Shkrimtari i ri Antonio Çikollari, autor i përmbledhjes me tregime “Pesë vdekje”, botuar së fundmi nga “Albas”, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “ExLibris” procesin e lindjes së librit të tij të parë, marrëdhënien me tregimin dhe mënyrën se si vdekja, vetmia dhe kujtesa kthehen në shtylla të ekzistencës njerëzore.
Përgatiti dhe bisedoi Xhoina Salaj
Ka libra që këmbëngulin t’u pëlqejnë patjetër lexuesve dhe ka libra që kërkojnë t’i zgjojnë e t’i shkundin mirë e mirë. “Pesë vdekje”, përmbledhja e parë me tregime e shkrimtarit të ri Antonio Çikollarit, bën pjesë në kategorinë e dytë. Është një libër që të fton të hysh brenda tij jo për t’u rehatuar, por për të qëndruar pak në errësirë, për të parë se çfarë mbetet nga njeriu kur fashiten dritat e zakonshme të përditshmërisë dhe kur përballet me qoftëlargun.
Çikollari e nis këtë udhëtim letrar pa frikë dhe pa përpjekje për të qenë “menjëherë i bujshëm”. Ai shkruan me siguri, me një stil që i njeh kufijtë e gjuhës dhe pastaj i tejkalon. Tregimet janë të ngjeshura, të përpikta si skulptura, ku çdo fjalë ka peshë dhe çdo zbrazëti është qëllim. Në to, realiteti nuk është më dimensioni i vetëm i së vërtetës, por ai çahet, gërvishtet, thyhet, dhe përmes vrajave futet në një botë tjetër: më të brishtë, më të vërtetë, më njerëzore.
Kur shkrimi bëhet mënyrë për të jetuar disa herë
Në këtë univers, vdekja nuk është fundi, por një mënyrë për ta parë jetën nga një dritare tjetër. Personazhet e “Pesë vdekje” vdesin çdo ditë pak e nga pak, qoftë nga rutina, nga pritja, nga rolet që u zënë frymën: nëpunësi, miku, biri, dashnori. Kjo është një letërsi e vogël në përmasë, por e gjerë në ndjesi; një përpjekje për të transmodeluar heshtjen në fjalë dhe frikën në kuptim. Edhe kur përballet me absurditetin, autori e qëndis këtë gjë me një qetësi kirurgu, me një gjuhë që shndërrohet herë në poezi, e herë në petk të hekurt. Lexuesi ndihet i zhvendosur në territore psikologjike të pasigurta, ku emocionet janë të ngjeshura dhe simbolika e secilit detaj nxjerr në pah kompleksitetin e natyrës njerëzore.
Çikollari i përket atyre shkrimtarëve që i besojnë psikologjisë së kufirit, asaj pike ku njeriu fillon të tjetërsohet, ku çmenduria nuk është më sëmundje, por mënyrë për të parë më qartë. Në tregime të ndryshme, ai e zhvendos lexuesin në terrene të minuara ku mendja nuk ka më qartësi, por veç një ndriçim të përmbysur e të trullosur. Aty ku arsyeja shuhet, fillon poezia e errët e njeriut.
Vdekja, si mënyrë për të parë jetën
Ajo që e bën këtë përmbledhje me tregime të veçantë është filozofia që e përshkon nën lëkurë: vdekja si shkundje, si shuplakë që të zgjon kur e ke humbur lidhjen me vetveten. Autori nuk kërkon ta romantizojë fundin e të të ngrohë shpatullat, por të qërojë mundësitë për rilindje, si hapësirë ku njeriu mëson të rikrijojë kuptimin e vet. Përmes një gjuhë të përmbajtur, të ngarkuar me imazhe të qarta, ai krijon portretizimin e veprës së vet; tregime që të shfaqen para syve si skena filmi, ku çdo detaj ka simbolikën e vet. Temat, nga humbja dhe vetmia, deri te përballja me kufijtë e njeriut, ndërthuren me një stil të ngjeshur dhe simbolik, që i jep tregimeve thellësi psikologjike dhe një vrull emocional të pazakontë. Në këtë univers, lexuesi përballet me një realitet të thyer, ku çdo histori pasqyron një dimension psikologjik të ndërlikuar dhe brishtësinë e ekzistencës njerëzore.
