Miljenko Jergović është një nga shkrimtarët më të rëndësishëm të botës sllave. I lindur në Bosnje Hercegovinë me prindër kroatë, jetën e kalon mes vendeve të ish-Jugosllavisë. Ai ndalet në këtë bisedë te problematikat, përqasjet dhe çështjet e Ballkanit me intuitën e shkrimtarit për t’i zbërthyer.
Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Sistemet politike totalitare kryesisht kanë synuar të forcojnë në masë, në popull idenë e një nacionalizmi të thekur, vlerë e fuqi që duhet mbrojtur me patjetër, sidomos përballë të huajve. Në Shqipëri për shembull, gjatë komunizmit ishte e zakonshme ta ndjeje veten si mbrojtës i të qenurit shqiptar, përballë agjenturave perëndimore që synonin ta zhbënin vendin tonë. Po në një shtet konfederativ si ish-jugosllavia, si ndërtohej ideja e nacionalizmit? Çfarë i bashkonte jugosllavët kroatë me ato serb dhe me ato boshnjak? A ndjehet ky fill i padukshëm përbashkues (ose përçarës) edhe në letërsinë e secilit shtet të konfederatës?
M.J.: Mënyra sesi në Jugosllavi dhe më vonë pas Jugosllavisë u strukturuan nacionalizmat, është histori e gjatë, e ndërlikuar, madje edhe disi e mërzitshme. Kryesisht, ajo që i bashkonte të gjithë popujt e Jugosllavisë ishte afërsia e ndërsjelltë historike dhe gjuhësore. Shumica e jugosllavëve, pa marrë parasysh përkatësinë fetare apo nacionale, flisnin të njëjtën gjuhë apo gjuhë të përafërta me njëra tjetrën. Dy përjashtime të vërteta ishin shqiptarët në Kosovë dhe hungarezët në Vojvodinë. Gabimi lindi atëherë kur shqiptarët dhe hungarezët u detyruan të mësojnë në shkollë gjuhën serbo-kroate, ndërsa sllavët nuk mësuan as shqip dhe as hungarisht, madje nuk u përpoqën të dinin asgjë për kulturën dhe identitetin e fqinjëve dhe të bashkëqyetarëve të tyre. Nga një raport i tillë nuk mund të lindë një shoqëri e shëndetshme. Nga ana tjetër, komunistët këmbëngulnin për krijimin e një ndjesie kombëtare jugosllave nëpërmjet së cilës të mund të zgjidhnin problemet me nacionalizmat kroat, serb dhe nacionalizmat e tjerë. Dhe ky ishte një projekt i kotë. Mund të thuhet se me shkatërrimin planetar të komunizmit dhe ardhjen e diçkajë që ngjiste si demokraci, jugosllavizmi fillimisht u përjetua emocionalisht e pastaj erdhën edhe thyerjet e tjera.
A.D.: Po sot, mitet dhe metarrëfimet e asaj kohe, a janë zhbërë plotësisht? Besoni se arti dhe letërsia mund t’i zhdukin kufijtë apo ndjeni sikur arti dhe letërsia janë vënë (ose mund të vihen) në funksion të forcimit të këtyre kufijve që ndonjëherë mund të jenë edhe ideologjik apo përçarës?
M.J.: Mitet, legjendat, metarrëfimet e një kohe kurrë nuk ndodh të asgjësohen plotësisht. Ata janë thjesht pjesë e ndjesive personale dhe e ndjesisë së bashkësisë. E me këtë janë edhe pjesë e identitetit. Jugosllavia vazhdon të jetë pjesë e identitetit tonë megjithëse ajo ka kohë që ka pushuar së ekzistuari. Nuk është puna te ajo që arti dhe letërsia të fshijnë kufijtë, sikurse nënvizohet shpesh. Ideja në këtë është që arti dhe letërsia të afirmojnë potencialin krijues të kufijve. Ose, thënë më mirë, potencialin krijues të dallimeve. Ne nuk jemi interesantë për njëri tjetrin për faktin se jemi të ngjashëm, por jemi interesantë për atë që jemi të ndryshëm. Njerëzit kur janë shumë të ngjashëm, mërziten me njëri tjetrin.
A.D.: Gjuha e folur në vendet e ish-Jugosllavisë, sikurse thatë dhe ju, nuk ndryshon edhe aq shumë nga njëri vend në tjetrin. Pak a shumë, mund të thuhet se nuk ka realisht kufij gjuhësor në atë pjesë të Ballkanit. Po mirë atëherë, kufijtë politikë (të vetmit që mbeten) a ja dalin ta ndajnë letërsinë e këtyre vendeve?
