Në qoftë se do të përsiatnim për atë pjesë të letërsisë botërore që ka për motiv apo për subjekt luftën, thënë ndryshe, që është pjellë nga lufta, do të ndesheshim me një të vërtetë befasuese. Të gjitha luftërat që ka bërë gjer më sot njerëzimi, dhe ato, për turpin e tij, kanë qenë jo pak, por rreth 145.000, pra të gjitha këto luftëra bashkërisht, nuk kanë pjellë dot letërsi sa ç’ka prodhuar vetëm njëra prej tyre: lufta e Trojës. Nuk janë vetëm dy poemat homerike, është pjesa kryesore e teatrit tragjik grek, që nuk mund të kuptohet pa të. Është një pjesë e madhe e poezisë, prozës, dialogëve dhe filozofisë greke dhe latine. Pa përmendur veprat e humbura. Pa përmendur qindra të tjerat që u shkruan më pas e që vazhdojnë të shkruhen edhe sot në dhjetëra gjuhë. Pa përmendur mijëra të tjera ku autorët i kthehen kësaj lufte, si të donin të mos e linin këtë botë, pa thënë diçka për të.
Për nga përmasat e saj, për nga ushtritë që u ndeshën, për nga armët, sulmet e kundërsulmet, për nga tmerret, kufomat dhe masakrat, lufta e Trojës, e krahasuar me lemeritë ushtarake që ka përjetuar njerëzimi më pas, nuk është veçse një lodër fëmijësh. E megjithatë është ajo dhe vetëm ajo, që sundon e vetmuar dhe pa asnjë shemër në letërsinë botërore. Dhe ky sundim, me ç’duket, do të jetë i përjetshëm.
A ka një të fshehtë që ta shpjegojë këtë sfidë, këtë mbretërim apo këtë vetmi, quajeni si të doni?
Natyrisht që ka, madje jo një, por ndoshta disa të fshehta.
Kemi lexuar shumë libra, jashtëzakonisht shumë libra për Homerin dhe poemat homerike, por duhet të pranojmë se ende nuk e kemi zbuluar dot enigmën e këtij monarku pa sy.
I jemi vërtitur vite me radhë, shumë herë na është dukur se e kemi gjetur të çarën për të depërtuar në mjegullën e tij. Kemi hapur e stërhapur fjalorët për të ndriçuar kuptimin e harruar të ndonjë fjale. Kemi lënë fjalorët e kemi rrëmbyer kazmat për të gërmuar truallin ku ka ndodhur ngjarja e Trojës. Kemi rendur si të marrë pas çdo poçeje a pas çdo heshte të thyer, me të cilat personazhet mund të kenë pirë verë a të jenë goditur për vdekje. Kemi bërë shumë mundime të tilla, gjersa e kemi kuptuar se shi në kohën kur kemi kujtuar se i jemi afruar zbërthimit, pikërisht atëherë i jemi larguar më fort se kurrë.
Çfarë është atëherë ky mister?
Përpara se të vazhdoj me fjalën “mister”, duhet të them edhe një herë, se nuk është fjala për kuptimin e tekstit homerik, por në radhë të parë për shpjegimin e asaj që thamë në fillim, se përse nga moria e pafund e luftërave të njeriut, kjo luftë, si asnjë tjetër, e ka zënë si në grackë përfytyrimin e njerëzimit. Bashkë me të ajo ka zënë në grackë trazimin e tij, nevojën për emocione, për art. Më 1913, në prag të kasaphanës së Luftës së Parë Botërore, në Azinë e vogël, vazhdonin me vrull gërmimet e polemikat për Trojën. Më 1938, në prag të Luftës së Dytë Botërore, gërmimet më në fund po mbaronin për t’u lënë vendin polemikave. Më 1958, pesë vjet pas vdekjes së Stalinit, dhe gati po aq vjet përpara vrasjes së Kenedit, problemet ishin me një kulm të ri. Sot, pas tmerreve në Ballkan, në Ruanda, në Nju-Jorkun e 11 shtatorit, në Afganistan, e në Irak, njerëzit, pasi dëgjojnë lajmet, kur vjen ora e leximit ose kinemasë, parapëlqejnë, ashtu si dy mijë vjet më parë, të dinë se ç’ndodhte në portën Skée të Trojës, dhe ç’fjalë të hidhura këmbyen Akili me Agamemnonin, në shatorren që aq pak i ngjante selisë së sotme të NATO-s. Prej acarimit të shefave të kësaj të fundit, mund të varen shumë gjëra në jetën e njerëzve, megjithëse, në orët e leximit ose të kinemasë, ata e marrin më seriozisht mërinë e Akilit, ndonëse ajo ka të bëjë me një robinjë, sesa ta zëmë atë të presidentit amerikan për punë të terrorizmit botëror.
