E kam njohur atë vajzë
Drita Çomo
E vetmuar dhe fillikate, në një shtrat të vjetër, në fund të një dhome të humbur të pavionit të kancerit, pa pasur asnjë njeri tek koka, pati mbyllur mbyllur sytë e dhënë shpirt Drita Çomo. Vajzë 23 vjeçe, e bukur dhe që e donte shumë jetën, që shkruante poezi të mrekullueshme dhe ditar rrënqethës njëkohësisht. E mallkuar nga urrejtja e shtetit, nga smundja dhe fati i saj i keq, si dhe nga heshtja dhe vetmimi i pafund, ajo iku në pranverën e 1981 nga kjo jetë, duke na lënë mbi tokë një liber, memuar të vdekjes, sesi çast pas çasti i afrohej korridoreve të zymtë të spitalit dita e saj e fundit.
E kam njohur atë vajzë qysh kur isha fëmijë. Pati ardhur në Lezhë, në pallatin tonë, tek daja i saj doktor Agron Belishova, mbasi nënën dhe babain, (Liri Belishovën dhe Maqo Çomon, -ajo anëtare e Politbyrosë dhe ai Ministër i Bujqësisë), shteti i dërgoi burgjesh dhe internimesh. Drita qe më e rritur se ne, dhe nuk u përzie asnjëherë me lojrat tona. Vetëm pranonte ndonjë shegë të egër që ne mblidhnim në kodrën pranë, dhe kaq. Rrinte në qosh të oborrit dhe na shihte. Ishte e bukur dhe e heshtur. Fliste ndoshta pëbrenda vetes. Shikonte përherë mbi kokat tona, diku larg, sa ne të tjerët asnjëherë s’e morëm vesht sa çfarë shihte ashtu.
Pasi iku, nuk kthye më kurrë. Shkoi internimesh, pas nënës së saj të dënuar dhe fillikate. Kur u sëmur, në spital priti gjatë dhe më kot që t’i mbërrinte, së paku një herë të vetme e ëma tek koka e shtratit, dhe t’ia lehtësonte rënkimet dhe vuajtjet e fundit. Por nëna e saj s’mbërriti dot kurrë. Nuk e lanë. Për nënën, Drita pati vdekur që kur i humbi nga sytë dhe u mbyll në atë spital, kur flinte për kohë të tëra në të njëjtin shtrat me vdekjen. Disa vite pasi vdiq, kur ia mblodhën poezitë, Liri Belishova, e mrrolur nga pleqëria, hallet dhe malli për të bijën, më dhuroi librin e vajzës së vdekur, “ Dritë që vjen nga humbnera“ me parathënie të Kadaresë. Jetonte disa kate sipër Palmës, me të birin Petritin. Sa më shumë lexoja librin e Dritës aq më shumë kuptoja heshtjen e saj, atëherë në fëmijëri, ashtu si kuptoja dhe vështrimin që e lëshonte atje tej, ku ne mendonim se nuk kishte asgjë. Ajo e pati parandjerë edhe poezinë, edhe vdekjen. Botën e zezë të vdekjes ajo e ka të stiluar me qëndisma letrare dhe estetike, me frymë të epërme dhe misticizëm, me një lirikë delikate dhe korrente trishtimesh e zymtësie.
