A.D.: Jeton, përshëndetje! Nëse nuk gaboj, edicioni i para pak ditëve i Polip Fest paska qenë edhe i fundit pasi Qendra Multimediale dhe stafi organizativ i festivalit vendosi ta mbyllë. Cila ishte arsyeja e këtij vendimi dhe marrja e tij mendoni se e zbeh sado pak natyrën e komunikimit letrar shqiptar?
J.N.: Festivali Ndërkombëtar i Letërsisë – polip, ka pasur deri më tash 13 edicione, të suksesshme do të thoja. Janë mbi 200 shkrimtarë rajonal e ndërkombëtar, dhjetra intelektual e aktivist kulture që kan qenë mysafir të këtij festivali përgjatë këtyre viteve. Jemi përpjekur të ruajmë njëfarë balansi në çdo edicion dhe të kemi të ftuar edhe shkrimtarë të afirmuar, por edhe të rinjë, por mbi të gjitha, na kanë interesuar shkrimtarët e rinj. Sepse ashtu e kishim konceptuar këtë festival, si një platformë që u jep zë, i fuqizon dhe i rrjetizon para së gjithash shkrimtarët e rinj. Përtej kësaj, në vitet e tija të para, festivali në esencë ka shërbyer si një urë komunikimi e shkëmbimi ndërmjet shkrimtarëve serbë dhe shqiptarë, në një kohë kur ky komunikim ishte jo më vetëm i rrallë, por madje konsiderohej si “i ndaluar”. Më lejohet kjo hyrje e shkurtër, por e bëra sa për t’i vënë gjërat në kontekst. Tani, nga këto 13 edicione, dy u organizuan në rrethana të pandemisë, në rrethana krejtësisht të pafavorshme dhe absurde për një festival si ky, i nëntokës, që organizohej në një bodrum të një ndërtese soc-realiste në Prishtinë, ku pihej rakia e ku mes tymit të duhanit lexohej ‘letërsi e ndaluar’, ku komunikohej e ku diskutohej pa protokoll e pa frikë, por ku, mbi të gjitha, kishte shumë dashuri për letërsinë. Pra, dy vite të humbuar, me ca përpjekje të dështuara për ca zoom-lexime, zoom-diskutime, dhe kjo natyrisht pati ndikim, para së gjithash, të keq. Dhe kështu, nisëm të mendonim që ky festival e kishte humbur kuptimin. ‘Vendosëm’ ta ndërprisnim për arsye kryekëput konceptuale. Por këtë vendim donim ta merrnim bashkarisht me shkrimtarët dhe njerëzit që këtë festival vërtetë e donin. Dhe kështu, sivjet në maj, patëm edicioni e 13-të, dhe ku fokusi kryesor ishte tek diskutimi mbi festivalet letrate në rajon, rolin e impaktin e tyre dhe rrjedimisht diskutimi çoi edhe tek fati i festivalit polip. Shkrimtarët, natyrisht, në shumicë, ishin kundër ndërprerjës dhe na dhanë argumente të fuqishme që festivali ndoshta duhet të transformohet, por që të vazhdoj duhet medemos. Kështu që, tani jemi në këtë proces, duke e përtypur këtë diskutim dhe duke parë se n’çdrejtim duhet të vazhdojmë. Por, të themi edhe që, sivjet ne kemi botuar një monografi impresive për festivalin, ku janë përmbledhur përvojat e shkrimtarëve dhe ku është analizuar e shqyrtuar jo më sall roli i këtij festivali, por në përgjithësi, roli i letërsisë në rajonin e trazuar tonin. Mendoj që kemi bërë një punë të rëndësishme deri më tani. Do t’më vinte keq nëse ky festival ndërpritet, por në anën tjetër, ndonjëherë është më mirë t’u lëshohet udhë ideve të reja, sesa të shtyhen me gjoks ide që dikur kan pasur kuptim, por që tani ai kuptim është i paqartë.
A.D.: Përtej Polip-it, në çfarë pike e sheh këtë komunikim? Besoni se, ashtu sikurse vërtetë nuk ka kufij gjuhësorë, jemi duke ju afruar (mos ndoshta e kemi arritur) edhe zhbërjen e kufijve gjeografikë mes dy anëve të Drinit?