Atëherë, në qoftë se ka një mister, ku është ai? Dhe ne që kemi arritur të zbërthejmë gjithfarë të fshehtash planetare, përse ndihemi të paralizuar përballë tij?
Le t’i rendisim me radhë disa nga hamendjet që mund të na afrojnë tek e vërteta e mbuluar.
Lufta e Trojës, ashtu si na e jep Homeri, është më tepër se një luftë. Me këtë mendim e kemi lehtë të bashkohemi të gjithë. Lufta e Trojës, përnjëmend, ka qenë edhe luftë, edhe paraluftë, edhe pasluftë. Edhe tmerr, edhe gosti, edhe diplomaci. Dhe ritual, dhe aventurë, dhe nostalgji. Ndërkaq, ky karakter global i saj nuk është i mjaftueshëm për të shpjeguar të fshehtën. Të tjera luftëra ia kalojnë dukshëm asaj në të gjitha ato që përmendëm.
Vazhdojmë. Lufta e Trojës u poetizua, pra u kthye në art, në kohën kur shkrimi nuk ishte shfaqur ende. Me fjalë të tjera, poetizimi i saj, u krye në një epokë kur tirania pranguese e shkronjave nuk ekzistonte. Ndërkaq, ky oralitet i saj, vështirë se mund të përbëjë një përparësi. Të tjera vepra gojore janë kujtuar nëpër shekuj, pa përfituar kurrsesi nga gojdhanizmi.
Me mungesën e shkrimit lidhet njëfarësoj një tjetër mungesë: ajo e dëshmimit. Lufta e Trojës ka qenë e padëshmuar nga asnjëra prej palëve ndërluftuese. Përfytyrimi i Homerit si korrespondent lufte ka qenë përjashtuar katërçipërisht nga të gjithë. Krusma që vjen nga mungesa e dëshmimit na kujton kronikën e luftërave midis hititëve dhe huritëve, pak përpara grekëve, kur problemi kryesor për ushtritë që niseshin për t’u kacafytur, nuk ishte vetë lufta, por gjetja e ushtrisë armike në shkretëtirë. Siç është dyshuar, disa ushtri, pasi nuk e gjenin dot kundërshtarin, ktheheshin duke shpikur një luftë të pabërë, e natyrisht një fitore të paqenë.
Me mungesën e dëshmimit lidhet kështu dyshimi i njohur tashmë se lufta e Trojës nuk është bërë kurrë. Polemikat për këtë vazhdojnë edhe sot.
Mungesa e dëshmimit ka qenë ndoshta një nga çelësat që shpjegon raportet e çuditshme të kësaj lufte me poezinë. Është, me sa duket, një nga komoditetet që poezia, dhe pas saj gjithë qytetërimi grek e zgjodhi, e shenjoi këtë luftë. Mungesa e dëshmimit, pra, është kusht për të lejuar zgjerimin e mendjes sonë, e vizionit tonë, e turrjes drejt caqeve që ngjajnë të paarritshme.
Thënë shkurt, mosdëshmimi, duke na çliruar nga shumë pakte të vjetra, na jep guximin e na bën të aftë të bëjmë ca pyetje që kurrsesi nuk do të mund t’i bënim në kushte të tjera.
Ja disa nga pyetjet:
Në qoftë se lufta e Trojës nuk dëshmohet, ashtu siç e duan kanunet tona, atëherë ç’ka qenë kjo luftë? Një ndeshje e padukshme, e fshehtë, nga ato që ndodhin në ndërgjegje? Një tjetër gjë, ta zëmë një reformë, një kapërcim, një lamtumirë me diçka, e maskuar, e veshur me trajtat e luftës? Një trillim, një alarm i rremë? Së fundi një ëndërr, një makth, një brengë e fshehtë e Greqisë?
Të paaftë për t’u dhënë përgjigje pyetjeve të tilla, ne kemi parapëlqyer, ashtu siç bëjmë shpesh, një alternativë të rëndomtë e burracake: alternativën, ka pasur apo s’ka pasur luftë të Trojës!
Në një alternativë, zakonisht njëra palë ka të drejtë, e tjetra jo. Për alternativën e mësipërme përdora fjalën “burracake”, sepse mendoj se të dyja palët janë njëlloj të gabuara.