E vetme, (ndoshta më e vetmuara në botë, madje edhe më e vetmuar edhe se personzhet biblik), në breg të jetës dhe të vdekjes, Drita Çomo duhet të ketë pritur gjatë, se kë të zgjedhë nga të dyja, jetën apo vdekjen. Ditari i saj është rrënqethës, poezitë janë të rënda po ashtu. “… ndodh që rrugës qesh me fëmijë të bukur, / dhe e di që kurr s’do bëhem nënë..” “… Këtu në spital jeta dridhet nga spazmat, / këtu vdekja, mbretëresha pa shpirt, / urdhëron kohën të ndalet. / Tragjedia e shekullit më ra në pjesë,/ një copë, dhe s’kam si i iki, / nga lloj lloj tragjedishë që mban kjo botë / s’di pse erdhën tek unë ato më tragjiket” “… Unë ndjeva në shpirt një mall të qetë / Këtu pranë dhembjes dhe vdekjes…”
Ajo e priti vdekjen në qosh të ditëve të zbehta dhe të vetmuara, brënda të cilave dëgjoheshin këmbanat e mortit që s’ishte larg. Letërsia botërore ka vepra të mëdha, që shquhen për aftësinë e përfshirjes së lexuesit në situatën e temës së trajtuar. Ka prej atyre veprave që krijojnë jo vetëm shok psikologjik dhe tronditje të mëdha. Madje rrezja e këtyre letërsive është e rëndë dhe gjëndjet që të shkaktojnë ato janë po kaq të rënda. Libra, (sidomos ato me temë ekzistenciale), si “Fati i njerut” (Shollohov) , “Murtaja” (Kamy), apo “Dhoma numër 6”. Me vone , “Muri” (Sartër) e aq më tepër “Pavioni i kancerozve” (i Sollzhenicinit) e kanë kumtuar këtë. Nuk do t’a teproja aspak po të thosha se, edhe “Ditari i Drita Çomos”, (pavarësisht se letërisi memuaristike), për nga ngjyrat dhe gjëndjet, me situatat grih dhe zymtësinë e vdekjes, me fantazmat e sëmundjes dhe peisazhin e shtretërve dhe korridoreve të pavionit, nuk është aspak jashtë kësaj letërsie të madhe.
Kjo grua
(Liri Lubonja)
Në rreshtat e fundit të esesë time të gjatë “Për një puthje u shemb Troja”, (që ishte dhe parathënie e Antologjisë poetike “Porta e fshehtë e një gruaje”, dhe që u botua dhe në Itali, perkthyer nga Emanuele Rocinni), kam shkruajtur: “….Dhe si për të mos mjaftuar tërë këto dashuri, një mesnatë mbërritën në qytetin tonë, me ca makina të vjetra, ngarkuar plot tesha e njerëz, familja e Fadil Paçramit, si dhe Todi Lubonja me familjarët e tij. Thuhej e përshpëritej nga mëhalla në mëhallë se, shteti qe nervozuar me to, mbasi ato kishin kërkuar më shumë dashuri dhe puthje… E shikoja Lubonjën kur dilte darkave për të bërë xhiron e zakonshme me Lirinë. Kalonte bri pallatit tonë dhe humbte në periferi, atje ku rrugët qenë më të qeta dhe të pa njerëz. Ai pati lënë kryeqytetin e madh, rrugët e gjëra, shtëpitë e mobiluara, vajzat e bukura të Tiranës që shëtisnin më të çlirta dhe pa teklif, djemtë e veshur bukur që këndonin në kodrat e liqenit serenata. I pati lënë të gjitha, (për atë “liberalizmin e tij”, që njerëzit e përkthenin “që të kishte më shumë dashuri dhe puthje”), dhe e patën sjellë e rrasur në qytetin tonë të vogël, me pak njerëz, me rrugica të ngushta dhe me tri lagje të vjetra. Kisha një dhimbje të turbullt e të zbehtë prej fëmije kur e shihja. Vërtetë për pak më tepër dashuri dhe pak më tepër puthje, qe shembur dhe Troja e këtij burri”….