M.J.: Po, natyrisht që munden, por vetëm në kuadrin e projekteve represive politike. Për faktin se kjo ndarje dhe tëhuajsimi reciprok i kulturave dhe letërsive arrin të ketë sukses në radhët e njerëzve të cilëve kultura dhe letërsia nuk u intereson.
A.D.: Çfarë mund të bëhet që situata e një epizmi të përhershëm në Ballkan të marrë fund? Nuk po pretendoj kthimin e saj në subjekt lirik, por thjesht përfundimin e këtij kapitulli ku divergjencat, ndonëse të fshehura thellë në të shkuarën, herë pas here japin impulse për të na e kujtuar se akoma ekzistojnë.
M.J.: Besoj se zgjidhja është te bisedat, në ritregimin e historive, në shpërbërjen e miteve, në transformimin e tyre në diçka tjetër. Problemi i historive ballkanike, problemi i epizmit ballkanik është te ngurtësimi i tij, dhe jo vetëm te narracioni. Problemi jonë nuk është te tradita, por te mënyrat sesi trashëgohet ajo. Në vend që të përzgjedhim traditën vetjake, të traditizojmë identitetet tona kulturore sipas përzgjedhjes tonë, afiniteteve dhe ndjenjave tona, ne e trashëgojmë traditën sikur trashëgohet ndonjëfarë mangësie e vështirë gjenetike, ne trashëgojmë traditën sikur trashëgohet një degjenerim gjenetik. Kësisoj tradita shndërrohet në mallkimin tonë kolektiv, por njëkohësisht edhe një shkak i mirë për t’u vrarë me fqinjët që kanë një traditë disi ndryshe.
A.D.: Mendoni se Ballkani ruan akoma atë veçanti ekzotike, atë elementin unik që mund ta çudisë lexuesin perëndimor? Apo tani Ballkani, natyrshëm është bërë pjesë integrale e Evropës dhe nuk e ndjell më lexuesin me tipare të panjohura prej tij…
M.J.: Ekzotika e Ballkanit më shumë ka të bëjë me atë që europianët presin paraprakisht nga ata që i quajnë ballkanas, ose që ka lidhje vetëm me ballkanasit. Ne duhet të jemi të mbushur plot me emocione të fuqishme dhe kundërthënëse, sepse europianët na shohin si të tillë. Ne duhet patjetër të na shoqërojnë orkestrat frymore të ciganëve, sepse europiani këtë pret nga ne. Ne duhet të kemi zemër të madhe dhe mendje të shkurtër, sepse të këtillë na sheh europiani. Për këtë, njerëzit nga ish Jugosllavia duhet patjetër të urrehen reciprokisht, duhet të jenë nacionalistë, sepse europiani është mësuar t’i konsiderojë të tillë. Shqiptarët duhet të jenë populli më i varfër i Europës, sepse europiani është mësuar që shqiptarët të jenë pikërisht të këtillë. E kush jemi ne që të ndryshojmë bindjet e europianëve? Për këtë ballkanasit janë të ngarkuar në mënyrë të papërballueshme me pamjen mbi vetveten në sytë e europianëve. E për më tepër edhe ta bindin vetveten se janë pjesë e Europës. A janë ballkanasit europianë, a është Ballkani në Europë? Ballkanasit janë më së shumti europianë pikërisht atëherë kur nuk mendojnë mbi atë se janë europianë.
A.D.: Georgi Gospodinov, shkrimtari bullgar që sëfundmi fitoi “Man Booker International Prize” thotë në një intervistë të dhënë për Belfjore Qose dhe Christian Voss, po në “ExLibris” se ekziston një histori bullgare e trishtimit në letërsi. Trishtimi si tipar i dukshëm në letërsi, sipas jush a është dukuri globale, pra e të gjitha letërsive në një kohë të caktuar, rajonale, pra e rajonit të Ballkanit me fatin e keq e të ngjashëm si shtete komuniste (nën Bashkimin Sovjetik, Jugosllavinë apo edhe të mbyllura – rasti i Shqipërisë) apo dukuri lokale, pra e një vendi të caktuar për arsye të caktuara që i përkasin vetëm atij?
