Përktheu nga rumanishtja: Luan Topçiu
Mircea Cărtărescu (lindur më 1 qershor 1956, Bukuresht, Rumani) është një poet, prozator, eseist, kritik letrar dhe gazetar rumun. Ai është një nga shkrimtarët më të çmuar dhe më të përkthyer të periudhës postkomuniste, duke botuar mbi 30 vëllime, të përkthyera në 23 gjuhë. Ai është një nga emrat e nominuar për Çmimin Nobel për letërsi. Fitues i shumë çmimeve prestigjioze letrare në gjithë botën. Është profesor në Universitetin e Bukureshtit.
Më shumë se një shekull më parë, kur ende nuk dihej se Europa është në të vërtetë një konstrukt kulturor, një ëndërr intelektuale me sy hapur, “një grumbull imazhesh të thyera”, një kopje në një botë pa origjinalin, artistët përpiqeshin të iknin nga kështjella e madhe e mbuluar me tym qymyrguri dhe e sakatuar nga luftërat, konfliktet shoqërore, mediokriteti borgjez. Çfarë ishte Europa për Rimbaud-në? Një pellg i zbehtë në të cilin anija e tij e dehur po fundosej në një keqardhje reaksionare dhe shoviniste. Për Gauguin-in? Një vend mjegullash monoton dhe me mungesë ngjyrash. Mallarmé donte të “ikte larg”, pasi kishte lexuar të gjithë librat, për të kuruar disi brengën e mishit. Edhe fjala e Baudelaire-it “kudo jashtë kësaj bote”, në të vërtetë do të thoshte, “kudo, por jo në Europë”. Europa e tmerrshme. Europa mizore, e mërzitshme, e vjetër. Ku mund të ikje, ku mund ta gjeje jetën e vërtetë, lëngun e vërtetë, ngjyrat e vërteta? Në Afrikë, natyrisht, në Tahiti, natyrisht. Tek vera e kuqe. Tek hashashi. Tek homoseksualiteti. Në çrregullimin sistematik të të gjitha shqisave. Gjithçka ishte për t’u larguar nga emblema e Europës së asaj kohe: arsyetimin mekanicist, të mefshtë, uniformizues të botës borgjeze. Çfarë makthi të tmerrshëm do të prodhonte ajo botë e etërve të familjes, e rritur në kultin e përparimit dhe harmonisë universale? Nuk do të kalonte gjysmë shekulli derisa të shihej se, përfundimisht, nëse Rimbaud do të kishte ikur në Afrikë, ai e kishte bërë këtë si shtysë nga një profeci e llahtarshme: “Oh, zemër, ç’do të thotë det gjaku…”.
Unë nuk mund ta frenoj ndjenjën time se, në mënyrën e tyre, të gjithë këta artistë të mëdhenj e dinin se çfarë do të ndodhte në shekullin e ardhshëm, në Ypres dhe në Verdun, ata parashikuan Stalingradin dhe bregdetin e Normandisë, ata ëndërruan për beteja tankesh në stepën ruse, gjuetinë e tmerrshme e nëndetëseve, duke fshirë nga faqja e dheut qytete të tëra, mijëra monumente të lashta historike, biblioteka dhe katedrale. Ata e dinin, në mënyrën e tyre, sepse kishin njohur nga brenda, “logjikën” naziste që çoi në Holokaust, për “harmoninë” sovjetike që krijoi tmerret e kampit socialist. Kafka dhe Trakl, Dostojevski dhe Unamuno dinin të njëjtën gjë. Krimi i ftohtë, shkencor, “për të mirën e njerëzimit”, inxhinieria sociale, eksperimentet në lëkurën më konkrete të njeriut, si dhe ato në lëkurën e popullsive gjigante të terrorizuara, dominuan Europën deri vonë dhe jehona e tyre ende nuk është shuar. Deri sa të pranojmë këtë anë të kontinentit tonë të madh shpirtëror, nuk kemi të drejtë të (ri)shohim, (ri)kujtojmë, (ri)ndërtojmë madhështinë dhe shkëlqimin e tij.
Edhe duke kuptuar se ne si europianë kemi përgjegjësinë për mizoritë e shekullit të kaluar dhe detyrën që të mos i harrojmë dhe të mos i përsërisim, ne ende nuk kemi plotësisht të drejtë të festojmë europianizmin tonë. Në çdo rast, jo si duhet. Valët e relativizmit kulturor, multikulturalizmit dhe korrektësisë politike në dekadat e fundit, të prodhuara nga rrëshqitja jonë e pashmangshme drejt një bote postmoderne, na kanë mësuar, pavarësisht nga ekzagjerimet e tyre dhe nganjëherë aspektet karikaturuese, të jemi të kujdesshëm në lidhje me afirmimin e së drejtës sonë si të lindurit e parë në kulturën e madhe.