Ata që mohojnë Trojën lënë të kuptohet se bashkë me mohimin e tyre, një problem mbyllet. Se cili është ky problem që mbyllet, jam i sigurt se nuk janë në gjendje ta thonë. Pala tjetër, e kundërta, ajo që e mbron ekzistencën e Trojës, natyrisht që ngadhënjyeshëm shpall se problemi zgjidhet. Se cili është ky problem që zgjidhet, jam i sigurt se as këtë nuk e dinë.
Të dyja palët harrojnë se trajtimi homerik për këtë luftë, thënë ndryshe, vetë kjo luftë, nuk ka nevojë për ta. Në rropatjet e tyre, të dyja palët, ndonëse e përmendin pa pushim Homerin, janë në të vërtetë kundër tij. Sepse të dyja palët bëjnë një transferim të pafalshëm, kthimin e tregimit të Trojës, nga bota e letërsisë në botën e dëshmisë. Me fjalë të tjera, të dyja palët, harrojnë se kjo ngjarje, kjo luftë, ky trazim, u bë ushqimi shpirtëror i krejt qytetërimit grek, për asnjë arsye tjetër, arsye ushtarake, historike ose politike, po për arsyen e vetme sepse u këndua homerikisht nga një poet ose nga një grup poetësh.
Për Trojën homerike janë të panevojshme si ftohtësia skeptike e mohuesve të Trojës, si gëzimi naiv i pohuesve të saj. Le të ndalemi te këta të dytët, “pozitivët”, zemërmirët, ata që duan të na ngushëllojnë me mirësinë e tyre, pa e kuptuar se po na fyejnë. Ata presin falënderimin tonë dhe natyrisht befasohen nga mosmirënjohja jonë. Ata nuk kuptojnë se me rropatjen e tyre nuk arrijnë gjë tjetër veçse të vërtetojnë qenien e një qyteti të vdekur. Ndërkaq, ky qytet, falë poezisë, është i gjallë ndër të gjallët, krahas Nju-Jorkut, Parisit, Tokios, Jerusalemit, Romës.
Ka më shumë se një shekull që kjo aradhë hulumtuesish zemërmirë, duke kujtuar se po na bën një dhuratë, po kryen një sakrilegj. Ky sakrilegj mund të quhet: rrëmbimi, uzurpimi i Homerit.
Pothuajse nëntëdhjetë për qind të librave të shkruar në shekullin e fundit për poemat homerike nuk kanë të bëjnë me krijimin poetik. Përpara dhe pas Schliemann-it e Dörpfeld-it hulumtues të tjerë, si Von Hahn, Meyer, Belgen, Schuchhard, e të tjerë, u vunë në krye të një aradhe të pafundme që ka kryer një pushtim të vërtetë, me fjalë të tjera një dhunim të poezisë antike. Si të mos mjaftonin historianët e arkeologët, një tabor i pambarim vjen pas tyre: filologë, gjeologë, etnologë, meteorologë, sizmologë, grafologë, numizmatologë, asyrbabilonogë, shtrigologë, folkloristë, qeramistë, urbanistë, megalopolistë, moralistë, hititistë, antropologistë, gjeografë, ikonografë, hartografë, topografë, etj., etj.
I gjithë ky tabor, duke tundur mbeturina gurësh, argjilash, armësh të ndryshkura, kanë prerë, kanë shtupuar shtegun që çon drejt Homerit. Versioni homerik i dramës së Trojës, përpara se të jetë përshkrimi i një lufte e i një paslufte, është tjetër gjë. Ai është turbullimi që sjell ploja, ajo që në disa gjuhë quhet “zënie e gjakut”. Është historia e një pendimi, më të madhit pendim që ka njohur gjer më sot planeti ynë. Është gracka e parë, dhe për fat të keq, e fundit gjer më sot, ku është zënë ndërgjegjja greke e bashkë me të ndërgjegjja e krejt qytetërimit tonë. Të gjitha luftërat që bashkërisht ka bërë raca njerëzore, nuk kanë pjellë as gjysmën e këtij pendimi.
Nga kjo pikëpamje, lufta e Trojës, versioni homerik, është jo vetëm një luftë ndryshe, por ajo është një luftë e papërsëritshme gjer më sot, një luftë që ka lidhje me të ardhmen. Thënë shkurt, ajo është lufta më e re e njerëzimit. Për të treguar, me një shembull të thjeshtë, këtë sipërani të saj, mjafton të kujtojmë se, vetëm disa vite pas Holokaustit, pendimi ishte kaq i pamjaftueshëm saqë urrejtja që e polli atë pësoi një ringjallje dhe ende është e pranishme në kohën tonë.