Todi dhe Liri Lubonja, që mbërritën në qytetin tim të lindjes atëherë kur unë isha para adolëshent, dhe mësoja si të gjithë shokët e mi, përmendësh këngët festivalit të 11, për të cilin u dënuan. Mbaj mend se Lirinë e sollën mësuese në Gjimnaz të Qytetit. Djali i saj Agimi i binte pasditave kitarrës, dhe ishte me orkestrën e gjimnazit. Kur u bë një Takim i këngës, i gjimnazeve të Shqipërisë, në kinema “Drini” të Lezhës, kryetari i Jurisë ardhur nga Tirana, ndali shfaqjen e Gjimnazit “Hydajet Lezha”, dhe në mënyrë solemne urdhëroi të zbriste nga skena Agim Lubonja, dhe të mos i binte më kurrë kitarrës. Gjimnazisti me kitarrë në dorë, i kërrusur dhe tutluar sa më s’ka, zbriti shkallët që të sillnin në sallë, dhe duke kaluar anash publikut, hapi derën dhe u zhduk. Mbaj mend se atëherë sapo u bëra adolëshent, (me entuziasmin për dashuritë dhe për vajzat), si me magji, se si më erdh në dorë një libër që e pati përkthyer pikërisht Liria prej rusishtes. Titullohej “Vam djevoçki” (“Për ju vajza”). Se ku e kishte gjetur dhe ma solli fshehtas një shoqja ime e klasës. Kurioz dhe si me faj e hapja fshehtas atë libër. Ishte plot ilustrime dhe pamje, që trajtonte disa nga këshillat që duhet të merrnin vajzat në adolëshencë, njëfarë edukate seksuale, etj etj. Dhe kur e shikoja zysh Lirinë në rrugë, më shumë se e shoqja e Todit dhe mësuesja e Marksizmit në gjimnaz, ishte ajo gruaja e guximshme dhe e emancipuar që kishte përkthyer atë libër të veçantë.
Mbaj mend ditën kur e arrestuan Todi Lubonjën, dhe nëpër të gjithë qytetin, nën zë, flitej për të. Pastaj Lubonjat i degdisën nëpër interrnime fshatrash, dhe në qytet dukeshin përherë e më rrallë. Todin e kam takuar në sallën e Teatrit Kombëtar, me rastin e një filmi dokumentar për Petro Markon. Kam qenë me Dritëroin dhe Sadijen, si dhe me Lefter Çipën. Aty kam parë për herë të parë Jamarbër Markon, i lodhur, i sëmurë dhe i drobitur, i pafuqishëm, s’ngrihej dot as për t’iu dhënë dorën miqëve të Petros që kishin ardhur për filmin.
Lirijen, kur e takova pas ‘90 (dhe iu prezantova se kush isha, mbasi nuk më mbante mend sepse kisha qenë fëmijë në kohën e saj të lezhës), më tha se, ndër njerëzit e pakët që na përshëndeste në Lezhë mua dhe Todin, ishte babai juaj, profesor Gjoni. Më dhuroi librin që kishte shkruar për jetën plot andralla në Lezhë dhe internime të shumta. Unë i dhashë librin tim “Komshinjtë e vdekjes” një ese e gjatë dhe studim i gjërë. Më lejoni të hap një parantezë. Dikund në librin tim kam një dilemë për një poezi titulluar “Shega”. Herë kam fakte se këtë poezi e ka shkruar Carducci dhe përkthyer Hilë Mosi, e herë të tjera më rezulton se është poezi autentike e Hilë Mosit. Më ngatërrojnë dy gjëra. Në vitet ‘30 ka patur raste kur poezitë e përkthyera kanë marrë jo rrallë autorsinë e përkthyesit, duke e quajtur mirëfilli vepër të përkthyesit. Dhe së dyti, poezia ka në target një shegë që, rreth saj është kujtimi i birit të vdekur. Hilë Mosi dhe Carduçi, kanë patur të njëjtin fat të zi, iu kanë vdekur djemtë pothuaj në të njëjtën kohë, dhe ato kanë elegji të thekshme ndaj bijëve. Edhe pas tre vitesh që ia pata dhënë librin “Komshinjtë e vdekjes”, kur e takova Lirinë në një promovim libri, më pyeti se a e kisha gjetuar më në fund se e kujtë qe poezia. E pati mbajtur në mend dilemën time për aq e aq kohë. Një memorje shumë e kthjelltë.
Pasdite
(Rita Filipi)
Khalibi, një indian që studionte me mua për “Kulturë dhe letërsi antike”, kur pa mbi komedinën time, ne dhomën e hotelit “Omega”, librin “Kopështari” të Rabindranat Tagorës, u gëzua si të kishte takuar një të afërt të tij. Poshtë emrit të poetit, ai shkroi me hieroglifet e gjuhës së tij emrin e Tagores. E ruaj atë gjë prej më shumë se njëzet vitesh.