J.N.: Nuk është se na ka interesuar fort ‘komunikimi letrar brenda-shqiptar’, jo përderisa ai është i lirë dhe në kushte që të mund të ndodhë papengueshueshëm. Vështirësitë e këtij komunikimi janë aty, natyrisht, por ato janë më tepër të natyrës byrokratike, administrative e ngjajshëm. Ndërkohë që, bashkëpunimi letrar ndërmjet Sërbisë e Kosovës, po, hasë në vështirësi politike, ka hasur gjer më tani, për arsye fort mirë të ditura. Që ky komunikim të ndodhë, është kaluar dhe kalohet akoma nëpër ca ‘peripeci’, e të cilat, për profilin e Qendrës Multimedia, kanë qenë nxitëse. Letërsia po, teatri po, na kanë interesuar, por na ka interesuar edhe shtrati mbi të cilin krijohet e shkëmbehet ajo letërsi, e ai teatër. Dhe po, duke shkëmbyer letërsi e teatër, duke bashkëpunuar e duke u ulë përballë njëri-tjetrit, krijues shqiptar dhe serb, janë trazuar disa ujëra, por në të njëjtën kohë janë kthjellur shumë më shumë ujëra. Tani, falë kësaj grime bashkëpunimi e dialogu kulturor, ne mund të shohim pak më thellë brenda shoqërisë serbe, dhe poashtu, edhe ata mund të shohin pak më thellë brenda shoqërisë kosovare. Dhe kjo “pak më thellë” nënkupton “pak më shumë njohje”. Fashizmi kulturor serb ndaj shqiptarëve është lapidar. Por nuk është se ne nuk e kemi pasur të ndërtuar një kala me stereotipe e paragjykime për shoqërinë serbe.
A.D.: Si dramaturg, jeni përfaqësuesi më me zë ndërkombtarisht i këtij zhaneri të shkruar në shqip. Herë pas here, dramat tuaja kanë krijuar polemika, nga banalet deri te arritja në nivelet e shqetësimit shtetëror, për shembull nga ana e Serbisë për përmbajtjen e tyre. Mos ndoshta konfliktet në Ballkan janë një Trojë dhe drama, kali që futet aty për të sjellë paqen?
J.N.: Duke shkruar drama që shpesh kan prekur tema të ndjeshme politike e sociale, ndonjëherë ka qenë sikur të ecësh në një fushë të minuar. Sepse, në një truall si ky i yni ballkanas, duket se pakkush ka qenë i interesuar për normalitet. Teatri ka luajtur një rol të rëndësishëm, emancipues para së gjithash – dhe vazhdon akoma ta bëj atë gjë. Ai e ka konfrontuar publikun, kastat politike, mediat dhe të tjerët, me anën e errët të realitetit, të cilën askush nuk ka qenë në gjendje ta njohë dhe ta pranojë si të tillë. Dhe prandaj, po, shpesh me shfaqjet tona kemi hasur në ‘rezistencë’ të grupeve të caktuara, qofshin ato politike, religjioze a para-politike, të cilat kanë qenë kundër atyre përmbajtjeve që këmi trajtu ne, e kundër atij vizionit tonë për një hapësirë të çliruar nga ethet e nacionalizmit e nga fantazmat e luftës të së kaluarës. Dhe kjo kundërshti them se është legjitime, sepse teatri nuk është aty për t’i akomoduar interesat e pritjet e të gjitha grupeve të pubikut. Nëse nacionalistët ndihen të trazuar me ndonjë shfaqje teatrore, është totalisht ok. Dhe poaq ok është nëse homofobët, fundamentalistët religjioz e të ngjajshmit ndihen të fyer ose të pakënaqur me ndonjë shfaqje. E kundërta do t’kishte qenë ofenduese për vet natyrën e teatrit.
A.D.: Metafora e lodhur në pyetjen e mësipërme imponon vijimin e saj: Kush është Laokonti në këtë rast, pra kundërshtuesi për ta pranuar këtë kalë?