M.J.: Ndoshta vërtetë ekziston diçka që mund ta quajmë pikëllim ballkanik. Sikurse me siguri ekziston pikëllimi postkomunist. Përshembull, kur para pak kohësh isha në Shqipëri për herë të parë, duke udhëtuar me makinë nga aerodromi drejt qendrës së Tiranës, e më vonë edhe në rrugë drejt Shkodrës, pashë në mes të askundit ndërtesat e mëdha prej xhami të univestiteteve private, pashë një numër të madh pikash karburanti të firmave të ndryshme, pashë dyqane tregtie të autmobilëve të përdorur, pashë kisha dhe xhami krejt të reja, pashë rrugën që po prishej nën rrotat e automobilëve. Dhe bash të gjitha këto ishin të njohura për mua, sepse të gjitha këto, pikërisht në të njejtën mënyrë, ekzistojnë sot edhe në Bosnjë e Hercegovinë, vendi ku kam lindur dhe jam rritur. Pas këtyre dukurive materiale, pas këtij malli për pasuri materiale, i cili, me t’u shfaqur, zëvendësoi mallin për liri politike dhe të gjithë liritë e tjera, ekziston diçka që mund të quhet pikëllim i botës postkomuniste. Georgi Gospodinovi duke folur për Bullgarinë dhe për pikëllimin bullgar me sa duket flet për diçka tjetër, dhe kjo tjetra është e lidhur fuqishëm me këtë. Në fund, nga kjo, nga ky pikëllim, rrjedh edhe një gjuhë e fshehtë metaforike e mirëkuptimit reciprok. Ju e kuptoni se çfarë mendoj unë kur flas për atë që kam parë kur udhëtoja nga aerodromi deri në qytet dhe nga Tirana deri në Shkodër, ndërkohë që ndonjë gjerman apo ndonjë francez në përgjithësi as që do ta kuptonte përse bëhet fjalë këtu dhe as prej nga lind ngjashmëria mes peizazheve shqiptare dhe boshnjake.
A.D.: Sa histori duhet të ketë letërsia dhe sa letrar duhet të jetë rrëfimi i historisë së një vendi?
M.J.: Unë nuk njoh ndonjë histori tjetër veç asaj që është e integruar në tekstin letrar, as edhe ndonjë histori tjetër të ndonjë vendi përveç asaj letrare. Historia politike, shoqërore, diplomatike dhe ushtarake gjithashtu do të kenë kuptim vetëm nëse mund të interpretohen me mjete letrare.
A.D.: Ballkani klasik, nëse mund ta përdor këtë term, ka tre njësi gjuhësore: shqipen, sllavishten dhe greqishten. Deri tani folëm për raportin e vendeve që i përkasin njësisë së sllavishtes. Tani do të doja t’ju pyesja lidhur me raportin e vetë këtyre njësive… Si e shihni bashkëjetesën e tyre në këtë gadishull? Po komunikimi kulturor mes këtyre tre njësive, në ç’nivel është, sipas jush?
M.J.: Mua më duket se kulturat e ndryshme, sidomos ato ku dallimi mes të cilave bazohet në dallimet gjuhësore, kanë komunikuar dhe ndërthurur te njëra-tjetra në mënyrë më të sukesesshme në kohët dhe në situatat kur nuk ekzistonte vetëdija për dallimet mes tyre, as kur nuk ekzistonte imperativi kulturologjik i komunikimit mes tyre. Përshembull, para njëqind e më shumë vitesh, pra në kohën para kohëve kur formoheshin antagonizmat serbo-shqiptare, njerëzit kudo ku ishin, jetonin pranë njëri tjetrit krejtësisht natyrshëm dhe po natyrshëm njihnin gjuhën e njëri-tjetrit, dhe, duke biseduar, krejt natyrshëm kalonin nga njëra gjuhë te tjetra. Gjithashtu, kjo është koha kur njerëzit nga shkaqe shumë praktike jetësore hynin te njëri tjetri nëpër qytete, nëpër lagje, nëpër shtëpi. Argjendarët dhe mjeshtrat shqiptarë të filigramit, në mënyrë të veçantë ata nga Kosova, nga Prizreni, qysh në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë kanë ardhur në Serbi, Bosnjë, Kroaci, ku kanë hapur punishtet dhe dyqanet e tyre, kanë qëndruar përgjithmonë aty, duke krijuar kësisoj një shtesë për kulturën