Nuk kam asnjë prirje të idealizoj antikitetin grek, e aq më pak ta vendos në raporte të favorshme krahasimi me epokën tonë. Asnjë nga ne nuk mund të jetë aq naiv saqë prapa anës së ndritshme të fillimeve të qytetërimit tonë të mos dallojë njollat e tij, e në radhë të parë, njollën kolosale: pranimin njëzëshëm të skllavërisë. Duhet thënë ndërkaq se prej kohësh është vënë re njëfarë simetrie e habitshme e dy epokave të largëta: antikes dhe modernes. Herë-herë duket se për një drejtpeshim misterioz, drejtpeshim që vetëm një vizion nga lart i historisë mund ta pikasë, njëfarë krahasimi krijohet, ndonëse i mjegullt, midis dy epokave. Duke hetuar të mirat dhe të këqijat e tyre, ne e kemi tepër vështirë të gjejmë se cila prej të dyjave del fituese në këtë garë. Ne ndihemi krenarë sot me të drejtat e njeriut, aty ku antikiteti del i njollosur me baltë, por peshorja, aty për aty, tronditet, kur vjen fjala te pendimi pas krimit. Aty të njollosurit jemi ne, dhe fitimtarët ata. Fitimtarë falë poemave homerike, siç e pamë më lart.
Homeri, ati ynë, di gjithçka. Ai s’njeh veç një gjë: urrejtjen.
Urrejtja është ndotja më e madhe e planetit tonë sot. Ajo është, për fat të keq, pjellë e njeriut, dhe nuk mund të luftohet veçse me mjete njerëzore. Në luftën kundër urrejtjes, makina të tilla, si poemat homerike, janë të pazëvendësueshme. Ndaj dhe përçudnimi, prishja e këtyre makinave, do të ishte fatale për njerëzimin. Në rastin e luftës së Trojës, ne do të fitonim topografinë e qytetit të masakruar, por do të humbnim shpirtin e tij. Thënë ndryshe, do ta jepnim atë në këmbim të një mumieje.
Gjeniu i radhës i njerëzimit, sikur ta ndiente rrezikun e sulmit të arkeologëve e gjeografëve, i gjeti poemës së vet “Komedia Hyjnore” një truall të paarritshëm prej tyre: ferrin, purgatorin dhe qiellin.
Nuk jam kurrsesi ithtar i hulumtimit të pastër të poezisë, i frikës nazike prej fakteve, rrethanave, madje kureshtive. Si çdo lexues normal, kur lexoj “Iliadën”, kam dëshirë të di gjithfarë shënimesh shkencore që shpjegojnë, plotësojnë, madje kundërshtojnë vizionin poetik.
Është kënaqësi të mësosh, për shembull, se ndeshja e heronjve të hipur mbi qerre luftarake ka qenë një fantazi poetike, dhe se në të vërtetë qerret nuk ishin veçse mjete transporti, si të thuash ca taksi që i çonin luftëtarët e shquar në vijën e parë, ashtu siç çojnë sot aktorët e famshëm te sheshi i xhirimit.
E kështu ndodh me të tjera kryevepra. Në qoftë se nga shembujt historiko-shkencorë ne mësojmë për shembull se kufoma e mbretit Dunkan të vrarë prej Makbethit nuk u gjet në mëngjes në dhomën e gjumit, por dy milje larg, në një kanal ujitës plot llum, ne biem në mendime për të fshehtat e krijimit, dhe mendja na shkon se Shekspiri nuk do ta ndryshonte ndoshta këtë fakt rrëqethës, në qoftë se “Makbethi” i tij nuk do të ishte dramë, por poezi ose roman.
Për t’u kthyer tek “Iliada”, ne jemi kureshtarë të dimë perimetrin e Trojës, jo për topografinë, por sepse na jepet një rast për të vrarë mendjen se si mund të ketë qenë në të vërtetë, e si është dhënë nga poezia dyluftimi më i famshëm i krejt letërsisë antike, ai midis Akilit dhe Hektorit.