Në thelb, pavarësisht nga titulli kontraversal, “Pesë vdekje” është një libër për shpëtimin. Jo për shpëtimin e madh, metafizik, por për atë të voglin, të përditshmin: çastet kur shkrimi, kujtesa, dashuria apo humbja e përkohshme të ndihmojnë të mos e humbësh fillin e hollë të jetës. Autori e quan letërsinë “një psikolog pa para”, një strehëz ku mund të flasësh me veten dhe kjo përkufizon më mirë se çdo analizë esencën e librit: letërsia si mënyrë për të jetuar disa herë, për të vdekur disa herë dhe për të ringjallur ato copëza të brendshme që koha përpiqet t’i zbehë.
Mos prisni të gjeni një përmbledhje me tregime që lexohen shpejt e shpejt në kafene, por një nga ato që ta ndalin kohën e të çojnë në lloj-lloj shtigjesh të errëta, nga ato që nuk dëshiron t’i kalosh nëpër mend. Është një libër për ata që kërkojnë te letërsia jo arratisjen, por përballjen; jo zbavitjen, por zgjimin. Leximi i këtyre tregimeve është si të qëndrosh përballë pasqyrës dhe të pyesësh veten: “Sa herë kam vdekur pa e kuptuar dhe sa herë e kam ringjallur atë që dua?”.
Xhoina: Antonio, “Pesë vdekje” është libri yt i parë, por lexuesi ndien se nuk ka të bëjë me një debutim që ka frikë të guxojë. Ka siguri në çdo fjalë, besim në çdo fjali dhe strukturë të qëndrueshme në çdo tregim. Si nisi ky libër? Ishte që në gjenezë një projekt i menduar si përmbledhje, apo çdo tregim u shkrua më vete dhe më pas gjetën frymën e përbashkët? Shumë autorë tregojnë se tregimet e para lindin spontanisht, por diku përgjatë procesit ndiejnë se diçka i lidh, qoftë tema, toni, apo një pyetje e madhe që kërkon përgjigje. Si ishte ky proces për ty?
Antonio: Sa i përket procesit të shkrimit, normalisht çdo tregim nis i mëvetësishëm, krejt ndryshe nga paraardhësi apo pasardhësi. Kjo për shkak edhe të spontanitetit, pasi mund të jetë shkrim eksperimental, një dëshirë për të shkruar diçka më të gjatë në formatin e novelës apo romanit, por që fatkeqësisht, zhvillimet, personazhet dhe ngjarjet krijojnë lirinë e tyre dhe e detyrojnë autorin ta mbyllë rrëfimin më herët ose të dalë nga korniza paraprake që mund të ketë menduar. Gjithmonë e them me shaka që këto tregime janë njëzet dështimet e mia si shkrimtar, pasi jam përpjekur njëzet herë të nis strukturën e një shkrimi më të gjatë (qoftë novelë ose roman), por që kam rënë pre e personazheve dhe u jam bindur atyre, ndonjëherë edhe verbërisht.
Xhoina: Thuhet shpesh se tregimi është një nga format më të vështira të letërsisë, sepse kërkon që në pak faqe, të ndërtosh një botë të tërë e të plotë. Në tregimet e tua, kjo ndjesi është shumë e pranishme: çdo hapësirë e vogël përmban tension, ngarkesë emocionale dhe mendim të hekurt. Si e përjeton procesin e shkrimit të një tregimi? A të ngushton kjo formë, apo të çliron, sepse të detyron të jesh i saktë dhe thelbësor?
Antonio: Tregimi është forma prozaike më e vështirë, pasi kap fragmentarizmat e jetës së personazhit, ngjarjes, rrëfimit dhe të detyron të qëndrosh brenda një kuadri të caktuar. Çdo fjalë të numërohet, pak a shumë si shkrimet që na kërkonin në provimet e maturës apo në universitet, me ato kërkesat (ndonjëherë edhe absurde) strikte, me tematika të tilla si, “Përshkruaj me 500 fjalë…”. Na dukej sikur nëse do të shkruanim vetëm 499 fjalë, do ta dreqosnim. Edhe tregimi i tillë është. E shkruan, pastaj e lexon dhe kupton që një fjali nuk qëndron. Del si mekanizëm i tepërt. Krahasojeni me gjithfarë loje formuese, ku keni copëzat, kornizën dhe jeni të detyruar të formoni imazhin e caktuar. Ose me një skulpturë. Çfarë do të mendonit nëse Davidi i Mikelanxhelos do të kishte gjashtë gishta në njërën dorë? Ose katër. Mendoj se kështu është edhe tregimi.