Nëse filozofi grek i cituar nga Diogenes Laertios mund të thoshte me krenari: “Jam i lumtur që kam lindur njeri dhe jo kafshë, burrë dhe jo grua, grek dhe jo barbar”, sot vetë këto diskriminime duken si një atribut i barbarizmit. Sepse, në fund të fundit, Europa është larg të qenit një ishull i izoluar shpirtëror, si Laputa e Swift-it apo Provinca Pedagogjike e Gëtes, në të cilën kultura e lartë, “gjithçka që është thënë dhe menduar në mënyrë të epërme gjatë historisë” (sipas përkufizimit të Mathew Arnold), ajo ndriçon gjithçka me një dritë verbuese. Dhe nuk është një utopi nookratike dhe lozonjare, si në Lojën me rruaza të xhamta të Hesse-it. Tradita jonë greko-hebraike është, në fakt, e përbërë nga shumë fije të tjera të ndërthurura, të cilat të çojnë në botët fqinje ose të vendosura “përtej deteve dhe tokës”. Shkrimi ynë është fenikas, kalendari ynë është asirian, “shpikjet” tona janë kineze, në makthet tona shfaqet përbindëshi Humbaba, të gjithë jemi fëmijë të përmbytjes universale. Europa është një koncept i shajaktë dhe relacional, një konstrukt mendor kompleks, një ndjenjë kontradiktore, në të cilën bashkohen dashuria dhe urrejtja ndaj vetvetes. Por në të njëjtën kohë të biesh në relativizëm tërësor, duke pretenduar se të gjitha kulturat kanë prodhuar ekuivalentët e vlerave të Homerit, Shekspirit dhe Servantesit, është po aq kaq e papjekur dhe kaq marrëzi sa të jesh një europocentrist i pastër dhe i ashpër, që nuk betohet përveçse mbi gjeniun e shpirtit njerëzor të përmendur.
Jam krenar që jam njeri, sepse jam edhe kafshë; se jam burrë sepse jam edhe grua; që jam grek sepse barbari brenda meje është aq i gjallë. Në të njëjtën mënyrë, unë jam krenar që jam europian. Për mua, të jesh europian nuk do të thotë të jesh i mirë (më i mirë se të tjerët), por të jesh kompleks, të jesh një personazh i ndërlikuar, plot kontradikta të brendshme, por i aftë t’i njohësh dhe t’i pajtosh ato. Tradita e madhe europiane më ka udhëhequr gjithë jetën time, si dhe në rebelimin kundër saj. Por të flasësh për Europën është njësoj si të flasësh për Amerikën apo Azinë: çfarë fraze mundet të përfshijë gjithë realitetin e tyre? Madje çfarë libri, çfarë enciklopedie monumentale? Ka shumë Europa, të shpërndara në kohë dhe në hapësirë, një konfederatë shumëdimensionale Europash. Me cilën prej tyre jam solidar? Cilën e urrej? Disa janë të vërteta si një copëz fushe nga ku rriten fijet e barit, të tjerët janë virtuale, fantazma, që na ngacmojnë imagjinatën tonë. A ekzistonte vërtet bota antike, në të cilën Europa nuk ishte gjë tjetër veçse një nimfë e rrëmbyer nga Zeusi në kurrizin e demit të përjetshëm të Kretës (ndoshta simboli më i qëndrueshëm i kontinentit të vjetër)? A ishte bota e çuditshme e Arthurit dhe Lancelotit, plot arabë dhe plot mrekullira, barbare dhe me ngjyra të feksura si një lojë strategjish në kompjuter? Bota e lirshme e Fragonardit? Bota heroike e Napoleonit, e populluar sikur vetëm nga ushtarë plumbi? Bota e filmit bardh e zi, e mbytur dhe plot njolla, e vitit 1900, me karroca dhe njerëz me kapele në formë cilindrike? Kush shkroi se bota ekzistonte vetëm për disa minuta, por se ne të gjithë kemi ardhur në botë me shartime të rreme të kujtesës? Unë nuk do të humbas në këto shpella dhe labirinte, specifike, sipas Hocke, të të menduarit të Homo Europaeus. Marrëdhënia ime me Europën është mbi të gjitha ajo me Europën e sotme, jo më reale, në fakt, se ato të mëparshmet, por në të njëjtën kohë më konkrete për mua, sepse është e vetmja përmes së cilës më është lejuar të çapitem në realitet si dhe në ëndrra.
