe një varrim. Përpara vdekjes së saj, takojmë Edi Bëndrenin duke dhënë shpirt në shtrat, ndërsa i biri, Keshi teksa e sheh, e vë arkivolin e saj “mu nën dritare”. Kryefamiljari Ensi i hutuar rri ulur në verandë duke fërkuar gjunjët. Hutat “sillen në rrathë fluturues” dhe duket se do të vazhdojë të bjerë shi ashtu si gjatë ditëve të fundit. Pavarësisht kësaj, dy nga të bijtë, Xhuëlli dhe Darli, ikin në qytet për të fituar tre dollarë dhe humbasin mundësinë e pranisë në çastin e vdekjes së nënës së tyre. Fatkeqësitë ndjekin njëra – tjetrën, ndërsa rrugëtimi i përmbushjes së amanetit të Edit për t’u varrosur në Xheferson shkon tmerrësisht keq.
Folkneri i rrëfen këto ngjarje në një rrëke zërash, secili një univers i mbyllur në mënyrën e vet të qenies. Ata lëvizin nëpër botë përgjithmonë në kundërshtim me njëri-tjetrin, të gllabëruar nga pikëllimi, krenaria, tërbimi, mashtrimi, çoroditja dhe marrëzia. Bota e Duke dhënë shpirt është arketipale në qartësinë e saj – jeta, vdekja, natyra dhe kozmosi – dhe megjithatë fjalitë e shqyrtojnë realitetin deri në kufijtë e tij, duke e kaluar të njohurën dhe të dukshmen në rrafshin e metafizikes. Kjo është shapllaja madhështore e Folknerit për gjendjen njerëzore.
E.M. Forsteri shkroi te Aspektet e romanit, për “romancierin profetik” tema e të cilit është universi, “ose diçka universale”, e çuditshmja e këngës së të cilit “do të na trondis”. Në një letërsi të tillë, shkroi ai, “personazhet dhe situatat përfaqësojnë gjithmonë më shumë se vetveten; pafundësia i ndjek ato; edhe pse personazhet mbeten individë, ata zgjerohen për ta rrokur të përtejshmen dhe e thërrasin që t’i rrok ata”. Forsteri i shihte Melvilin, Dostojevskin, Lorensin dhe Bronte si romancierët profetikë ideal, megjithëse i lexoi gabimisht Hardin dhe Konradin dhe nuk arriti të rrok aspak Folknerin.
Mendoni për fragmentin nga Tajfuni i Konradit, ku anija, në mes të një stuhie të rrezikshme, përplaset në një hambar qymyri, nëpër terr, tek lundron e mbushur me punëtorë që kthehen në shtëpi pas vitesh të tëra larg duke bërë bërë punë të rënda. Pasi anija është përplasur, burrat janë flakur tutje si një masë gjymtyrësh dhe sendesh, baluet e tyre janë hapur dhe në errësirën e kuvertës së një anijeje në mes të një tajfuni, në mes një oqeani të paanë, burrat ndeshen me njëri-tjetrit për monedhat e argjendta që u janë zbrazur nga baulet. Tani mbajeni këtë imazh të shtresuar në mendje, një matrioshkë metafizike me ndërlikueshmëri befasuese. Gjatë gjithë letërsisë së tij, Konradi shfaq një aftësi të patejkalueshme për të krijuar një imazh që përcjell një të vërtetë të thellë për njerëzimin.