J.N.: Janë para së gjithash kastat e korruptuara politike, të cilat qëndrojnë në pushtet duke përdorur ‘alarmin e ndezur nacional, për ‘krizën që na kanoset’, për ‘rrezikun’ nga ‘këta’ apo ‘ata’! Kastave politike nuk u intereson normaliteti, sepse normaliteti pastaj kërkon standarde tjera, në të cilat ata më nuk mund të funksionojnë. Ata e duan anarkinë, e duan gjendjen konstante të ‘alarmit nacional’. Por, në këtë grup hyjnë edhe kriminelët e luftrave, ish komandantët e pushtetshëm, që nuk duan t’i humbasin privilegjet që besojnë se duhet t’i gëzojnë për shkak të angazhimit e kontributit të tyre në luftë, e kështu me radhë. Lista është më e gjatë, pra, shumë më e gjatë se sa e atyre që përpiqen për normalitet, që përpiqen të krijojnë një mjedis që nuk është toksik si ky i yni.
A.D.: The Hande Project është shfaqur në disa teatro evropiane që prej premierës. Ndërthurja e linjave të subjektit ngjall kureshtje aktive, pra nuk të lë veç ta vëzhgosh pjesën, por me patjetër të bën pjesë të saj. A jemi të gjithë tërësisht të ekspozuar përballë mundësisë për të qenë pjesë e një projekti si ai i Handek-së? Dhe për çdo projekt metafizik të asaj natyre, sa i nevojshëm është një Neziraj që ta demaskojë artistikisht? (të sqaroj se fjalët projekt dhe demaskim vijojnë të jenë koncepte metaforike :))
J.N.: Në The Handke Project ne jemi përpjekur ta kuptojmë se si ne si artistë mund të mbesim të përkushtuar ndaj lirisë artistike, por duke duke qenë të vetëdijshëm për përgjegjësinë që kemi ndaj publikut!
Ndikimi në publik i një shkrimtari nuk është për tu injoruar, sepse njerëzit shpesh preferojnë të “vërtetat letrare”, para të vërtetave që u servohen nga historianët, nga politikanët, nga mediat e nga të tjerët… Në një kohë të “post-truth”, për plot njerëz të humbur në informacione, e vërteta gjendet vetëm në letërsi! Dhe ky është njëlloj pushteti që letërsia vazhdon ta ketë.
Dhe prandaj, shfaqjet si The Handke Project janë të nevojshme, sepse i kundërvihen fashizmit, edhe fazhizmit të konvertuar në letërsi. Personalisht, letërsinë e as teatrin nuk e shoh të shkëputur nga kalërimet publike të artistit, dhe nuk besoj se dikush mund të jetë një “shkrimtar i mirë”, nëse është një “monstrum i pandjeshëm” si njeri. Nuk mund dhe nuk duhet të ketë asnjë ‘autoritet’ letrar që qëndrimet fashiste i fshehë pas letërsisë.
Natyrisht, arti duhet të jetë i lirë të bëjë pyetje, megjithatë, pyetjet që shtron arti nuk guxojnë të jenë helmuese e trazuese, nuk guxojnë të lëndojnë edhe më tutje viktimat, të shtypurit e të margjinalizuarit. Pyetjet që shtron arti nuk duhet të shtojnë më shumë vuajtje e dhimbje. Pra, një kufi etik ekziston megjithatë, ka ekzistuar gjithmonë në art, sidomos në teatër e letërsi. Ne me shfaqjen tonë thjesht, kemi bërë përpjekje të tregojmë që pikëpyetja e Peter Handkes, kur ai shkruan për luftrat në ish Jugosllavi, është si grepi i Captain Hook-ut. Pra, nuk është pikëpyetje që synon të na çliroj, por të na robëroj. Pikëpyetja e Handkes është armë vrasëse.
A.D.: Përtej këtij projekti, dua të veçoj edhe një tjetër, atë socio-tradicionalin që formëson me detyrim konstrukte shoqërore të caktuara. I tillë është edhe fenomeni i burrneshës. Në pjesën Burrnesha, marrja e këtij motivi dhe vendosja në një kontekst që do ta zbërthejmë pak më poshtë është loja artistike e që sjell qasje të re në vetëdijen e publikut. Si dramaturg, e keni këtë synim? Cilado qoftë përgjigjja, duhet guxim që ta realizosh këtë?
