Përktheu nga frëngjishtja Helena Kadare
Ne ishim ulur nën hijen e një çadre të madhe dielli dhe po hanim një mëngjes të vonuar në tarracën e një kafeneje në rrugën Dizengof të Tel Avivit.
E ftuara ime, një grua rreth të pesëdhjetave, me flokë të porsalyer në ngjyrë të kuqërremtë, porositi për vete lëng portokalli, omletë dhe një kafe të fortë. Ajo e ëmbëlsoi kafenë me saharinë, të cilën e nxori me thonjtë e saj të argjenduar nga një kutizë hapesh të zbukuruar me sedef. Unë e njihja këtë grua qysh prej njëzetepesë vjetësh të shkuara, në fillim si aktore e teatrit të Varieteve të Varshavës, pastaj si gruan e botuesit tim Morris Rashkas, dhe më vonë si të dashurën e mikut tim të vdekur, shkrimtarit Menashe Lindor. Këtu në Izrael ajo ishte martuar me Eduh Hadalin, një gazetar dhjetë vjet më të ri se veten. Në Varshavë emri i saj i teatrit pati qenë Suitbah Shibtaku, që në folklorin hebraik është një demon-femër, që i tërheq djemtë e jeshivas në shthurje dhe u rrëmben fëmijtë nënave të reja, të cilat dalin natën vetëm, pa përparëse të dyfishtë, nga ato që njëra mbahet përpara trupit dhe tjetra prapa. Mbiemri i saj i vajzërisë ishte Khiruninc.
Në teatër, kur Shitbaku këndonte këngët e saj dhe recitonte monologët që Menashe Lindori shkruante për të “dyshemetë ndizeshin flakë”. Kritikët admironin fytyrën e saj të bukur, trupin e hijshëm si dhe gjestet e saj provokuese. Mirëpo teatri ku ajo punonte falimentoi në krye të dy sezoneve. Kur Shitbaku provoi të luante role dramatike, dështoi. Gjatë Luftës së Dytë Botërore mësova se ajo kishte vdekur diku, në një geto apo në një kamp përqëndrimi. Por ja, tani ajo ishte ulur përballë meje, veshur me një minifund e me një bluzë të bardhë, me syze dielli me xhama të mëdhenj e me një kapele kashte strehëgjerë. Faqet i kishte të lyera, vetullat të hequra dhe në të dyja duart mbante byzylykë, ndërsa në gishtërinj unaza të shumta. Nga larg mund ta merrje për grua të re, por qafën e kishte të flashkur. Ajo më thërriste me po atë emër përkëdhelës që më kishte ngjitur atëherë kur të dy ishim ende të rinj: Loshikl.
Ajo tha:
– Loshikl, sikur ndokush të më kishte thënë dikur në Kazakistan se ti dhe unë do të takoheshim një ditë prej ditësh në Tel-Aviv, do ta quaja një shaka të madhe. Por kur njeriu mbijeton, gjithçka është e mundur. Ti më kishe përfytyruar nëpër pyje, duke sharruar dru dymbëdhjetë orë në ditë, dhe vërtet ne e kemi bërë këtë punë kur temperatura ishte minus njëzetë gradë, të uritur, të zhveshur… E, meqë ra fjala, Hadadi dëshiron të bëjë me ty një intervistë për revistën e tij.
– Me gjithë qejf! Ku e ka gjetur ai këtë emër, Hadad?!
– Ku ta dish! Këtu të gjithë venë të tillë emra. Emri i tij i vërtetë është Zeinvel Zilbershtajn. Unë vetë kam patur nja një dyzinë emrash. Midis viteve 1942 dhe 1944 kam qenë Nora Davidovna Stutohov. E lezetshme, apo jo?
– Përse u ndatë, ti dhe Menasheja? – pyeta unë.