Kjo mu kujtua sot kur, shkrimtarja interesante dhe botuesja serioze Rita Filipi, më dhuroi në studion e saj librin “Gitanjali”, (Flijime kënge), të shkrimtarit indian, një botim teper luksoz, me përkthim të Ukë Buçpapajt. Me Ritën, miken time të kahereshme, folëm për hinduizmin, për budizmin, për shamanët, për gurutë, për gnostikët e Lindjes së largët, për besimet e atjeshme, për misticizmin, etj.
Një herë tjetër u takuam, që të më jepta një intervistë për gazetën, si dhe për Antologjinë time me 77 intervista “Në Oborrin e Letërsisë”.
Biseda qe sa interesante dhe e bukur, aq dhe shumë e koklavitur dhe e nderlikuar. Për erosin si filozofi, si ndjesi, si tendencë, si institucion i diskutueshëm. Unë dhe miket e mia, shkrimtaret Rita Filipi dhe Eli Kanina, folëm për temat tabu dhe të përflakta të jetës dhe letërsisë, rreth zhurmës që krijojnë ato në publik, mentalitetet alternative, etj.
Çfarë i thashë unë Ritës?
Unë kam shkruar katër ese të gjata studimore rreth letërsisë erotike, historisë së saj, si ofrohet tek popujt me nivele të ndryshme qytetrimi, si ka qenë dinamika e saj shekull pas shekulli, qindra tituj librash me këtë temë delikate e fine, e njëkohësisht tunduese dhe provokative, sa të këndshme e të pëlqyer nga disa, aq nervozuese dhe të pa pranueshme nga të tjerët. Një nga esetë e mia titullohet “Letërsia erotike, shtrati i kuq dhe “Kontesha Gamiani””, (kjo ese e imja e botuar dhe si parathënie tek romani i Alfred De Mysse), ku e marr erotikën jo vetëm si fenomenologji dhe frymëzim letrar, por dhe si disiplinë që lidhet me shumë gjëra.
Kujtoj se në esenë e Henry Milerit “Librat e jetës sime” shkruhet: “Asokohe, kur shkoja në bibliotekën e lagjes, librat e ndaluar për lexuesit e rinj shënoheshin me yje, një, dy a tre, sipas shkallës së imoralitetit. Ky veprim është një veprim i përkorë për të përndezur dëshirën e ndaluar ndaj këtyre librave”. A ka në gjestin e vendosjes së titullit “Vrima” një ndjellje për të përndezur lexuesit, apo për t’i joshur ato drejt këtij libri?
2. Gjeografia e botës është po ajo e letërsisë erotike. Nuk ka skutë të rruzullit të mos ketë mbërritur ndonjë libër erotik, nuk ka vend dhe komb që mos të ketë shkruesit e kësaj letërsie. Madje dhe vende për të cilët ne mendojmë se tema të tilla janë tabu e blasfemi, kanë autorët dhe studiuesit e tyre seriozë që merren me këtë temë. Kam në dorë “Sesso e amore in India” e Sud’hir Kalar (botim i Pratiche Editrice). Një kronikë skrupuloze e trajtimit të seksit dhe dashurisë në atë vend, vështrim historik, social, juridik, kalendar faktesh dhe emocionesh. A ndjehet një shkretëtirë letrare apo e kritikës në vendin tonë në trajtimin e kësaj teme delikate? Dhe vende shumë tradicionale, me kanune të forta të “moralit kolektiv”, tashmë e kanë tejkaluar këtë ngerç, të paktën në nivelet letrare apo dhe akademike me letërsinë dhe studimet e tyre. A keni ju Rita ndonjë sugjerim a këshillë së paku për këto nivele intelektuale që thashë?