Në esenë e saj “Disa aspekte të groteskut në letërsinë jugore”, Flenëri O’Konër shtjelloi mendimet e Forsterit. Ajo vuri në dukje se të gjithë romancierët në thelb janë kërkues të reales, por “realizmi i çdo romancieri varet nga pikëpamja e tij për kufijtë e fundmë të realitetit”. Profetikja ose groteskja, siç e shihte ajo letërsinë e gotikut jugor, është një letërsi që i shtyn kufijtë e vet drejt misteriozes, sepse një shkrimtar i tillë është më i interesuar për atë që ne nuk kuptojmë sesa për atë që bëjmë. “Profeti është një realist i largësive”, shkroi ajo. “Profecia është një çështje e të parit të gjërave të afërta me zgjatimet e tyre të kuptimit dhe kësisoj sheh gjëra të largëta nga afër”. Një shkrimtar i tillë është “në kërkim të një imazhi që do të lidhë, kombinojë ose mishërojë dy pika; njëra është një pikë te konkretja, dhe tjetra është një pikë që nuk shihet me sy, por besohet fort prej romancierit, dhe për të është po aq real …”
Pikërisht letërsia që përshkruajnë Forsteri dhe O’Konëri më ka mahnitur si lexues dhe më ka ushqyer si shkrimtar. Ka shumë shkrimtarë sipëror, vështrimi i të cilëve rrëshqet pa sforcim në pafundësi – mes tyre Vulf, Kafka, Borges dhe sidomos Clarice Lispector. Edhe pse për mua, Melvili, Dostojevski, Konradi, Folkneri dhe Mekkarthi zhvillojnë një bashkëbisedim jehona e Të cilit vazhdon në kohë. Shkrimtarë të tillë me ngjashmëritë e tyre mund të përshkruhen më mirë si shkrimtarë të realizmit kozmik. Sepse ata përcaktohen nga syri i tyre kozmik, aftësia për të parë si të thuash nga lart gjendjen njerëzore me gjithë agoninë, pështjellimin dhe gjestet madhështore, për të mbajtur brenda vështrimit jo vetëm tavolinën, karriget dhe bisedën në dhomë, por të çuditshmen themelore të gjendjes sonë – hapësirat e pafundme që na mbështjellin, të vërtetat e përjetshme që na përkufizojnë përgjatë shekujve. I tyre është një vështrim që shtrihet në skajet më të largëta të realitetit dhe në vetë brendësinë e e asaj që jemi. Sekretet e botës mbeten të thella, por shkrimtari kozmik çan përpara për të qenë interpretuesi i saj.
Shkrimtarët e realizmit kozmik shpesh keqkuptohen dhe rrallë lexohen nga publiku i gjerë në kohën e tyre. Melvili u detyrua të dilte në pension të parakohshëm. Deri vonë në karrierën e tij, Konradi pati jetë modeste. Veprat më të mëdha të Folknerit nuk ishin të ribotuara kur ai fitoi çmimin Nobel. Ndërsa shkrimtari kozmik kërkon të simbolizojë universalen, publiku kërkon shkrimtarë që përkufizojnë momentin, gjë aq shpesh e jetësuar në romanin social. Çfarë dobie mund të ketë romancieri kozmik në çastin e zjarrtë të së tashmes?
Megjithatë, për ca kohë, më ka shqetësuar ndjesia se se letërsia moderne i ka shmangur temat e një bashkëbisedimi më të thellë të përkrahur nga realizmi kozmik. Filozofi Xhon Grej na kujton se, “nëse shkenca i shërben kërkesës për dije, feja i shërben nevojës për kuptim”. Por kur iluminizmi e dëboi idenë e Zotit, nevoja për kuptim gjeti një vend në letërsi. Mençuria më e madhe mund të gjendet te klasikët dhe te një linjë mendimi që filloi në shekullin e 19-të e cila kërkonte të dëgjonte jehonën e thellësisë së tjetërsimit tonë modern.
Mund ta dëgjoni te Bartëlbi i Melvilit, i cili deklaron: “Më mirë jo”, pasi e pushton apatia që mposht shpirtin e dikujt pasi zbulon se jeta nuk ka më kuptim. E gjen edhe te njeriu i nëndhesës i Dostojevskit, i cili lufton me të mirën, dhe zbulon se nuk mund ta ngrejë vetëdijen e vet në një vakum moral, duke iu nënshtruar neverisë ndaj vetvetes, urrejtjes dhe dëshpërimit. Edhe Konradi ishte i shqetësuar dhe e vazhdoi bashkëbisedimin te Zemra e errësirës. Kurtzi që gjejmë lart në lum ka marrë rolin e mbinjeriut të Niçes dhe e ka ngritur veten në nivelin e gjysmëperëndisë. Ai ka rrokur lirinë absolute që i është dhënë njeriut nga një univers bosh. Por liria në të cilën çdo gjë lejohet nuk është aspak liri dhe burimi i tmerrit të Kurtzit është se ka parë humnerën e degradimit të njeriut. Te Kurtzi, profeti Konrad pa qartë totalitarizmin që do të vinte më pas.