– Eh, mirë. E dija që do të ma bëje këtë pyetje, Loshikl. Historia jonë është aq e çuditshme saqë nganjëherë kam përshtypjen se ajo s’është e vërtetë. Qysh prej 1939-ës e këtej, ajo s’ka qenë tjetër veçse një makth. Nganjëherë më ndodh të zgjohem mu në mes të natës dhe në ato çaste nuk sjell dot ndër mend se cila jam, cili është emri im dhe kush është shtrirë përbri meje. Shtrij krahun drejt Ejudit dhe ai nis e murmurit nëpër gjumë: “Mah at rotzah” (Çfarë do). Vetëm atëherë, kur e dëgjoj tek flet hebraisht, vij në vete dhe e kuptoj se ndodhem në tokën e Shenjtë.
– Përse u ndave nga Menasheja?
– Me gjithë mend kërkon ta dish?
– Patjetër.
– Askush nuk e di tamam historinë e kësaj ndarjeje, Loshikl. Por ty do t’i tregoj të gjitha. E kujt tjetër, përveç teje, mund t’ia tregoj këto gjëra? Gjatë gjithë shtegtimeve të mia nuk kam pushuar as edhe një ditë së menduari për Menashenë. Kurrë ndonjëherë s’kam qenë e lidhur pas dikujt sa ç’isha e lidhur pas tij, dhe kurrë s’kam për të qenë herë tjetër ashtu. Për të do të kisha kaluar edhe përmes zjarrit. Dhe këto nuk janë llafe. Veprimet e mia mund të ta dëshmojnë. Unë e di që ti më quan një femër mendjelehtë. Në thellësi të shpirtit tënd ti ke mbetur një hassid. Por gruaja më e përshpirtshme nuk do të kishte bërë as një të dhjetën e asaj që bëra unë për Menashenë.
– Hë pra, tregomë!
– Epo mirë. Pas nisjes tënde në Amerikë për ne filluan ca si vite të mira. E dinim që po afrohej një luftë e tmerrshme dhe çdo ditë që kalonte na dukej si një dhuratë e qiellit. Menasheja më lexonte gjithçka që shkruante. Unë ia shtypja në makinë dorëshkrimet dhe vija rregull në kaosin e tij të zakonshëm. Ti e di sesa i pazoti ishte ai për punë rregulli. Merre me mend që asnjëherë nuk mësoi të numëronte madje as faqet e librave të veta! Vetëm një gjë kishte në kokë ai : gratë. Unë kisha hequr dorë nga lufta dhe thosha me vete: “Ai kështu është prerë, dhe asgjë në botë s’do të mund ta ndryshojë”. Megjithatë, ai përherë e më fort lidhej pas meje. Në atë kohë kisha gjetur një punë si manikyriste dhe, me të ardhurat që nxirrja, mundohesha ta mbaja atë dhe veten. Ti nuk do më besosh, por unë arrija deri aty, sa gatuaja edhe për dashnoret e tij! Sa më tepër plakej, aq më shumë donte të bindej se ishte një Don Zhuan i madh. Në të vërtetë kishte çaste kur ai ishte krejtësisht i pazoti. Një ditë bëhej një gjigand dhe të nesërmen një invalid. Për ç’arsye kishte nevojë për ato krijesa të lehta? Ai s’ishte veçse një fëmijë i madh. Dhe kjo punë zgjati kështu deri në fillimin e luftës. Menasheja rrallë lexonte ndonjë gazetë. Madje as radion s’e hapte fare. Lufta nuk kishte qenë për askënd një e papritur. Qysh nga qershori, nëpër rrugët e Varshavës kishin nisur të hapeshin transhe e të ngriheshin barrikada. Edhe vetë rabinët merrnin lopatat për të hapur gropa. Tani që Hitleri ishte gati për pushtim, polakët i harruan hesapet e vjetra me çifutët dhe ne u bëmë të gjithë, lavdi Zotit, një komb i vetëm! Por kur nazistët filluan të na bombardojnë, ky ishte një shok për të gjithë. Pas nisjes tënde, unë kisha blerë ca karrige të reja dhe një divan. Apartamenti ynë ishte bërë vërtetë i këndshëm. Loshikl, mënxyra pllakosi në pak minuta. Pati një alarm dhe, fill pas tij, shtëpitë u rrënuan dhe uji i kanaleve merrte me vete kufomat. Ne na thoshin të zbrisnim nëpër qilare, por ato nuk ishin më të