Një libër për marrëdhëniet e ndërlikuara të shkrimtarit me epokën e vet
Stacioni ndodhet në trotuarin e djathtë. Numri i trolejbusit është tre. Do të vazhdosh rrugën gjer në Sheshin Pushkin. Atje është shtatorja që ti, me siguri, e di. Exegi monumentum etj. Pastaj ec në të djathtë të saj, kapërce Rrugën Gorki dhe pak hapa më tej nis Tverskoj Bulvar, që kryqëzohet me të.
Më tej gjithçka është e thjeshtë. Më pak se një minutë ecje me këmbë, në trotuarin e djathtë të tij, porta e Institutit Gorki të del përpara. Të del vetë, më kupton? Edhe të mos duash, të del përpara… Si të mos dua? Ka vite që ëndërroj të vij këtu. Përse të mos dua? Përse? Ajo s’dihet. Sa herë kujtojmë se duam një gjë e, në të vërtetë, s’e duam.
O, jo. Jam munduar kaq shumë sa të arrij gjer këtu. Trolejbusët hungëronin si kuaj të egër. Kishte gropa kudo. Gjersa sytë më kapnin, më në fund, shtatoren e famshme. Ecja, siç më kishin thënë, në të djathtë të saj…
Ç’shtatore, djalosh? Je duke folur përçart. Nuk ka shtatore të tillë këtu… Si s’ka? Shtatorja e Pushkinit. Kam shëtitur kaq herë përbri saj. Të kanë bërë sytë, s’ka pasur kurrë të tillë. Ha, ha, po atë e di gjithë bota: exegi monumentum… ti vetë e the. Një monument unë ngrita… Vazhdo, djalosh. Një monument unë ngrita, që duart dot s’e ngrenë. E pra, një monument “njerukotvornyj”. Re vetë në grackë. Një monument ngritur jo duarsh, por shpirtrash, thotë poeti. Pra, një shtatore që kurrkush s’e sheh, veç budallenjve. Ashtu si ju, studentët e Institutit Gorki.
Ne s’ishim ashtu. Ju ishit më keq. Secili ëndërronte ta shembte shtatoren e tjetrit, për të ngritur të vetën. Në mitingun e Pasternakut? Kurrsesi, s’ishte ashtu. Ishte tjetër gjë. Ke qenë në atë miting? Ke ulëritur kundër tij? Asnjëherë. Ç’bëje, ndërkaq, kur të tjerët ulërinin? Vështroja një vajzë të përlotur. Kujtoja se ishte mbesa e tij.
Ti vjen pas kaq vitesh për ta parë përsëri? Të duket se mitingu vazhdon? Ndoshta. Në të vërtetë, ka gjasë që vazhdon. Nga britmat e largëta, më saktë se nga tabela e portës, mund ta gjesh vendin e grumbullimit. Në Moskë a në Tiranë është e njëjta zhurmë që s’resht.
Ankthi i mësipërm është përsëritur me vite, në format më të pabesueshme. Rënkimi i trolejbusëve sipër pengesave dhe gropave të rrugës. Monumenti i kërcënuar. Dhe lotët dhe Moska e ëmbël.
Isha aq i bindur se do të shkruaja për të, saqë kishte çaste kur më dukej se kjo ishte bërë ndërkaq, madje sasia e shkronjave që do të më duheshin për të krijuar fjalët, ishte stivuar në këndin e vet, në pritje.
Shpeshtimi i udhëtimeve të ëndërrta ishte shenja më e sigurt se koha po afronte. Turbullimi dhe mungesa e logjikës në to sa vente e shtohej. Trolejbusi numër tre, qëllonte që nuk bindej për t’u nisur. Detyroheshin ta rrihnin me fshikull. Që kur kështu? thosha me vete. Kisha disa vjet që isha larguar nga Moska dhe ishte e kuptueshme se shumë gjëra kishin ndryshuar, megjithatë, që të shkonte puna gjer te rrahja me kamxhik e trolejbusit, s’do ta kisha besuar kurrë.