A më çliron si formë? Kjo ndodh në varësi të shkrimit. Nëse është formati i minitregimit, duhen numëruar dhe germat. E nëse kalojmë tek tregimi novelistik, duhen gjetur fjalët e duhura që tranzicioni kohor të duket sa më i natyrshëm, që lexuesit të mos i duket sikur ka ndërruar tregim, përkundrazi, të përhumbet në të.
Xhoina: Në të gjithë librin vihet re një atmosferë që duket sikur qëndis gjithë tregimet me shoshoqen: errësira, frika, mania, ndonjëherë halucinacioni që shndërrohet në realitet. Personazhet jetojnë në një botë ku asgjë s’është plotësisht e vërtetë, por gjithçka është e besueshme. E ke kërkuar qëllimisht këtë gjendje në tehun e hollë mes jetës dhe vdekjes, apo vjen natyrshëm nga mënyra se si ti e sheh botën?
Antonio: Normalisht, krijimi i ambienteve, personazheve dhe situatave halucinante marrin shkas nga diku, në këtë rast është imazhi im për ndërtimin e një vepre. Për shembull, në këtë përmbledhje me tregime jam përpjekur të përzgjedh shkrime që i përkasin së njëjtës frymë, kjo edhe për të krijuar njëfarë identiteti për librin, por për të ruajtur edhe njëfarë konstanteje për lexuesin. Situatat që na rrethojnë, realiteti ku jetojmë na bën që herëdokur të nisim e të jemi më të vetëdijshëm, na bën të kuptojmë që ai tehu është aty, megjithëse nuk duket, që gjithçka mund ta humbasim sa hap e mbyll sytë. A jemi ne në gjendje të jemi kaq të vetëdijshëm? Nuk di të përgjigjem, por di të them që këto tregime, herë pas here mund të jenë dhe çaste ftillimi apo reflektimi për aq sa thamë më sipër.
Xhoina: Libri mban titullin e një prej tregimeve, “Pesë vdekje”. Vetë ky titull tingëllon si enigmë: i ftohtë, por i thellë, sikur nënkupton jo pesë funde, por pesë mënyra për t’i përjetuar këto funde. Çfarë përfaqëson për ty ky tregim, që e bën emblemën e librit?
Antonio: “Pesë vdekje” është një ndër tregimet e shkruara së fundi, ndoshta tregimi më i gjatë. Çudia me të është se, titulli erdhi i pari, pa pasur asnjë ide, asnjë mendim. Pastaj duhet të vazhdoja me elementin më të vështirë: fjalinë e parë. Kërkoja të ishte diçka e natyrshme, jo e sforcuar. E nisa me “Ndoshta kjo qe e shkruar në ndonjë libër, të cilin ende nuk kisha mundur ta lexoja…” Të them të drejtën, qe një fjali të cilën e ruaja në rast se do të mbetesha duarbosh. Gjithashtu, kam dashur të luaj shumë me personazhin e gjyshes, pasi e shoh si urë lidhëse mes shumë botëve dhe marrëdhënia e ngushtë me to na krijon një kohështrirje shekullore, pasi na bëjnë të bartim jo vetëm kujtimet tona, por edhe kujtimet e tyre. Pesë vdekjet mund të shihen dhe si pesë rimishërime, mund të shihen si përfaqësi e pesë elementeve universale në filozofinë aziatike (druri, zjarri, toka, uji, metali) që plotësojnë rrethin ciklik të natyrës, apo në filozofinë hermetike, si përfaqësi e pesëshqisorëve që jemi ne njerëzit etj. Çështja ishte se arrita të shkruaja vetëm katër vdekje. Atëherë mendova të improvizoj, ndaj njëjtë siç kisha fjalinë e parë në rast nevoje, vendosa të ndërlidh një tregim tjetër të papërfunduar mes tyre, që të arrija numrin pesë. Gjithashtu, mendoj që çdo fund duhet parë si rikthim, si një mundësi që ndoshta gjërat mund të bëhen ndryshe, por edhe që duhet të bëhen ndryshe.