sigurta se katet. Disa nga gratë e kishin ende mendjen në vend, përderisa vazhdonin të bënin për të ngrënë. Por unë jo. Menasheja shkoi në dhomën e vet, u ul në kolltuk dhe tha: “Unë dua të vdes”. Nuk di të të them se ç’ndodhte gjetkë, sepse telefoni ynë pushoi së punuari menjëherë pas bombardimit. Bombat pëlcisnin nën dritaret tona. Menasheja mbylli grilat dhe mori të lexojë një roman të Aleksandër Dymasë. Të gjithë miqtë dhe admiruesit e tij qenë zhdukur. Thuhej se qe përgatitur një tren i posaçëm apo disa vagonë të një treni, për të ndihmuar gazetarët të iknin nga qyteti. Në një çast të tillë ishte çmenduri të rrije i izoluar, por Menasheja nuk lëvizi nga shtëpia deri në kohën që radiua lajmëroi që të gjithë burrat e aftë duhej të hidheshin përtej “Urës së Pragës”. Ishte e pamundur të merrje me vete bagazhe sepse trenat nuk funksiononin. Po atëherë me se mund të ngarkoheshe, përderisa duhej të ecje më këmbë?! Merret vesh që unë refuzova të qëndroja në Varshavë dhe u nisa bashkë me të… Por harrova të të tregoj më të rëndësishmen: meqenëse gjatë atyre viteve Menasheja s’kishte zënë gjë me dorë, befas, më 1938 nisi të ndiejë nevojën të shkruante një roman. Muza e tij qe zgjuar dhe ai shkroi në atë kohë një libër që ishte, sipas mendimit tim, gjëja më e mirë që pati shkruar gjer atëherë. E rikopjova për të dhe, sa herë që i thosha për ndonjë pasazh që s’më pëlqente, ai e ndryshonte aty për aty. Ishte një roman autobiografik, por jo krejtësisht. Kur gazetat e morën vesh që Menasheja po shkruante një roman kërkuan të fillonin publikimin e tij. Por ai vendosi të mos botonte asnjë rresht, pa e mbaruar krejt. Lëmonte çdo frazë. Disa kapituj i shkruante dhe i rishkruante tri- katër herë. Titulli provizor i romanit ishte “Shkallaret”. S’ishte titull i keq, sepse çdo kapitull përshkruante një fazë të ndryshme të jetës së tij. Ai s’kishte mbaruar veçse pjesën e parë. Me sa dukej, do të dilte një trilogji.
Kur erdhi koha të mblidhnim ca nga plaçkat tona, e pyeta Menashenë: “I mblodhe dorëshkrimet e tua?”. Dhe ai m’u përgjigj: “Vetëm “Shkallaret”. Nazistët le të lexojnë njëherë veprat e mia të tjera!”.
Ai mori me vete dy valixhe të vogla, ndërsa unë rrasa në çantën e shpinës ca rroba e këpucë, aq sa ç’mund të mbaja. Dhe kështu u nisëm për rrugë drejt “Urës së Pragës”. Përpara dhe prapa nesh çapiteshin me zor mijëra njerëz të tjerë. Rrallë të zinte syri ndonjë grua. Të ngjallej përshtypja e një varrimi të stërmadh, dhe ashtu ishte vërtetë. Pjesa më e madhe e njerëzve vdiqën, ca nga bombat, ca u vranë nga nazistët pas 1941- shit, ndërsa shumë të tjerë mbaruan nëpër burgjet e Stalinit. Kishte mes tyre optimistë, që patën marrë me vete baule të mëdha. Atyre iu desh ta braktisnin mallin që kishin, pa arritur mirë as deri tek ura. Të gjithë ishim të rraskapitur nga frika, nga uria dhe pagjumësia. Për të lehtësuar barrën e tyre, njerëzit hidhnin tutje kostume, pallto, këpucë. Menasheja mezi ecte, megjithatë gjatë gjithë natës s’i lëshoi nga dora dy valixhet. Ne morëm rrugën drejt Bialistokut, sepse Hitleri dhe Stalini kishin rënë në ujdi që Polonia dhe Bialistoku t’i përkisnin Rusisë. Gjatë rrugës takuam gazetarë, shkrimtarë dhe shumë të tjerë, që hiqeshin si shkrimtarë. Ata kishin me vete lloj-lloj dorëshkrimesh dhe, me gjithë dëshpërimin tim, më vinte të qeshja. Kush kishte nevojë për shkrimet e tyre?