3. Vetëm pak më përtej vendit të Kalar-it, është Japonia, erotika e saj e gejshave, poqat e kuq të bordellove, tregimet erotike dhe “sushi” i tyre. Yasunari Kavabata (Çmim Nobël) e ka trajtuar jo rrallë erotikën në letërsinë e tij. Po ashtu dhe kolegu i tij Oe Kenzaburo (dhe ky Nobelist), i frymëzuar nga erotika dhe seksualizmi. Por ajo që bie në sy në letërsinë erotike japoneze është se kjo rrymë shkruhet përgjithësisht nga gratë. Matsuura Rieko shkroi romanin bestseller “Gishti i madh”, duke i bërë jehonë variante të reja të akteve seksuale. Kam lexuar dikur një studim të Cristianna Ceci mbi “sushin” japonez. Flet për ngërçet e ekstazës tek libri (“Në një shtrat dopio”), ngjarjet e tregimit “Hija” zhvillohen në një muze mes vazove të lashta, ku dy dashnorë të vdekur prej qindra vjetësh vizitojnë muzeun dhe mbahen “nga një tension i lehtë erotik”. Ceci thotë se “prerja e peshkut për një sushi, sjell ekstazën e shqisave njëlloj si në seks”. Në tregimet japoneze “Sushi” ka një mardhënie të ngushtë mes ushqimit, kuzhinës dhe erotizmit, (“Unë dhe zonja Xhons”, “Marmalata e nostalgjisë”, “Unë, një vezë”). A mendoni ju Rita se duke qenë e para në letërsinë e këtij lloji në Shqipëri, jeni në një farë mënyre jo vetëm thirrje për koleget e tua, por dhe një aprovim se janë pikërisht femrat ato që e shkruajnë me sukses letërsinë erotike?
4. Në një botim shumë serioz të “Rusconi libri” me titull “Storia della kamera da lento” (Historia e dhomës së gjumit) i autorit Pascal Dibie mbi erotikën dhe bioarqitekturën, libri merret shumë me teknikat, komoditetin, përformancën, shtretërit, arredimet moderne, interieret dhe eksterieret, me dizajnin dhe ngjyrën, tek dhoma e gjumit. Por me një lexim më tjetër unë ndjej raportin dhe harmoninë mes bioarqitekturës dhe ndikimit psiqik në erosin e banorëve të dhomës. Tërë ai komoditet duket lehtë se është bërë enkas për dashuri, thelbi i arredimit lidhet me joshjen, tundimin, erotikën. A mund të ndani me lexuesin ju Rita ndonjë gjë, ndonjë gjendje tënden, ndonjë rrethanë, ndonjë klimë mjedisi, kur keni shkruar apo keni në dorë krijimet tuaja erotike?
Po çfarë më tha Rita mua?
Rita iu përgjigj bashkëbisedimit dhe pyetjeve të mia, me një mendim krejt të qartë, të artikuluar bukur, me një filozofi të sajën përsa i përket kësaj teme, me guximin e një shkrimtareje tashmë të sprovuar, me një këndvështrim krejt të emancipuar, përgjigje që janë përfshirë tashmë në Antologjinë time me 77 intervista “Në Oborrin e Letërsisë”.
U kthye dhe ajo
(MERI LALAJ)
Rrallë mund të gjindet një njeri si Meri Lalaj, që të ketë patur takime dhe kujtime kaq të shumta me njerëzit më në zë të letërsisë shqipe, të teatrit dhe të arteve, të përkthimeve dhe dijeve.
Shkonim shpesh me Eli Kaninën dhe e takonim. Mjafton të hapej një bisedë dhe ajo e mbushte me ngjarje dhe përsonazhe të njohur, që i pati takuar, i pati mirëpritur në shtëpinë e saj të Pogradecit, i njihte fare mirë, kishte biseduar me to, e në shumë raste Meri Lalaj ishte si njeri i shtëpisë për ato. Madje dhe libri i saj i fundit, që la mbi tokë, qe për çiftin Kadare, si një dëshmi përmbyllëse se, Meri Lalaj ishte një arkiv njerëzor i pashterrshëm, brilant, i saktë, dhe frymëzues. Për gazetën MAPO, në rubrikën In Memory, më ka sjellë shkrime që i bëjnë nder memorjes kolektive shqiptare, duke na dhënë të gjithëve ngjarje, histori, detaje të mrekullueshme, nga jetët e korifejve tanë, që ajo i kishte njohur fare mirë, sepse ajo kishte qenë kudo, në shtëpitë e tyre, në udhëtime, në gëzimet dhe mërzitë e tyre, në miqësitë e bukura të të gjithëve. Dhe tregonte me lehtësinë më të madhe për këto njerëz, si për komshinjtë e mëhallës, duke mbushur kështu një boshllëk të madh që lexuesit kanë për jetët e shkrimtarëve, mbasi nën diktaturë biografitë qenë shumë të kufizuara dhe të formatuara brenda një standarti. Madje ka ardhur dhe në shtëpinë time për vizitë, kur dola nga spitali i Covidit, në mënyrë sa njerëzore aq dhe formale, duke prishur atë vargun e takimeve nëpër kafenetë dhe në promovimet e ngjarjet letrare. Megjithëse vishej bukur, e kuruar me kujdes, me ngjyrat dhe modelet që kishte për zemër, dhe bënte biseda të hareshme dhe sa më jetësore. Përherë në periferi të ndjesive të saj kuptohej ndonjë shqetësim për shëndetin dhe për vitet që kish. Dhe në takimet e fundit tregonte se shëndeti e kishte shqetësuar. Por ajo përsëri kishte gajret e kurajo dhe tregonte pa fund për përsonazhe e ngjarje, ndodhi e histori njerëzish të famshëm.