Shkrimtarët u përballën me shpirtin e njerëzimit deri në mesin e shekullit të njëzet, derisa Beketi, duke rënkuar dhe kërcëlluar dhëmbët, e përplasi në tokë me një gjuhë që u bë një qorrsokak absurdi dhe dëshpërimi. Humbja e shpirtit u pa si një problem i pazgjidhshëm dhe pasionet e shkrimtarëve të sotëm janë zhytur nga problemet e shumta të shoqërisë.
Sipas Gugëllit, përdorimi i fjalës mërzi arriti kulmin në vitet 1950. Edhe publiku lexues humbi interesin për një letërsi që përballej me problemin e gjendjes sonë thelbësore. Çështja e kuptimit që qëndron në zemër të tjetërsimit tonë modern mbetet si një zhurmë në sfond te disa shkrimtarë seriozë, ndërsa pakkush do të guxonte të ndeshej siç bëri MekKarthi te Rruga – mendoni për përcjelljen e së mirës së nivelit më të lartë midis babait dhe të birit brenda një universi të zbrazët, një imazh kozmik nëse ka pasur ndonjëherë një të tillë.
Kjo nuk do të thotë se publiku nuk shqetësohet për problemin se si të jetojë, por ne jemi zënë në kurthin e besimit se shoqëria mund të japë përgjigje për të gjitha problemet tona. Jeta moderne ka krijuar një problem fetar që nuk mund të zgjidhet më me anë të fesë, dhe megjithatë vazhdojmë të kërkojmë brenda shoqërisë një zgjidhje për atë që gjendet jashtë mundësisë së saj për ta rrokur. Kemi thithur opiumin e perëndive të dështuara njëra-pas tjetrës – kapitalizmit, nacionalizmit, fashizmit, komunizmit, konsumizmit dhe tani të teknologjisë së informacionit, – dhe shpërqendrimi shërben për njëfarë kohe derisa të ndiejmë se diçka shkon ende shumë keq me ne, por nuk e dimë se çfarë është. Jemi të pangushëllueshëm pa shkak dhe të fajësuar. Jemi të mërzitur, të zemëruar dhe të hutuar, dhe kemi ankesa të paqarta. Diçka thellë te individi po përpiqet të flasë, por ne nuk mund të dëgjojmë dhe prandaj na duket e tmerrshme.
E gjejmë veten në një epokë shpërqendrimi dhe tjetërsimi të madh nga vetja. Kujdes nga një shoqëri ku skifteri nuk mund ta dëgjojë skifterin. Poema “Ardhja e Dytë” e Jejtsit është një kujtesë e përjetshme e një ligji metafizik – se një shoqëri që ka humbur çelësat e shtëpisë së shpirtit është një shoqëri që fton shkatërrimin. Këtë mund ta ndjeni tani, kudo rreth jush. Ndërkohë, turma nuk mund të shkëpusë vështrimin nga telefonat pasi ne e zëvendësojmë vetënjohjen me informacion dhe njerëzit informohen për vdekje. Drithërima dhe frika jonë përballë ekzistencës nuk është një problem që mund të zgjidhet nga shoqëria. E lumtur është shtëpia e letërsisë e cila flet jo vetëm për ankesat e përditshme, por për problemet e shpirtit, prandaj duhet të kthehemi nga prozat kozmike. Edhe pse ato nuk kërkojnë të japin ndonjë përgjigje, pëshpëritja e tyre gjëmuese në vesh vendos para nesh të gjithë shkallën e përvojës sonë dhe rizgjon lidhjen tonë me kozmosin.