Sikur të të tregoj tani se si mbërritëm deri në Bialistok do të më duhej të flisja gjer nesër. Menasheja, ndërkaq, e kishte flakur njërën prej valixheve të veta. Përpara se ta hidhte tej, e hapi njëherë për t’u siguruar se dorëshkrimi nuk ndodhej aty brenda. Ai ishte zhytur në një pikëllim aq të thellë, saqë nuk nxirrte asnjë fjalë nga goja. Mjekra kishte nisur t’i rritej, një mjekër e hirtë, sepse ai kishte harruar të merrte me vete makinën e rrojes. Gjëja e parë që bëri sapo ndaluam më në fund në një fshat, ishte të vinte e të rruhej. Shumë qytete ishin shkatërruar tashmë nga bombardimet e nazistëve. Të tjerë qytete kishin mbetur të paprekur, dhe jeta atje vazhdonte sikur të mos kishte kurrfarë lufte. Gjë e çuditshme! Ca djem të rinj, ithtarë të letërsisë, i kërkuan Menashesë që t’u bënte një konferencë mbi një temë letrare. Ja, si janë njerëzit! Një minutë para vdekjes provojnë ende të gjitha dëshirat e të gjallëve! Njëri nga këta personazhe ra madje në dashuri me mua dhe u orvat të më ngashnjente. Nuk di në duhet të qesh apo të qaj për të gjitha këto.
Ajo që ndodhi në Bialistok është jashtë çdo përshkrimi. Meqenëse qyteti i përkiste sovjetikëve dhe rreziqet e luftës qenë larguar, njerëzit që kishin mbijetuar silleshin sikur të kishin lindur për së dyti. Shkrimtarë hebrenj sovjetikë vinin që nga Moska, Karkovi dhe Kievi, për të përshëndetur kolegët e tyre nga Polonia, në emër të partisë dhe komunizmi u bë në mall jashtëzakonisht i çmuar. Ca shkrimtarë të paktë, që kishin qenë me gjithë mend komunistë në Poloni, u bënë kaq të mëdhenj e të fuqishëm aty, saqë të linin përshtypjen se ishin gati duke hyrë në Kremlin për t’i marrë vendin Stalinit. Por edhe ata që kishin qenë antikomunistë filluan të hiqeshin sikur kishin qenë simpatizantë të fshehtë apo pasues të zjarrtë të çështjes. Ata mburreshin për origjinën e tyre proletare, sikushi arrinte të sajonte ndonjë ungj këpucar, ndonjë kunat karrocier apo ndonjë kushëri që ishte rrasur në burg për shkak të kauzës. Ndonjeri syresh zbulonte papritur që gjyshërit e tij kishin qenë fshatarë.
Në të vërtetë, Menasheja ishte bir punëtori, por ai ishte tepër krenar saqë të mburrej me këtë. Shkrimtarët sovjetikë e trajtonin me njëfarë respekti. Në këtë kohë çështja ishte të botohej një antologji e rëndësishme dhe të krijohej një shtëpi botuese për refugjatët. Botuesit e ardhshëm pyesnin Menashenë nëse kishte sjellë me vete ndonjë dorëshkrim. Unë ndodhesha me të kur bëheshin këto biseda dhe nisja e u flisja atyre për “Shkallaret”. Menasheja e urrente këtë gjë, sepse nuk duronte dot kur unë filloja e flisja për punën e tij. Ne ishim zënë kushedi sa herë për këtë gjë; megjithatë arrita t’ua them atyre mendimin që kisha për këtë vepër. Ata u interesuan menjëherë. Madje ishin parashikuar fonde speciale për botimin e këtyre lloj veprave. Menasheja vendosi, më në fund, që unë t’ua jepja atyre dorëshkrimin. Ata na premtuan një shumë goxha të madhe si edhe një banesë të mirë. Këtë radhë Menasheja nuk më qortoi për marrëveshjen që bëra lidhur me punën e tij.