Në një çast e zura veten duke menduar se, pjesa më e madhe e rrëfimeve dhe ndodhive që na tregonte Meri, (kuptohet dhe më interesantet dhe të veçantat) ishin me përsonazhe që tashmë patën kaluar përtej, dhe s’qenë më në këtë jetë. U ligështova dhe u tremba, u trishtova, dhe mu kujtuan tërë ato njerëz për të cilët pati shkruar me dashuri dhe dhëmbje, dhe që patën ikur nga kjo jetë dhe nga miqësia e Merit. E më ra ndërmend sëmundja që ditët e fundit e kishte kapluar dhe tulatur.
Tashmë dhe Meri u kthye në një kujtim, në një kujtim fin, dhe prej së cilës na vijnë nëpër mend me qindra kujtime të tjera, që ajo na la.
…Vdekja me vjen rrotull…
(Vera Isaku)
Mbi tërë materialin e librit tim “Shtëpia e sahatëve të prishur”, rri si një vezullim i zi, si një shkëlqim dhimbje, cikli poetik “Oh fati i Verës, kaq i ngjashëm me të tjerët”. ….” Vdekja më vjen rrotull, edhe mua më gënjen…”, një tufë vargjes gjithë misticizëm, i shkrimtares Vera Isaku, që e la këtë botë, për tu ngjitur në realitete të tjera. Kam qenë gjimnazist i vitit të parë, kur e mbaj mend Verën së bashku me poetin e talentuar Agim Isaku, që vinin nga Tirana në Lezhë, të takonin Ndoc Gjetjen dhe Rudolf Markun. Shpesh vinin dhe me Bashkim M. Shehun. Vera dhe Gimi qenë studentë letërsie dhe Rudolfi ndonjëherë na i sillte të bënin biseda me ne nxënësit për letërsinë dhe artet.
Më vonë, sa mbaruan studimet, Verën bashkë me Gimin i emruan në fshatin Rrilë, 6 km larg qytetit tonë. Vinin me biçikleta pasditeve në Lezhë. Pas shumë e shumë vitesh, kur Vera erdhi në Tiranë, shkroi një libër për ruset e martuara dhe të mbetura në Shqipëri. Në mes tyre shkroi dhe për Aleksandra Shestovën (Çaçi), mësuesen time të mrekullueshme kujdestare në vitin e 3 dhe të 4 të gjimnazit, që më ka dhënë dhe rusisht. O zot sa bukur. Dy zonja të vërteta. Dhe këtë Verë poete, artiste, e takoni në poezitë e saja, që mblodha dhe përzgjodha për Antologjinë “Në raft të librave kërkomë”.
Shkoi Vera, iku kësaj bote. E kishte parandjerë kobin e fatit të saj, dhe poezitë për vdekjen e vetvetes i pati shkruar me po atë lehtësi sikur shkruante për jetën. Madje ka në vargjet e saj po atë regjistër mistik gjykimi si të Fernando Pesoas, kur ai thotë se “Vdekja është kthesa e rrugës”, pra nuk është fundi.