Në Tiranë vazhdonte fushata për njohjen e jetës. Shkrimtarët, pothuajse pa përjashtim, e kishin pranuar se kishin mangësi, sidomos për njohjen e punëtorëve të uzinave, pa folur pastaj për kooperativat bujqësore. Pa i thënë askujt, e kisha nisur ndërkaq romanin për Moskën, por s’isha fare i sigurt se do ta vazhdoja. Ditën më dukej fare i pamundur, ashtu si vetë Moska, që ishte bërë e tillë për të gjithë. Me prerjen e marrëdhënieve diplomatike, kishte humbur çdo shpresë e fundit për ndonjë udhëtim atje. Kurse natën, sidomos pas mesnatës, gjërat ndryshonin. Bija në gjumë me shpresën se do të më shfaqej pikërisht midis tij. Kjo ndodhte përherë e më rrallë. E si të mos mjaftonte kjo, kaosi i saj vazhdonte të dëndësohej, aq sa nuk e gjeja dot as vetë nëse ai kaos më pengonte apo më hynte në punë për atë që kisha ndër mend.
Ishte kjo e dyta, me sa dukej, që po ndodhte. Ndryshe nga uzinat dhe kooperativat, Moska e romanit tim kishte nevojë për të kundërtën, mosnjohjen.
Në një nga ëndrrat, pasi e kalova gati duke u zvarritur Sheshin Pushkin, i gjeta shumicën e studentëve në miting. Pothuajse e dija, megjithatë s’mund të them se nuk u befasova kur pashë në pankarta emrin tim. E fill pas kësaj, nisa të dëgjoj përherë e më qartë klithmat kundër meje.
Midis tyre ishin disa nga shokët e kursit. Petros Anteos s’dinte ku t’i çonte sytë, kurse letonezi Stul-panz, miku im më i ngushtë, kishte zënë kryet me duar.
Të ka telefonuar shefi i madh atje në Tiranë, thirri një bjellorus i zemëruar. Ai, Stalini juaj, që s’më kujtohet emri.
Bëra “po” me krye, por ai nuk u zbut.
Sa versione ka për telefonimin e tij?
Në të vërtetë s’më kujtohej, megjithatë desha t’i them se mund të ishin tri ose katër, jo më shumë, por nuk arrita, ngaqë u zgjova.
Telefonimi i Enver Hoxhës kishte ndodhur vërtet përpara ca kohe. Ishte mesditë, ndodhesha si zakonisht në Lidhjen e Shkrimtarëve kur zëvendës-kryeredaktori i gazetës “Drita”, duke më zgjatur telefonin, më tha se dikush më kërkonte.
Jam Haxhi Kroi, tha zëri. Me ju do të flasë shoku Enver.
Nuk arrita të them asgjë, veç fjalës “falemnderit”! Më përgëzoi për një poemë që sapo ishte botuar në gazetë. Unë thashë prapë “falemnderit”. Ai tha se i kishte pëlqyer shumë dhe, ndërsa iu bëra një shenjë të tjerëve që të mos bënin zhurmë, pa qenë në gjendje të shqiptoja diçka tjetër, përsërita një “falemnderit” të tretë.
Ç’janë këto katër falënderime rresht¸tha njëri nga redaktorët. Kur na qenke bërë kaq i sjellshëm?
S’dija si t’i paralajmëroja, veç bëra një shenjë tjetër me dorë, që vështirë se mund të kuptohej ç’donte të thoshte.
Ishte Enver Hoxha. Ishin të vetmet fjalë që arrita të them, kur telefoni u mbyll.
Vërtet? Si? Ai vetë?
Po, u përgjigja.
Po si? Ç’të tha? Po ti? Si nuk i the asgjë?
U përgjigja: nuk e di. Siç duket, u hutova.
Iu tregova për përgëzimin e tij dhe ata prapë shfaqën keqardhjen që nuk fola pak më tepër, veç njërit, që më dha të drejtë, duke sqaruar se, në raste të tilla të lidhej goja…
Idiot, i thashë me vete bjellorusit të ëndrrës.