Ne u kthyem aty ku rrinim dhe unë hapa valixhen dhe nxora dosjen e trashë e të mbështjellë, mbi të cilën qe shkruar “Shkallaret”. Ç’mbështolla paketën dhe nxora dorëshkrimin , por nuk e njoha as letrën, e as shkrimin që kisha daktilografuar vetë… I dashur Loshikl, një farë fillestari i kishte dhënë Menashesë romanin e tij të parë për lexim, dhe Menasheja, i hutuar si gjithmonë, e kishte futur atë në atë dosje ku mbante dikur romanin e vet. Pra, gjatë gjithë kësaj kohe ne kishim mbartur me vete shkarravinat e një shkrimtaruci. Menasheja kishte humbur më shumë se dhjetë kile nga pesha. Ishte i zbehtë e si i sëmurë. Pata frikë se mos çmendej nga ajo që ndodhi. Ai u ul i dërrmuar dhe tha : “Epo mirë, ky qënka fundi!”.
Tani që ai s’kishte dorëshkrimin për të shitur, kjo ishte një punë me shumë zarar, sepse do të dyshohej që ai paskej shkruar një vepër antikomuniste, të cilën kishte frikë ta tregonte. Bialistoku gëlonte nga denoncuesit. Megjithëse NKVD- ja nuk zotëronte akoma adresa në Bialistok shumë intelektualë ishin arrestuar apo internuar. Loshikl, e di që je njeri i paduruar, por unë po t’i tregoj faktet pa zbukurime. Nuk fjeta tërë natën. Në mëngjes ngrihem dhe i them : “Menashe, do të nisem për në Varshavë…”.
Kur i dëgjoi këto fjalë, ai u bë dyllë i verdhë dhe tha: “Të ka ikur mendja?”! Por unë ia ktheva: “Varshava është gjithnjë një qytet. Nuk mund të lejoj që vepra jote të humbasë, sepse ajo s’është vetëm e jotja, është gjithashtu edhe imja!”. Menasheja nisi të ulërinte. U betua se do të varte veten, ose do të shponte gurmazin me thikë nëse unë do të kthehesha në Varshavë. Madje edhe më goditi. Lufta jonë zgjati dy ditë. Të tretën kisha marrë rrugën për në Varshavë. Duhet të të them se shumë nga burrat që patën ikur nga Varshava, synonin të ktheheshin prapë atje, te gratë, fëmijët dhe shtëpitë e tyre, në qoftë se kishin mbetur në këmbë ende. Ata kishin dëgjuar se ç’tregohej për ato që ndodhnin në parajsën e Stalinit, prandaj kishin vendosur të vdisnin më mirë aty, bashkë me njerëzit e tyre. Unë thosha me vete: Të sakrifikosh jetën tënde për një dorëshkrim, duhet të jesh budallaçkë e madhe!… Por ja që më ishte mbushur mendja top. Ditët ishin bërë më të ftohta. Kisha marrë me vete një triko leshi, të brendshme të ngrohta dhe një çyrek buke. Hyra në farmaci dhe kërkova një helm. Farmacisti, një hebre, zgurdulloi sytë. I thashë se kisha lënë një fëmijë në Varshavë dhe se nuk doja të bija gjallë në duart e nazistëve. Ai më dha cianur.
Gjatë gjithë rrugës nuk udhëtova vetëm. Kur iu afruam kufirit, u gjenda me shumë burra të tjerë që m’u bënë shokë udhe. U tregoja të gjithëve të njëjtën gënjeshtër: që po vdisja nga malli për fëmijën time. Dhe ata më rrethonin me aq dashuri e përkujdesje, saqë e ndieja veten të sikletosur. S’më linin të mbaja as çantën time. Më mbronin si të më kishin vajzë të vetme. Ne e dinim fort mirë se ç’na priste po të na kapnin gjermanët, por në një situatë të tillë njeriu bëhet fatalist. Në të njëjtën kohë, diçka brenda meje e kthente në një tallje të hidhur vendimin që kisha ndërmarrë. Kisha një shans të vetëm kundër një milioni që ta gjeja dorëshkrimin në Varshavën e pushtuar dhe të kthehesha gjallë në Bialistok.