Ekziston një Europë e më shumë shpejtësive, thuhet. Një Europë e ndarë në dy pjesë, për dekada të tëra, nga një mur budalla prej betoni dhe tela me gjemba, është thënë. Por kur muri konkret (të paktën pjesa e tij që ndante dy Berlinët) u shemb, u pa qartë se ai nuk ndante vetëm zona gjeopolitike, por edhe zona mendore. Dëshmia është që as sot Europa nuk është një e vetme, dhe nuk do të jetë për një kohë të gjatë, as kur të gjitha shtetet e Lindjes imagjinare të integrohen në Perëndimin imagjinar. Sepse në fantazitë e mendjeve tona ekzistojnë gjithashtu Europat e Huntington-it, që përplasen dhe shkërmoqen si pllakat tektonike përgjatë kufirit katolicizëm/protestantizëm – ortodoksi, dhe Europat e Goethe-s dhe Thomas Mann-it, që kundërshtojnë Veriun cerebral dhe të rreptë me një Jug dioniziak…
Tre klishe, tre tike verbale, tre fantazi pothuajse seksuale të përhapura edhe sot në gadishullin e madh të lindur në Urale. Nuk e di nëse i sekretojmë apo i prodhojmë vazhdimisht, nëse ato na mbyllin në kampe të tjera foshnjore dhe qetësuese, apo nëse lundrojmë mbi to si mbi disa trupa shpëtimi të Meduzës: Europa Perëndimore, Europa Qendrore dhe Europa Lindore. Qytetërimi, neuroza dhe kaosi. Mirëqenia, kultura dhe kaosi. Arsyeja, nënndërgjegjja dhe kaosi.
Në një diskutim që pata disa vite më parë, në Panairin e Librit në Frankfurt, me një botues gjerman, ai më tha se ishte i interesuar për autorë nga Europa Lindore. Unë u përgjigja menjëherë se unë, personalisht, nuk e konsideroj veten njërin syresh. “Ke të drejtë”, m’u përgjigj botuesi, “ti si rumun je nga Europa Juglindore”… Sqarim i mrekullueshëm. Nënndarje e shkëlqyer e një nënndarjeje. Qëndro aty ku je, më tha në fakt, miqësisht, botuesi. Qëndro në geton tënde. Shprehni pjesën tuaj të historisë së Europës (jug-)lindore. Shkruani për Securitate-en tuaj, për Çausheskun tuaj, për Shtëpinë tuaj të Popullit. Për qentë e rrugëve tuaj, fëmijët tuaj të pastrehë, romët tuaj. Jini krenarë për mospajtimin që kini pasur me kohën e komunizmit. Na lini ne të shkruajmë për dashurinë, vdekjen, lumturinë, agoninë dhe ekstazën. Na lini ne të shkruajmë për dashurinë, vdekjen, lumturinë, agoninë dhe ekstazën. Na lini ne të bëjmë avangardën, të inovojmë, përmes nesh të marrë frymë normaliteti kulturor. Gjasa juaj e vetme është të shprehni botën tuaj të vogël ekzotike në një shtëpi të vogël botuese që mund t’ju pranojë këtu, tek ne. Sepse, në fund të fundit, kujt i intereson? Kush është i interesuar? Ju keni vetëm një zgjedhje: përforconi klishetë tona të dashura ose zhdukeni.
E përsëris këtu përgjigjen që dhashë atëherë: nuk jam autor nga Europa Lindore. Unë nuk e njoh ndarjen e Europës në tre zona, as gjeopolitike, as kulturore, as fetare dhe as në ndonjë mënyrë tjetër. Ëndërroj për një Europë të larmishme, por jo skizofrene. Nuk e lexova Musilin duke parë tek ai një meditues nga Kakania, por një princ të shpirtit europian. Nuk më intereson se në cilin vend ka jetuar dhe shkruar André Breton. Nuk e di se ku është Kievi i Bulgakovit në hartë. Nuk i kam lexuar as Catullus-in, as Rabelais-në, as Cantemir-in, as Virginia Woolf-in nga ndonjë hartë, por nga biblioteka, ku librat janë vendosur njëri pranë tjetrit. Librat e mi nuk përshkohen kushedi çfarë nga folklori rumun apo rruzaret i ritit ortodoks, por nga yjet e Dantes, nga busulla e Xhon Donit, nga heshta e Servantesit, nga buburreci i Kafkës, nga madeleine-a e Proust-it, nga kalkani i Günther Grass-it. Nuk ndihem në konkurrencë vetëm me autorë rumunë, apo vetëm me bullgarë, rusë, serbë, çekë apo polakë aty pranë, por me shkrimtarë nga kudo që i adhuroj dhe i dua. Sigurisht, temat e mia mund të jenë, me forcën e gjërave, rumune, rekuizita rumune, gjuha me infleksione të hapësirës sime psiko-linguistike, por temat e mia nuk mund të jenë të tjera veçse temat e mëdha të traditës europiane, të njëjtat si tek Euripide dhe Joyce. Ndikimet që kanë ushqyer si poezinë ashtu edhe prozën time (por në radhë të parë meditimin, që, siç shkruante George Enescu, i cili është veprimtaria kryesore e artistit) ishin kryesisht ato të letërsisë së madhe moderne të shekullit të kaluar, si e huaj ashtu edhe ajo rumune, sepse tradita e modernitetit rumun, për fat, është po aq komplekse dhe e bujshme sa çdo tjetër në Europë. Shkrimtarët rumunë që kanë arritur të kapërcejnë barrierat e mendësisë midis Perëndimit dhe Lindjes (duke i konfirmuar, në një farë mënyre, përmes kësaj) janë treguar yje të klasit të parë në qiellin e kulturës europiane: Tzara, Ionesco, Cioran. Por shumë të tjerë – disa sigurisht më të vlefshëm – mbetën të ngujuar në grackën e ëmbël të një gjuhe me një shprehje të pafundme, por pikërisht për këtë arsye të papërkthyeshme: Urmuz, Arghezi, Blaga, disa thjesht të panjohur.