Ne kemi më shumë se dy mijë e pesëqind vjet që i besojmë leximit të sipërfaqshëm të këtij përshkrimi. Të paaftë për të vënë në dyshim ikjen e Hektorit të tmerruar përpara Akilit, ne kemi vrapuar te veglat matëse për të gjetur perimetrin e Trojës, thua se ky perimetër do të mund të jepte lodhjen, dihatjen apo Zoti e di çfarë, të dy dyluftuesve. Duke tringëllitur veglat matëse, për asnjë çast ne nuk kemi bërë pyetjen: si është e mundur që heroi i parë i trojanëve vrapon si një lepur përpara Akilit? Si është e mundur që pas kësaj ai vazhdon të nderohet si heroi i parë i Trojës? Së fundi, si është e mundur që Homeri, aq i vëmendshëm për bëmat, për mburrjet, kapardisjet dhe turpërimin e heronjve, për asnjë grimë nuk e quan një cen, apo qoftë një incident, sprapsjen e Hektorit?
Të mpirë prej aparatit kolosal që shoqëron tekstin e Homerit, ne e lexojmë dhe e rilexojmë dyluftimin e famshëm, pa e vënë re se ka diçka që nuk shkon në këtë histori. Mirëpo aparati shoqërues, ai aparat i mbushur me vegla, parmenda parake, pllaka argjile, kanale ujitëse, monedha, endje pëlhurash etj., jo vetëm nuk na ndihmon për të pasur një sy poetik mbi tekstin, por dëshpërueshëm varfëron vështrimin, gjersa na i mbyll krejt. Kështu, gjysmë të verbër, ne kalojmë sipër rreshtave ku ndoshta fshihet e vërteta. Midis tekstit tepër të gjatë të dyluftimit janë fjalët: “si në ëndërr ata ndiqeshin”, ku, me sa duket, gjendet çelësi i enigmës.
Sipas këtij ndriçimi poetik, tabloja përmbyset: ka vërtet një ndeshje për jetë a vdekje të Akilit me Hektorin, por nuk ka ikje të Hektorit rreth mureve të Trojës. E aq më pak një rendje të dytë, që do të ishte dyfish poshtëruese. E aq më pak një të tretë, që do të ishte vdekje morale e prijësit të trojanëve dhe e vetë Trojës.
Hektori është rrëzuar qysh në goditjen e parë, kjo është e gjitha. Është makth dhe asgjë tjetër, rendja e tij për t’i shpëtuar vdekjes.
Është halucinacion i pastër shfaqja e hijes së vëllait të vet, Deifobit, që i zgjat një heshtë të re. Është pjellë e makthit dialogu i tij me Akilin, përpara dyluftimit , e sidomos pjesa e tij më e pakapshme, lutja për të mos ia gjymtuar fytyrën, lutje e parakohshme, që nuk ndodh kurrë midis dyluftuesve. Është përsëri halucinacion, më i trishtueshmi i gjithë shajnive, kërkimi me sy për herë të dytë i hijes së vëllait, për të lypur prapë një heshtë, dhe mosshfaqja e tjetrit.
Të gjitha këto, që na duket se ndodhin përpara mureve të Trojës, në sytë e mijëra shikuesve, ndodhin në të vërtetë në mendjen e tij, që po errësohet nga vdekja. Në sytë e shikuesve ndodh vetëm zvarrisja mizore e të vrarit.
Dy pyetje janë të pashpjegueshme me këtë rast. E para, si është e mundur që Homeri e ka bërë këtë? Për ta poshtëruar Hektorin, meqë Hektori është trojan, pra i mundur, e Homeri është nga vendi i Akilit, pra nga krahu i fitimtarëve?
Ne të gjithë e dimë se kjo përjashtohet. Homeri është i paanshëm. Më i paanshmi i gjithë poetëve. Paanshmëria e tij s’mund të jetë mashtruese ngaqë ajo nuk dëshmohet në një vepër, ku tërthorazi përshkruhet një konflikt. Ajo dëshmohet në epopenë ku të dyja palët ndeshen drejtpërdrejt, ku sulmojnë, sprapsen, theren, grihen, bishtnojnë, mashtrojnë, klithin, përgjaken e rënkojnë sy më sy e gjoks më gjoks.
Disa studiues janë ngutur kur kanë qëmtuar aty-këtu ndonjë varg ose ndonjë cilësor, për të treguar kinse anshmërinë e poetit në favor të grekëve. Jo vetëm që kjo ngjan e pabesueshme, por në peshoren e përgjithshme, simpatia jonë, e sidomos dhembja jonë anon në mënyrë të qartë nga të mundurit. Dhembja për Trojën, nga poemat e Homerit kaloi në tragjedinë greke e fill pas saj në krejt artin grek.
Kur lufta nisi, një nga qëllimet, një nga ëndrrat e fitores greke ishte grabitja e thesareve të Trojës. Dhe ato u grabitën vërtet, dhe ashtu, gjysmë të llangosura nga gjaku, u ngarkuan në anije për të pasuruar Greqinë.