Xhoina: Në “Pesë vdekje” dhe në shumë tregime të tjera, vdekja nuk është një fund i prerë. Herë duket si rikthim, herë si një mënyrë për të parë jetën nga një këndvështrim tjetër. Më shumë se ndarja nga jeta, është ndarja nga vetja, nga realiteti, nga njerëzit. A është kjo mënyra jote për të folur për ekzistencën, për atë që mbetet pas çdo “vdekjeje” të vogël që kalojmë në përditshmëri?
Antonio: Shpesh duket sikur e humbasim veten në rutinën e përditshme që na rrëmben. Humbasim çdo ditë kur bëhemi nëpunës, kur bëhemi kolegë, kur jemi në rolin e mikut. Kështu nisim e “vdesim” gjithnjë e nga pak. Pra, vdesim nga pak edhe me kohën, me ditët që kalojnë. Pastaj nisim e shohim pas dhe kuptojmë që kemi ndryshuar, nuk jemi më ata që kemi qenë. Duket sikur ndonjëherë na mungon ajo vetja e dikurshme. Kthejmë kokën për të parë ndoshta një anë tjetër të monedhës, familjarë, njerëz të dashur që plaken, që thinjen. Jam i bindur që askush nuk e i mban mend thinjat e para, as te vetja e as te kushdo. Kjo është e ardhmja, sepse me këtë pamje kuptojmë atë çka na pret, por edhe paralajmërimin për një humbje më të madhe të vetes sonë. Ndonjëherë nis e na kap paniku, duam ta ndalim kohën, t’i shijojmë më shumë disa çaste. Ndaj duket sikur po të shkruaj për vdekjen, për humbjet, sikur parapërgatitem, sikur mësohem me këto ide dhe ndoshta kjo gjë më ndihmon t’i përjetoj ca gjëra më lehtë.
Xhoina: Në disa tregime, si “Bufi” apo “Paranoja”, lexuesi përfshihet nga një ndjenjë tronditëse: çmenduria nuk shihet si sëmundje, por si një mënyrë për të kuptuar botën. Çfarë të tërheq te psikika njerëzore në kufi, pika ku njeriu fillon të shpërbëhet e tjetërsohet? A mund të themi se libri flet në thelb për jetën, për ato momente kur njeriu ndien se po shuhet brenda, por ende jeton?
Antonio: Ndoshta kjo pjesë interpretimi ju përket juve si lexues, unë di të them vetëm se ka çaste në jetë, kur njeriu arrin të prekë fundin, nuk ndien se po shuhet, por kupton që është shuar. Dhe e ndan vetëm një grimë kohë për të vendosur nëse dëshiron të ringrihet, apo të qëndrojë aty përngaherë. Dhe pikërisht kjo gjendje e bën atë të reagojë në mënyrë të ndryshme, ose t’i trajtojë disa anomali si gjëra krejt të zakonshme, duke krijuar kështu standarde dhe realitete të reja në mendjen e tij. Ndonjëherë psikika reagon në atë formë, sa na bën të krijojmë lumturinë tonë në çaste kur nuk kemi as trishtimin. E kam pak të vështirë ta shpjegoj më qartë, por shpresoj ta kem përcjellë më qashtër në këto tregime që përmende.
Xhoina: Gjuha është shumë e përmbajtur dhe e zgjedhur, por në të njëjtën kohë e ngarkuar me imazhe. Ka momente që duket sikur tregimet janë shkruar për t’u parë, si skena filmi, ku çdo detaj ka peshë dhe është i mirëmenduar. A mendon vizualisht kur shkruan?