Loshikl, unë e kalova kufirin pa incidente. Arrita në Varshavë dhe e gjeta shtëpinë të paprekur. Një gjë më shpëtoi: shirat dhe të ftohtit që kishin filluar. Netët ishin të errëta pus. Varshava nuk kishte rrymë elektrike. Hebrenjtë ende s’i kishin grumbulluar në geto. Veç kësaj, unë nuk e kam atë pamjen e veçantë të një hebrejeje. Kisha vënë një shami në kokë, dhe fare mirë mund të më merrje për një fshatare. Gjithashtu mundohesha t’u bëja bisht njerëzve. Kur vija re dikë nga larg, fshihesha dhe prisja sa të largohej. Apartamenti ynë ishte zënë nga një familje. Pjestarët e saj flinin nëpër krevatet tona. Por dorëshkrimin e Menashesë nuk e kishin prekur. Kur u trokita në derë dhe u thashë se cila isha, ata u tmerruan nga frika se mos kisha ardhur për t’u marrë apartamentin. Shtëpia e tyre qe shkatërruar nga një bombë, madje qe vrarë edhe një fëmijë. Kur u thashë se isha kthyer nga Bialistoku vetëm sa për të marrë dorëshkrimin e Menashesë, ata mbetën gojëhapur.
Unë hapa sirtarin e Menashesë. Romani ishte aty. Qëndrova dy ditë tek ata njerëz, të cilët ndanë me mua kafshatën e tyre. Burri më liroi krevatin e tij, dua të them krevatin tim. Isha aq e rraskapitur saqë fjeta 14 orë rresht. Zgjohesha, haja diçka dhe flija përsëri. Natën e dytë isha prapë në rrugën për në Bialistok, pa më zënë syri këmbë nazisti. Por nuk ecja gjithë kohën në këmbë. Rastiste që ndonjë fshatar më merrte në karrocën e tij. Kur e braktis qytetin me mendje të mbledhur që t’ia mbathësh përmes fushave, pyjeve e pemishteve, atëherë nuk ka më as nazistë e as komunistë. Qielli është i njëjti, toka gjithashtu, kafshët e zogjtë po ata. E gjithë kjo aventurë zgjati dhjetë ditë. Unë e quajta këtë si lavdinë time personale. Pikësëpari, kisha gjetur dorëshkrimin e Menashesë, të cilin e mbaja nën bluzë. Së dyti, i kisha provuar vetes që s’isha ajo lalashja që kujtoja se isha. Të them të vërtetën, kalimi i kufirit për t’u kthyer në Rusi, s’ishte ndonjë rrezik i madh. Rusët nuk u nxirrnin vështirësi refugjatëve.
Mbërrita në Bialistok në mbrëmje. Kishte filluar ngrica. Mora rrugën drejt shtëpisë sonë që përbëhej nga një dhomë e vetme, hapa derën dhe, ja, heroi im ishte atje bashkë me një grua. E njihja fort mirë atë femër. Ishte një poeteshë e tmerrshme, e shëmtuar si majmun. Një llampë e vogël vajguri bënte dritë. Ata kishin gjetur ca dru apo qymyr, sepse stufa bubullonte. Gjumi s’i kishte zënë ende. I dashuri im, unë nuk ulërita, nuk qava, nuk më ra të fikët, sikurse bëhet në teatër. Ata të dy më vështronin me gojë hapur, në heshtje. Unë ngrita rrathët e hekurta të stufës, nxora dorëshkrimin përposh bluzës dhe e vërtita në zjarr. Mendova se Menasheja do të më hidhej përsipër, por ai nuk pipëtiu fare. Kaloi një çast para se dorëshkrimi të merrte flakë. Mora mashën dhe e shtyra qymyrin mbi letrat. Qëndrova aty për të parë. Zjarri nuk nxitonte, unë po ashtu. Kur “Shkallaret” ishin shndërruar më së fundi në hi, iu afrova shtratit pa e lëshuar mashën nga dora dhe i thashë gruas: “Qërrohu që aty, ndryshe të zhduka!”.