J.N.: Ekziston njëlloj ‘urie’ (gjithmonë ka ekzistuar) për tema të rralla e ekzotike, për ndodhi e histori të çuditshme, për kode e ligje të padëgjuara që audiencës “evropiane” do t’ia luanin trurin. Kjo është njëlloj kureshtjeje sipërfaqësore e cila shoqërinë që ka prodhuar ato histori a fenomene, i prezenton nën dritën e primitivizmit. Perspektiva perendimore e hulumtimit të fenomenit të burrneshave të përbetuara shqiptare ka qenë kryesisht ekzotike, pra, një shikim i “botës së civilizuar” ndaj asaj “të pacivilizuar”. Ka pasur poashtu njëlloj ekspoloatimi të llojit të vet që i është bërë këtij fenomeni dhe i cili është shfrytëzuar dhe përdorur nga të gjithë, veçanërisht nga mediat ndërkombëtare por edhe nga hulumtuesit e fushave të antropologjisë, sociologjisë, etnografisë e kështu me radhë. Një lloj intimiteti që këtyre burrneshave u ka garantuar akti i të kthyerit në burrneshë, krejt përnjëherë i u është ekspozuar mediave dhe publikut, ekspozim i cili nuk u ka sjellur ndonjë përfitim burrneshave, përkundrazi, në shumë raste ato janë portretuar në dritën e primitivizmit dhe si ‘relikte’ të një shoqërie skajshmërisht patriarkale. Por për shumë nga këto gra, të vishesh si burrë dhe të bëhesh burrneshë ka qenë një akt emancipues. Ato e lidhin këtë akt me idenë e “lirisë”.
A.D.: Përdorimi komercial i traditës që formëson personalen, është ky motivi bazë i botës së spekatklit që krijon më pas shoqërinë e atillë? Dhe, për aq kohë sa qysh nga romakët e lashtë popujt sundoheshin duke u dhënë ushqim e argëtim, kthimi i gjithçkaje në argëtim dhe krijimi i kushteve për ushqim veç nëpërmjet stërmundimit a është hedhje e sigurt e hapave drejt sundimit?
J.N.: Ky raport për të cilin flisni ju, është pak a shumë edhe linja qëndrore e dramës. Në dramën “Burrnesha”, antropologia angleze Edith, pas vizitës në veriun e Shqipërisë, takohet me Sose-n, njërën nga pak burrneshat e mbetura shqiptare. Të dyja, pastaj udhëtojnë në Londër, në një seri të prezentimeve publike në London University. Gjatë kësaj vizite, Sose bëhet pjesë e një queer performance që është duke u përgatitur nga Julian, që është një drag-queen e njohur e Londrës. Për Sose,-n takimi me një kulturë kaq të huaj bëhet çështje ekzistenciale. Drama ime trajton fenomenin e burrneshave, nën dritën edhe të debatit të tanishëm mbi çështjet gjinore, si dhe adreson konceptin e lirisë, respektivisht mos-lirisë në shoqëritë me vlera, koncepte e konstrukte të ndryshme shoqnore.
A.D.: Disa nga dramat tuaja kanë ose si element thelbësor, ose si fenomen të lidhur me valenca praninë e personazheve LGBT. Jo veç kjo dramaturgji, por kjo krijimtari në përgjithësi (po përfshij edhe letërsinë apo kinematografinë) a është më e pranuar nga publiku, lexuesi a artdashësi i Kosovës sesa nga ai i Shqipërisë?
J.N.: Mendoj që shoqëria shqiptare, edhe në Shqipëri e edhe në Kosovë është duke u emancipuar me shpejtësi. Pra, edhe për sa i përket çështjeve e temave që lidhen me komunitetin LGBTI+. Nuk mund të them me saktësi dallimet mes Kosovës dhe Shqipërisë për sa i përket kësaj çështjeje specifike, por ajo çfarë mund të konfirmoj është se publiku në Shqipëri është më konzervator, edhe për sa u përket prirjeve të reja teatrore, por edhe sa u përket temave. Kjo është evidente nëse shihet repertori i teatrove në Kosovë dhe Shqipëri. Arsyeja dhe rrethanat për këtë ‘ngecje’ të teatrit në Shqipëri janë të kuptueshme, deri në një masë, ose, të themi, deri në masën e rrethanave historike e politike në të cilën është zhvilluar e ka funksionuar ky teatër deri në fund të viteve të 90-ta. Ajo çfarë është e pakuptueshme dhe e pabesueshme është njëlloj përbuzjeje në kontinuitet e teatrit, krejt këto vitet e pas të 90-tave, përbuzje që natyrisht vie nga politikanët. Thjesht, unë ndihem i lënduar për këtë përbuzje, dhe jo më si shqiptar, por si krijues teatri, që beson verbërisht që një teatër i lirë, i zhvilluar, është shenjë e një shoqërie të lirë e të emancipuar.