Antonio: Më ka mbetur në mend që prej studimeve një term i Umberto Ekos: procesi i hipotipozës, që është procesi i krijimit të imazheve në kokë gjatë leximit të një vepre. Nuk e di pse, por gjithmonë më ndodh në mënyrë të pavetëdijshme (besoj i ndodh kujtdo, nuk jam i veçantë), që nëse nuk e kam një imazh të qartë në kokë, as që e marr mundimin ta përshkruaj e as të flas për të. Domethënë, ndonjëherë mendoj sikur sillem si ata personazhet e detektivëve nëpër filma, që përshkruajnë me detaje ku ndodhet dhe çfarë bën objektivi i tyre; që sheh me imtësi gjithçka që e rrethon dhe e ka për detyrë të mbajë shënime, por edhe të mbajë mend se ç’ka ndodhur më sipër. Sa i përket gjuhës, mendoj se ka të bëjë formimi, profesioni, ushqyerja e trurit. Në këtë rast, nuk e kemi luksin të zgjedhim se çfarë duam të lexojmë, të dëgjojmë, të shohim. Duhet të përpiqemi të vjelim sa të mundemi, ku të mundemi.
Xhoina: Libri është mbështetur nga Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit, një hap shumë i rëndësishëm për autorët e rinj. Si ishte për ty kjo përvojë? A ndihesh i inkurajuar që ekziston një mbështetje e tillë për zërat e rinj në letërsinë shqipe?
Antonio: Ndonjëherë parimet janë të rëndësishme. Dua të them se, gjithmonë kam qenë kundër financimit me të ardhura vetjake të një botimi, ndaj hapësirat e krijuara nga institucionet e kulturës bëhen shtysë që shkrimtarët e sirtarëve, pra ata që nuk marrin kurrë guximin të botojnë, por shkruajnë vetëm për kënaqësinë e tyre, duke i ndarë ato mes miqsh, të gjejnë mbështetjen e duhur të botimit përmes një filtri dhe një shtyse. Nëse do të shohim zërat e rinj të letërsisë shqipe të viteve të fundit, vërejmë se shumë prej tyre e kanë nisur prej aty. Por kontribues kryesorë janë edhe botuesit, pasi vendosin në dispozicion gjithë artilerinë e tyre në mbështetje të këtyre shkrimtarëve, ku bëj pjesë edhe unë.
Xhoina: Në çdo tregim duket sikur realiteti që njohim çahet dhe përmes asaj çarjeje hyn një botë tjetër, më e thellë, më e errët, por edhe më njerëzore. A ke ndonjë çast konkret kur e ndien se një tregim po lind e po merr formë, qoftë një imazh, një fjali, një ndjesi, që pastaj të çon drejt kësaj bote paralele?
Antonio: Disa prej tregimeve kanë lindur në këtë formë. Është bërë shkak një sjellje, një fjali, një qëndrim. Besoj vihet re që figuracioni kryesor në shumicën e tyre është ironia dhe sarkazma. Pra, më është dukur e nevojshme që në raste të tilla, tregimi të shërbejë si mjet denoncimi apo dëshmie. Zakonisht, më rastis që një ide mund të vijë orë e pa orë. Kur ngurroj ta hedh në letër, kuptoj që e kam humbur, pasi ditën tjetër nuk bëhet fjalë ta riprodhoj po në atë formë që m’u shfaq atë çast.
Për këtë më ndihmon dhe forma e shkurtër e tregimit, ku nuk më duhet të zgjatem, por thjesht të qëlloj në të, qoftë edhe me pak fjali. Në këtë drejtim jam adhurues i miniaturës, term që përdoret tashmë jo vetëm në pikturë, por edhe në letërsi.
Xhoina: Disa personazhe duken sikur nuk e dinë më se ku mbaron jeta dhe ku fillon vdekja. Janë të përhumbur, shpesh të brishtë, por edhe poetikë në mënyrën si e përjetojnë fundin. Si i ndërton ata? A janë më shumë simbolikë, apo i sheh si njerëz që jetojnë vërtet mes nesh?
Antonio: Personazhe të tilla na rrethojnë përditë. Janë njerëz të panjohur që i hasim kudo, në urban, në kafene, në kinema. Janë zakonisht njerëz të vetmuar që përhumben në botën e tyre, që nuk ua dimë problemet, por që na japin ndjesinë se vërtet kanë vdekur. Flas për vdekjen shpirtërore, pasi tashmë janë të përhumbur në një rutinë boshe, pa motiv, pa emocion, ku përveç vdekjes shpirtërore, duket sikur mezi presin dhe atë fizike. Kjo është përplasja e parë me ta. Por që mund të jetë dhe e gabuar. Përgjithësisht, ndërtimi i tyre është përzierje mes disa karakteresh. Ndodh që një personazh të mos përshtatet me imazhin tim, ndaj më duhet që disa cilësi të njërit, t’ia kaloj tjetrit. Si aktorë teatri, që duhet të vishen dhe të sillen sipas asaj që i thotë regjisori, duan apo nuk duan.