lokale dhe njëkohësisht kanë përhapur kulturën e tyre. Në kohën e mbretërisë së Jugosllavisë erdhën embëltorexhinj, bukëpjekës, gjithfarë tregtarësh dhe zanatlinjsh, të cilët, me kalimin e kohës, në disa profesione të veçanta, krijuan monopole të vërtetë të vegjël. Gjatë asaj kohe Kosova dhe Shqipëria për Kishën Katolike ishin vende misionare, e kësisoj atje shkonin frnaçeskanët boshnjakë, të cilët ndërtonin manastire, hapnin shkolla, depërtonin thellë në kulturën lokale, shkruanin libërtha të vegjël gramatike dhe fjalorë… Hynin në kulturën shqiptare pa kurrfarë frike dhe vetëpërmbajtje, pa ndjesinë se po hyjnë në diçka të huaj. Në përgjithësi kjo ishte koha kur njerëzit, kalimin e kufirit nuk e mendonin se diçka që është e domosdoshme për të shkuar në dhè të huaj. Dheu i huaj ishte shumë larg, në Perëndim, në Francë, në Amerikë.. Pas kësaj ndodhi diçka që ndërpreu të gjithë kontinuitetet historike. Por kjo ndëprerje mes botëve shqiptare dhe sllave është veçanërisht interesante, sepse është asimetrike. Me Kosovën dhe shqiptarët e Kosovës ekzistonte komunikimi, i cili, edhe përkundër politikës diskriminuese, të cilën në Jugosllavi e udhëhiqte shumica sllave, ishte shumë i begatë dhe i frytshëm, më i frytshëm sesa ka për të qënë ndonjëherë. Lexonim poetët dhe prozatorët shqiptarë nga Kosova, në Kosovë xhiroheshin filma në gjuhën shqipe, ekzistonte një plejadë e tërë aktorësh në teatrin dhe filmin jugosllav, madje disa prej tyre ishin në majë të mjeshtrisë së aktrimit në Jugosllavi. Mbi të gjithë Bekim Fehmiu, Faruk Begolli, Enver Petrovci…
A.D.: Ballkani në vetvete është pafundësisht shumë interesant! Gjendet mes dy poleve, si të thuash: Nga njëra anë është e shkuara jonë e përbashkët nën perandorinë Osmane e nga ana tjetër, ëndrra jonë gjithashtu e përbashkët për Evropën e bashkuar. Pra ndonëse ndajmë të njëjtën histori e të njëjtën aspiratë, rrugët e zgjedhura për t’i shpëtuar së shkuarës dhe për të arritur ëndrrën, në çdo të tashme na janë ngatërruar keq e më keq. Pse mendoni se ka ndodhur kjo?
M.J.: Gërshetim fatkeq i rrethanave. Histori fatkeqe. Politikë e keqe. Mënyrë e keqe me të cilën e përjetuam traditën vetjake…
A.D.: Nga një luftë, betejë apo konflikt, humbet më shumë shoqëria apo individi, bota e tij e brendshme, njerëzorja brenda tij…?
M.J.: Gjithmonë flitet për humbjet e bashkësisë, por po ashtu janë përherë interesante edhe humbjet e individëve. Nga ana tjetër, letërsia flet për individët, me qëllim që në këtë mënyrë të thotë diçka edhe për bashkësinë.
A.D.: U ndalëm gjatë te zbërthimi i metafizikës së Ballkanit pasi realiteti i një pjese të mirë të gadishullit është temë bazë e romaneve tuaja. Mes tyre është dhe “Serda këndon në muzgun e Ditës së Rrëshajave”. Mendoni se nëse në të tashmen rrëfejmë dehumanizmin e së shkuarës, ja dalim ta mbrojmë të ardhmen prej tij, prej dehumanizimit?
M.J.: Nuk kam përgjigje. Për nga vetë natyra jonë njerzore ne duhet të bisedojmë. Nëse nuk bisedojmë, ne fillojmë të dyshojmë te të tjerët, e pastaj nga frika bëhemi agresivë. Ose problemet tona me fjalë të pathëna i zgjidhim duke shkatërruar botën të cilën duhet ta rrëfejmë dhe ta tregojmë me fjalë. Rëndësi ka ta rrëfejmë. Rëndësi ka ta tregojmë historinë tonë. Asgjë nuk ka për të na mbrojtur ne më shumë sesa rrëfimi.
I shprehim mirënjohjen e përzemërt Xhelal Fejzës, përkthyesit të Jergović-it për përkthimin e kësaj interviste, fillimisht të pyetjeve e pastaj edhe përgjigjeve të autorit.