Me gjithë respektin për ta, nuk dua të ndaj fatin e tyre. Nuk dua të bëhem “rumani i shërbimit”, i ftuar në mënyrë stereotipe për të përfaqësuar vendin e tij në kolokiume dhe simpoziume. Nuk kam asgjë për të përfaqësuar përveç vetes sime, atdheut të shkrimeve të mia. Mund të isha portugez, estonez apo zviceran. Mund të isha burrë apo grua, grek apo barbar. Tekstura e shkrimeve të mia do të ishte, natyrisht, gjithmonë e ndryshme, por fryma e tyre do të mbetej gjithmonë e pandryshuar. Sepse Valéry nuk gabonte krejtësisht kur pohonte se të gjitha poemat e shkruara ndonjëherë mund t’i atribuohen një poeti të vetëm të përjetshëm, askush tjetër përveç shpirtit krijues. Nuk shkoj aq larg, por më duket e qartë se ekziston diçka që përfshin (tautologjikisht) të gjitha shkrimet që mund të përfshihen në kulturën e lartë, kudo që të jenë shkruar dhe sado të kontaminuara mund të jenë me lloje të tjera kulturash: frymën europiane. Nga ky këndvështrim, Márquez është europian, Pynchon është europian, Kawabata është europian. Ndoshta jo në qëndrim dhe ideologji, por sigurisht në nënvetëdijen e madhe kolektive të veprës artistike, në “filozofinë” e kësaj fushe dijeje, siç e kanë themeluar grekët e lashtë. Në supozime, në atë që nuk shprehet, por është përcaktuese për një shkrim letrar.
Mendimi postmodern përpiqet të tregojë, prej disa dekadash, se çfarë nuk është në rregull me artin e lartë: arroganca, autarkia, elitarizmi i tij. Mbyllja në muze, largimi nga jeta e drejtpërdrejtë. Në një ese të shkëlqyer, Walter Benjamin tregoi se si “aura” e veprës së artit zbehet në epokën kur ajo mund të riprodhohet mekanikisht. Të gjitha këto janë të vërteta. Arti i lartë meritonte “fyerjet” e Duchamp në të kaluarën – urinari i ekspozuar në një bazament në muze dhe mustaqet e Mona Lizës – dhe sot ai meriton agresionet e llojeve të panumërta të artit bashkëkohor, gjithnjë e më “popullor” dhe më i randomizuar. Por shpirtin europian të traditës së lashtë greko-hebraike nuk e prishin këto martesa të përziera, por e pranojnë si gjak të freskët absolutisht të nevojshëm. Mona Liza me mustaqe nuk ka kuptim vetëm në raport me të vërtetën, Mona Liza e përjetshme, të cilën nuk e poshtëron, por e bën të shkëlqejë më tej. Vala e kulturës popullore e “amerikanizimit”, nga e cila kanë frikë kaq shumë njerëz, nuk është fundi i artit të madh, por mundësia e tij për të bërë surfing në kreshtën e kësaj vale. Pavarësisht nga transformimi i artit në show-biz, në spektakël të përditshëm, këmbëngul me kokëfortësi se edhe në botën e sotme një kulturë e fortë artistike të jep një përparësi të paçmuar mbi ushtritë e artistëve mediokër dhe anonimë që ushqejnë një publik të droguar me reklamë dhe televizion.
Ekzistojnë një numër i madh Europash në hapësirë dhe kohë, në ëndrra dhe kujtime, në realitet dhe në imagjinar. Unë pretendoj vetëm njërën prej tyre, Europën time, lehtësisht të dallueshme nga fakti se ka formën e trurit tim. Dhe e ka këtë formë sepse ajo më ka modeluar mua qysh në fillim të herës, pas fytyrës dhe ngjashmërisë së saj. Në sipërfaqen e saj ka rrudha dhe palosje të thella, zona motorike dhe zona shqisore, zona të të folurit dhe zona të të kuptuarit. Por askund nuk ka mure betoni, perde hekuri, kufij.