Xhoina: A ka ndonjë tregim që të ka vështirësuar më shumë emocionalisht? Jo domosdoshmërisht për t’u shkruar, por për t’u duruar e përjetuar gjatë shkrimit; një që të ka mbetur në mendje edhe pasi e ke mbyllur?
Antonio: Ndoshta tregimi “Kancerozi”. Për shkak edhe të imazheve të forta që jam detyruar të shoh. Pjesa tjetër është krejt trill. Ka qenë një goditje psikologjike për mua, ndaj jam përpjekur që me atë tregim të shfaq edhe revoltën time kundrejt një fenomeni, për të cilin kemi në dorë të bëjmë shumë, por fatkeqësisht bëjmë shumë pak.
Xhoina: Në disa raste, ndjesia e vdekjes lidhet me vetminë, me mungesën e kuptimit, me heshtjen. A mendon se letërsia është një mënyrë për ta thyer këtë heshtje? Për ta rikthyer njeriun në një dialog me vetveten, në një kohë ku gjithçka bërtet, por pak dëgjon?
Antonio: Letërsia është një psikolog pa para. Letërsia të bën të flasësh me vete, të gjen zgjidhje për problemet që ke, por edhe të detyron të gjesh zgjidhje për problemet që të krijon. Gjithkush, kur është i lodhur, kur kërkon të dalë prej atij rrethit të mbyllur vicioz, lexon një libër. Bën një udhëtim të gjatë dhe merr një libër; bën pushime dhe sërish merr një libër. Të jemi të qartë, këtu po flasim për letërsi dhe dua të abstenoj për çdo formë tjetër shkrimi.
Xhoina: Titulli “Pesë vdekje” mund të lexohet edhe si metaforë për shndërrim, për rilindje. A e sheh vdekjen si diçka që shkatërron, apo si një fazë që çon drejt një zgjimi të ri?
Antonio: Vdekjen e shoh si një shkundje, e shoh si ajo shuplaka që të zgjon kur të këput gjumi, atëherë kur nuk duhet. Ndonjëherë vdekja është përgjigje për shumë nga pyetjet absurde që kemi. Duhet marrë si shembull negativ, si ajo rruga e keqe që nuk duhet të marrim nëse duam të jemi të lumtur.
Xhoina: Përtej vdekjes, libri flet për fajin, për kujtesën, për mundësinë (ose pamundësinë) e shpëtimit. A e sheh shkrimin si një formë shpëtimi personal? Si një mënyrë për ta kthyer ankthin në diçka krijuese?
Antonio: Tregimi e ka këtë të mirë, pasi është mision me goditje të përqendruar. Normalisht, ka raste kur më duhet të kapem pas diçkaje, për të mos u përhumbur dhe unë si disa nga personazhet që hasim përditë në letërsi. Sigurisht, e vërej këtë gjë, që pasi kam shkruar diçka, qoftë edhe një fjali, ndihem disi më mirë. Nuk mund ta quaj ankth, por mund të jetë edhe ngërç, apo ndrydhje e çastit. Mund të ketë dhe mënyra të tjera për të shpëtuar nga këto ndjesi, por me shaka them se hëpërhë, më duket më e dobishmja.
Xhoina: Dhe një pyetje më njerëzore për në fund: në një libër ku vdekja merr kaq shumë forma, çfarë është për ty jeta? Çfarë e bën ende të vlefshme, të bukur, të denjë për t’u treguar e për të lënë gjurmë?
Antonio: Sipas disa studimeve, pas vdekjes, truri ka një aktivitet elektrik që zgjat deri në dhjetë minuta. Gjatë këtyre dhjetë minutave na shfaqen në formën e një ëndrre kujtimet më të bukura që kemi përjetuar. Kjo është jeta!