Greqia u pasurua vërtet. Por jo nga thesaret e grabitura. Siç u tha në fillim të kësaj sprove, ajo u pasurua nga pendimi për Trojën.
Të kthehemi te dyluftimi Akil-Hektor. Pyetja, ç’ka ndodhur befas me Homerin? mbetet gjithmonë shqetësuese. Një harresë në tekst? Një humbje e mëvonshme gjatë tejçimit gojor nga një rapsod në tjetrin? Një zhvendosje e fjalëve “si në ëndërr ata ndiqeshin”, nga kreu i episodit, ku duhej të ishte vendi i tyre i natyrshëm, në mes të tij?
Pas pyetjes, ç’ka ndodhur me Homerin? vjen pyetja tjetër, edhe më shqetë-suese: ç’ka ndodhur me ne? Si e kemi pranuar për një kohë kaq të gjatë këtë dyluftim të çuditshëm?
Është vështirë të jepet një përgjigje. Përpara se të fajësonim trullosjen tonë historiko-topografike, ndoshta do të ngushëlloheshim me atë, që me poezinë, e sidomos me Homerin ndodhin përherë gjëra të paparashikueshme.
Një rilexim, më saktë një rikthim në art, do të na ndihmonte ndoshta për të depërtuar nëpër mjegull. Përpara nesh janë dy poema homerike. Nuk e di në qoftë se dikujt i ka shkuar mendja për një poemë të tretë. Një poemë aspak të humbur, por të munguar. Një poemë midisëse, në të cilën duhej të ishin pamje, ngjarje, ëndrra ose zhgjëndrra, të ndodhura midis “Iliadës” dhe “Odisesë”.
Në këtë poemë të aspaktë (inekzistente), do të ishin ndoshta ato që ndodhën në paraluftën e sidomos në pasluftën trojane. Rënia dhe lemeria e Ilionit duhej të ishin të plota aty. E pas saj kthimi i trishtueshëm, si në një ëndërr të keqe, i fitimtarëve. Zënia e gjakut, mallkimi që i binte herë njërit, herë tjetrit, e së fundi fillimi i pendimit. Aty do të rigjenim me siguri Helenën e bukur, por jo njëzetecavjeçare, të shkumëzuar nga pasioni, por tridhjetëvjeçare, tashmë grua mëkatare, dashnore e vejushë njëherësh, së fundi, në prag të të dyzetave, ashtu siç jepet tek “Odiseja”, kur e kthyer te burri i parë, është shndërruar në moraliste dhe dënon çdo aventurë gruaje!
Kjo poemë e tretë nuk u shërua as nga Homeri, as nga homeridët. Ajo nuk u pengua nga asgjë, ajo thjesht u quajt e panevojshme. U quajt kështu nga një urdhër, që për shumëkënd mund të dukej absurd, por jo për ne, njerëzit e artit. Është urdhri sipëran: poema e tretë nuk kishte vend në këtë botë!
Gjithmonë sipas këtij urdhri, poema e munguar kësisoj, ndonëse e pashfaqur, ndonëse pa vend në botë, në gjithnajën e poezisë ka jetën e saj.
Në këtë poemë të aspaktë ka gjasë që të gjejmë përgjigje për shumë enigma. Atje mund të gjejmë ndoshta diçka edhe për dyluftimin e çuditshëm Akil-Hektor. “Iliada”, falë një simetrie, nga ato që e kemi lehtë t’i quajmë hyjnore, hapet me emrin e të parit dhe mbyllet me emrin e të dytit. Rendja e Hektorit, ajo që siç u tha më lart, duhet të ketë ndodhur jo në jetë, por në ndërgjegjen, ose më saktë në ndërdijen e tij, dëshmon se Hektori, ashtu si të gjithë, duke përfshirë këtu edhe heronjtë, e njeh frikën. Ndërkaq, sipas dromcave të mjegullnajës, prej së cilës kanë dalë poemat homerike, ne e dimë që Akili, ky superhero, ky superushtar, gjithashtu ka pasur një çast aspak të denjë në jetën e tij. Kur u dha kushtrimi kundër Trojës në qendrat e rekrutimit, Akili i veshur si grua, ishte fshehur midis vajzave shërbëtore, për t’iu shmangur detyrës!
Shumë gjëra do të gjenim te poema e tretë, ajo që do ta quaja “Mungesiada”. E ndër të tjera do të gjenim ndoshta shpjegimin e plotë se përse dy dyluftuesit e lavdishëm, Akili me Hektorin, janë njëherësh luftëtarë dhe dezertorë lufte, heronj dhe antiheronj.