Në ditët e fushatës kundër Pasternakut, telefonimi i tij me Stalinin, lidhur me Mandelshtamin e arrestuar, përmendej si një nga ngjarjet kryesore për ta poshtëruar poetin. Sidomos ajo pjesë e bisedës kur Stalini e pyeste ç’mendonte për Mandelshtamin. Tregoheshin pesë apo gjashtë versione të saj, por flitej se kishte shumë më tepër, njëri më i keq se tjetri.
Idiot, e shava prapë bjellorusin, po më shumë veten time, që shikoja ëndrra të tilla.
Kjo s’më pengoi që një copë herë ta vrisja mendjen nëse mund të kishte ose jo tjetër version.
Shoku Enver do të flasë me ju… Ç’mendoni për Mandelshtamin… Domethënë për Lasgush Poradecin, ose për Paskon ose Markon që … burg … domethënë që ndonëse sapo kishin dalë nga burgu…mund të ktheheshin prapë atje… Ose më thjesht, për Agollin, Qiriazin, Arapin… që… burg… domethënë që ndonëse ende burg s’kishin bërë. Që t’i biem shkurt, ç’mendon për veten tënde.
Për këtë të fundit, domethënë veten time, mund ta kisha më lehtë. Unë, si të gjithë, mendoj të shkruaj për jetën… Pavarësisht nga një novelë e pabotuar, që mund të jetë bërë problem gjer te shoqja N., për jetën studenteske në Moskë. Ndonëse ngjarjet ndodhnin larg, në breg të Baltikut, në vendin e quajtur Dubulti, në një shtëpi pushimi shkrimtarësh.
Ç’mendim keni për Pasternakun?
Pyetja ngjante e befasishme, ndonëse nuk ishte aspak e tillë. Në të vërtet ishte e vetmja që nuk do të doja të më bëhej.
Pasternaku? S’kisha të bëja me të. Veç një ditë e kisha parë nga larg në Peredjelkino. Edhe në qoftë se përmendej në vazhdimin e novelës, kjo lidhej me fushatën, në sfond të së cilës ndodhnin ngjarjet. Ishte një e afërme e tij në Institutin Gorki. Një studente e vitit të dytë, që i kishte sytë vazhdimisht me lot. Për arsye që merreshin me mend.
Isha gati të zgjatesha në hollësira të kota, veç të mos vinte pyetja tjetër, që po më dukej edhe më e keqe, ajo e çmimit Nobel.
Ishte e lehtë të thoshe se shumica e studentëve, ndërsa ulërinin në kor kundër tij, nuk ëndërronin veç për të. Ndërkohë s’ishte fjala për ta, por për mua vetë. Mos do të thosha se s’më kishte shkuar as në mendje? Natyrisht që jo. Mendja më kishte shkuar shpesh, sidomos më pas, shumë kohë më pas, kur u pëshpërit se mund të isha unë vetë… në atë listën.
Aha, ndaj edhe zhurma kundër Pasternakut është përshkruar aq habitshëm, gjithsesi pangjashëm. Thua se s’është vetëm për të, por veç tij, edhe për dikë tjetër. Ndoshta për ty vetë. Ndaj nervozizmi ishte i keq e njëherazi dehës. Ti, i vetëm, përballë vendit tënd, që të shan e të ulërin mu në fytyrë, me urrejtje dhe dashuri të bërë njësh. Ktheje atë çmim të nëmur, klithnin të gjithë studentët, gratë shtatzëna, minatorët e Tepelenës. Ndërsa ti, trillan që lëkundesh, ta marr a mos e marr, si të thuash, mëdyshje Hamleti. Dhe patriarku Sterjo Spasse, që ashtu si Kornei Çukovski, që i shkoi në daçë Pasternakut, të vinte tek ty, të kam si djalin tim, sot jam, nesër s’jam, për hir të kujtimeve të Moskës… ktheje atë helm sa s’është vonë!
Fragment nga “Kur sunduesit grinden”