A.D.: Shpesh eksponentë të kulturës ankohen se u mungon mbështetja nga shteti. Botues, shkrimtarë, përkthyes apo edhe regjizorë. Personalisht si e shihni, mendoni se arti ka nevojë të mbështetet nga shteti? Po përtej nevojës, si thoni, a i bën mirë kjo mbështetetje?
J.N.: Kudo tjetër, përgjigjia do të nëkuptohej: po, natyrisht, shteti duhet ta mbështes skenën artistike, megjithatë, kam frikë që këtej tek ne kjo mbështetje në të shumtën e rasteve vetëm se e ka kontaminuar skenën artistike, duke ia cënuar pavarësinë dhe duke e instrumentalizuar.
Për vite të tëra, në Qendrën Multimedia, të cilën e drejtoj, nuk kemi aplikuar fare për fonde publike. Dhe ky ka qenë një qëndrim artistik i yni. Sepse, në ato rrethana, ‘përzierja e këmbëve’ me shtetin ka nënkuptuar njëlloj nënshtrimi. Pavarësinë dhe qasjen kritike e kemi ruajtur duke mos qenë të varur financiarisht dhe duke mos ia pasur nevojën shtetit. Tani, këto vitet e fundit, gjërat kan ndryshuar. Tani, kur kemi krijuar mjaftueshëm reputacion dhe kur kemi dëshmuar që bëjmë edhe pa fondet e shtetit, aplikojmë për fonde publike, mbështetemi, por në të njëjtën kohë, e ruajm pavarësinë dhe qasjen kritike.
Kam frikë që në Shqipëri është një situatë tjetër dhe kam frikë që krijuesit atje po e jetojnë atë që ne në Kosovë e kemi jetuar deri para 5 vitesh. Me një dallim të vetëm: që ne megjithatë kemi pasur burime alternative financimi, ndërkohë që, krijuesit në Shqipëri nuk i kan. Gjithçka sillet tek fondet, që s’dihet se si jepen, e bashkisë së Tiranës dhe tek ato fonde mizerie që ndan Ministria e Kulturës.
A.D.: A është i lirë artisti në vende si këto tonat? Personalisht, a jeni i lirë?
J.N.: Pyetje e mirë, e rëndësishme. Do të thoja: po, jam lirë, ndihem i lirë. Nuk ka qenë kështu vite më parë, por tani është kështu, dhe ta them që, për këtë liri krijuese është insistuar me ngulm, është luftuar (shpresoj që kjo nuk tingëllon si ndonjë parollë komandantësh). Zgjerimi i lirisë krijuese ka ndodhur paralelisht me emancipimin e shtetit dhe të shoqërisë kosovare. Në anën tjetër, jam i vetëdijshëm që kjo mund të jetë një ‘fasadë’ e përkohshme, sepse, e dimë që në këto anët tona gjërat dinë të përmbysen në shpejtësi. Prandaj, krijoj si artist i lirë, por me ‘alarmin ndezur’, që kjo liri duhet të mirëmbahet dhe se nuk mund të merret si e mirëqenë.
Në anën tjetër, fatkeqësisht, nuk mund të them që kjo liri krijuese ekziston edhe në Shqipëri e Serbi, ta zëmë. Për vendet tjera në rajon nuk mund të flas. Në Shqipëri është një gjendje e çuditshme, krijuesit besojnë që janë të lirë, megjithatë ata, besoj unë, janë robër të pushtetit aktual, të cilit i shërbejnë në këmbim të atyre pak burimeve financiare për të cilat fola më sipër. Në Serbi ndërsa, pushteti aktual i Vuçiqi ka krijuar një ambient të frikshëm, ku artistëve thjesht u është uzurpuar ‘guximi’. Pakkush guxon të flasë atje, pakkush guxon të jetë kritik, dhe gati të gjithë janë të nënshtruar e të bindur. Dhe kjo, po, është e frikshme.