Duke mbyllur këto shënime, më lejoni të kthehem te vargu i parë, ose më mirë, te fjala e parë e dypoemshit homerik. Kjo është fjala “menin”, që në greqishten e vjetër do të thotë “mëri”. Mërinë (menin) këndo o muzë! Ta marrim për një shenjë paralajmëruese, për një ogur të keq, që fjala e parë me të cilën nis letërsia europiane është pikërisht kjo?
Një shekull më parë, një eseist shqiptar me emrin Faik Konitza shkroi një sprovë provokuese dhe sfidante, ku në mënyrë të prerë shpallte se ka më shumë se dy mijë vjet që vargu i parë i “Iliadës”, “Këndo o muzë mërinë e Akil Pelidit”, është përkthyer e vazhdon të përkthehet krejtësisht gabim në pothuajse të gjitha gjuhët e botës.
Sipas tij, me përjashtim të emrit të Akilit, asgjë nuk është e saktë në këtë varg. Gjithmonë sipas tij, gabimi kryesor bëhet te fjala e parë “mëri”. Ai shpjegon se kjo fjalë, që zakonisht përkthehet me fjalën “zemërim”, në greqishten e vjetër ka një kuptim më të thellë e të ndërlikuar. Fjala “menin” është një hidhërim i thellë, i gjatë, i sëmurë, një gjendje depresioni, siç do të thuhej në kohë të Konitzës, e aq më tepër sot. Për ta kapur më mirë këtë, Konitza na kujton kalimin e kësaj fjale në latinisht, e pas latinëve në gjithë gjuhët europiane, në trajtën aq të përhapur “mania”, fjalë që qëndron në rrënjën e dhjetëra të tjerave, një pjesë e të cilave tregojnë gjendje të rënda psikike.
Pra, jo nga “zemërimi”, që zakonisht është i shkurtër, por nga “mëria”, që s’mund të jetë veçse e gjatë dhe kapitëse, me fjalë të tjera nga një gjendje e rëndë depresioni vuan Akili në fillim të “Iliadës”. Është kjo gjendje e rëndë që e ka çuar heroin në vendimin për të braktisur fushën e luftës.
Mund të themi se në njëfarë mënyre, qysh në fjalën e parë të “Iliadës”, jepet një pjesë e kodit zbërthyes të kësaj epopeje. Ajo nis me një mëri (menin), ashtu si vetë lufta e Trojës, ka nisur plot mëdyshje, për të mbaruar me një pendim. Në një vizion të përgjithshëm gjithçka është harmonioze në këtë epope. Një luftë ndryshe, një luftë e tipit të ri, që mohon, që tejkalon, që mbyt vetveten. Një fitore që s’është fitore, një ngadhënjim që ndiqet nga një mallkim. Shkurt, një luftë e njëherësh një antiluftë.
Për të vazhduar mendimin e Konitzës, ka gjasë që përkthimi i gabuar i fillimit të “Iliadës”, më tepër se rastësi, të jetë një pasqyrim i mendimit tonë të cekët, konformist për luftërat. Zëvendësimi i fjalës “mëri” me “zemërim”, u shkon për shtat klisheve tona, për urrejtjen, propagandën luftënxitëse, egërsinë, fitoren, brohoritjen e fitimtarëve etj., etj. Kurse kodi i luftës së Trojës, version i Homerit, kumti i thellë i saj, ende mbetet i huaj e i largët për ne si një fantazmë, shenjat e së cilës, sado që përpiqemi, nuk i marrim dot vesh.
Tiranë, 2004
Diçka që ka lidhje me Spanjën
Në shënimet gjej diçka për një shkrimtar argjentinas, që ka botuar një shkrim apo thjesht një replikë lidhur me sprovën “Zemërimi i Akilit”, pjesë e përmbledhjes me të njëjtin titull, vënë në qarkullim nga shtëpia botuese “Katz”.
Ngaqë shënimi, si zakonisht, është marrë me shpejtësi, veç emrit të shkrimtarit apo studiuesit, Ezequiel Martinez, nuk ka ndonjë të dhënë tjetër për të. Nuk më kujtohet të kem dijeni për këtë shkrimtar, aq më tepër për përmbledhjen “Zemërimi i Akilit”, madje as për sprovën me të njëjtin titull, dhe që quhet si e imja.