Ajo bëri ç’i thashë. Veshi ato rreckat e saj dhe u avullua. Sikur të kishte nxjerrë qoftë edhe gjysmë fjale, do ta kisha vrarë. Kur njeriu rrezikon jetën e vet, jeta e të tjerëve nuk ka më pikë vlere.
Menasheja rrinte ndenjur në shtrat, i heshtur fare, sa kohë që unë zhvishesha. Gjatë asaj nate këmbyem vetëm pak fjalë. Unë i thashë : “I dogja “Shkallaret” e tua”. Dhe ai murmuriti: “Po, e pashë”. Ne ramë në krahët e njëri tjetrit dhe atë çast që të dy e dinim se kjo ishte hera e fundit. Ai s’kishte qenë kurrë më i ëmbël e më i butë se atë natë. Në mëngjes u ngrita, mblodha rraqet e mia dhe ika. Tani s’i trembesha më të ftohtit, shiut, dëborës dhe vetmisë. E lashë Bialistokun dhe kjo është arsyeja që jam ende gjallë. Shkova në Vilna dhe gjeta punë në një mencë popullore. E pashë se sa të veckël mund të jenë të ashtuquajturit personazhet tanë të shquar, kujt politike e çfarë manovrimeve iu dorëzoheshin ata, për një krevat apo për një pjatë gjellë. Më 1941 u arratisa nga Rusia. Më pas mora vesh se Menasheja kishte ikur, por ne nuk u takuam kurrë, çka as që e dëshiroja më. Në një intervistë ai deklaroi se nazistët ia kishin marrë librin dhe se po e rishkruante përsëri. Për aq sa di unë, ai nuk shkroi më vonë asgjë. Ç’është e vërteta, kjo i shpëtoi edhe jetën. Në qoftë se do të kishte shkruar apo botuar diçka, do të ishte likujduar bashkë me të tjerët… Megjithatë, edhe ai vdiq.
Për një copë herë të gjatë ndenji pa folur. Pastaj unë i thashë :
– Shibtak, do të doja të të pyesja për diçka, po ti nuk je e detyruar të më përgjigjesh. E kam thjesht nga kureshtja.
– Çfarë ke qejf të dish?
– I ke qëndruar besnike Menashesë, dua të them fizikisht?
Ajo heshti ca. Pastaj tha :
– Unë mund të të përgjigjesha siç bëhet në Varshavë: Kjo s’të hyn hiç në hesap! Por, meqë ti je Joshikl do të të them të vërtetën: jo.
– Po pse, kur ti e doje aq shumë Menashenë?
– S’e di, Joshikl. Po ashtu s’e di pse e dogja dorëshkrimin e tij. Ai më kishte tradhtuar me dhjetëra gra dhe unë s’e kisha qortuar qoftë edhe një herë të vetme. Prej kohësh e kisha kuptuar se mund te duash dikë e të flesh me një tjetër. Por kur e pashë me atë monstruozitet në shtratin tonë, tek unë u zgjua për herë të parë aktorja dhe, me sa duket, duhej të bëja diçka dramatike. Ai mund të më kishte ndaluar fare lehtë. Por, në vend të kësaj, u kënaq duke më parë.
Ne heshtëm përsëri. Pastaj ajo tha :
– Nuk duhet të sakrifikohesh kurrë për njeriun që dashuron. Njëherë po e rrezikove veten për të, në mënyrën siç e bëra unë, atëherë s’të mbetet tjetër për të dhënë.
– Nëpër romane djemtë martohen gjithnjë me vajzën së cilës i shpëtojnë jetën, – i thashë unë.
Ajo sikur u tendos, por nuk më dha përgjigje. Dukej e lodhur, e drobitur, e rrudhur, sikur pleqëria ta kishte mbërthyer tamam atë çast. S’prisja më asnjë fjalë tjetër prej saj, por ajo tha :
– Bashkë me dorëshkrimin e tij, unë dogja në të njëjtën kohë edhe aftësinë time për të dashuruar.