Nuk jam fare i sigurt që e kam shkruar një sprovë të tillë, megjithatë s’mund të them me bindje se s’kam asnjë lidhje me të. Më kujtohet se, nisur nga një thënie e Konicës, jam marrë, me një kureshti përkthimi, më saktë, me përkthimin e gabuar të fjalës “mëri”, me të cilën nis “Iliada”, thënë ndryshe, letërsia botërore. (Historia e “zemërimit të Akilit”, që, në të vërtetë, nuk ka qenë mëri, por diçka e zgjatur, mëni, sipas shqipes, mani sipas latinëve, depresion, siç do të thuhej sot.)
Martinez nuk e ka për këtë. Me sa marr vesh nga teksti spanjisht, gjuhë që nuk e njoh, ai habitet prej shifrës 14 500 (katërmbëdhjetë mijë e pesëqind), që unë e paskam përmendur në sprovën time dhe që, sipas meje (më saktë, sipas tij që mendon se sipas meje), jepet si numri i luftimeve që njerëzimi paska bërë gjatë gjithë historisë së vet.
Argjentinasi pyet se ku e ka gjetur I. K. këtë shifër, ose ku qenka bazuar në qoftë se e ka njehsuar vetë, e kështu me radhë.
Që të jem i drejtë, s’mund të them se s’jam pakëz i habitur gjithashtu. Jo aq për atë se si një shkrimtar argjentinas dhjetë mijë kilometra larg shkruan diçka të tillë, por më shumë me veten time. Siç e përmenda më lart, s’mund të them dot se shifra e çuditshme s’ka fare lidhje me mua. Madje, turbull më duket se një ditë e kam vrarë mendjen vërtet për një gjë të tillë. Ajo që s’më kujtohet është se çfarë më paska bindur që atë shifër të mallkuar ta kem shkruar apo thënë (sipas tij etj.) diku.
Të gjitha pyetjet që bën Martinez-i, madje të shtuara, i përsëris tani me vete. A mund të gjendej vërtet numri i luftërave të njerëzimit? Si ishte e mundur që historianët s’ishin marrë me këtë? E aq më tepër, ekspertët e luftërave të të gjitha llojeve, të rrufeshme, të zgjatura, të fshehta, ajrore, batajistët, hartografët, shkrirësit e bronzit, qëndisëset e medaljeve, numi-zmatët, gjer te gdhendësit e kryqeve të varreve…
Në titull të shkrimit të tij, “Tërheqja pas të dhënave të panevojshme”, krahas habitjes, spikaste njëfarë tërheqjeje, la atraccion, por los datos inutiles.
Duke iu kthyer tekstit, marr vesh papritur se atë punën e 14 500 luftërave e paskam thënë në një konferencë në Barcelonë.
Aha, them me vete.
(Barcelonë, ç’të panë sytë…)
Më kujtohet se Bashkim Shehu, që ka qenë përkthyesi im në atë konferencë, diçka më ka folur për tekstin e nxjerrë prej saj dhe botimin si një sprovë më vete.
Nuk e gjej dot në telefon, ndërsa e ndiej se dëshira për të marrë vesh ç’ka ndodhur më është zbehur disi. Më shumë se të jenë shpikur, ka gjasë që fjalët të jenë thënë vërtet prej meje.
Jam duke i mbyllur shënimet, kur sytë më shkojnë te fjala “vergüenza”. Mendja më thotë se do të thotë “turp”, por nuk arrij ta besoj se argjentinasi e ka me mua. Sidoqoftë, nuk e kam vështirë ta vërtetoj se është pikërisht “turp”. E lexoj frazën disa herë në spanjisht, pastaj të përkthyer prej Google-it në frëngjisht, për t’ia gjetur pak a shumë kuptimin krejt paragrafit: Gjithë kacafytjet që, gjer më sot, pra 14 500 luftëra gjithsej, dhe kjo për turp të tyre, y ello para su vergüenza, nuk kanë pjellë dot aq letërsi sa vetëm njëra, ajo e Trojës.
(Barcelonë, ç’të dëgjuan veshët…)
Pra, ishte fjala për turpin e përbashkët të katërmbëdhjetë mijë e pesëqind luftërave, që unë, Zoti e dinte ku e kisha gjetur, për ta thënë një ditë në një konferencë.
Ndërsa po i mbyllja shënimet, s’më mbetej veç të vija në përfundimin gjysmë filozofik, se, po të ishte puna për gjëra të pasakta, për të mos përdorur fjalën “të papërgjegjshme”, këto i thosha zakonisht në Spanjë…
Arsyeja për këtë mund të merrej me mend.
I. Kadare, “Mëngjeset në kafe Rostand”
