Përktheu Granit Zela
Janarin e kaluar, ndërsa po sistemoja gjërat në qilarin e shtëpisë përpara një shpërnguljeje të afërt, hasa në një kuti të vjetër këpucësh. E hapa kutinë për të gjetur disa ditarë që datojnë që nga fëmijëria ime. Midis grumbullit të revistave, ishte një bllok, me fjalët “Libër me poezi” të shkruara me laps në pjesën e përparme. Blloku ishte i hollë: pesë fletë letre pak a shumë të formatit A5 të palosura në gjysmë dhe të lidhura me kapëse. Kisha shtuar dy vija zigzage nën titull, njëri rresht vijonte gjashtë centimetra nga e majta, tjetri anohej poshtë shtatë centimetra djathtas. A ishte një lloj ilustrimi kopertine? Apo thjesht një shkarravinë? Viti – 1979 – dhe emri im ishin shkruar në pjesën e pasme të kapakut, me gjithsej tetë poezi të shkruara në fletët e brendshme nga e njëjta dorë me shkrim të pastër dhe me laps si në kapakun e përparmë edhe në atë të pasëm.
Tetë data të ndryshme shenjonin fundin e secilës faqe sipas rendit kronologjik. Rreshtat e shkruar nga vetja ime tetë vjeçare ishin shumë të pafajshme dhe të papërpunuara, por një poezi për prillin më kapi vështrimin. Ajo hapej me vargjet e mëposhtme:
Ku është dashuria?
Është brenda gjoksit tim që fort hov.
Çfarë është dashuria?
Është fija e artë që lidh zemrat tona.
Sakaq, më kthyen dyzet vjet pas, teksa më pushtuan kujtimet e asaj pasdite të kaluar duke sajuar bllokun. Lapsi i shkurtër dhe i fortë me kapakun që i mbulon majën, pluhuri i fshirjeve të gomës, kapësja e madhe metalike që e kisha marrë fshehurazi nga dhoma e babait tim. M’u kujtua se si pasi mësova se familja jonë do të zhvendosej në Seul, kisha një shtysë për t’i mbledhur poezitë që kisha shkarravitur në copëza letre, ose në cepat e blloqeve dhe fletoreve të punës, ose midis shënimeve në ditar, dhe t’i bëja bashkë në një vëllim të vetëm. M’u kujtua edhe ndjesia e pashpjegueshme e mungesës së dëshirës për të mos ia treguar askujt “Librin tim me poezi” pasi të përfundohej.
Përpara se t’i ktheja ditarët dhe bllokun ashtu siç i kisha gjetur dhe të mbyllja kapakun, i bëra një fotografi asaj poezie me celular. E bëra këtë e shtyrë nga ndjesia se kishte një vazhdimësi midis disa prej fjalëve që kisha shkruar atëherë dhe asaj se kush isha tani. Brenda gjoksit tim, në zemrën time që rreh. Mes zemrave tona. Është fija e artë që bashkon – një fije që lëshon dritë.
*
Katërmbëdhjetë vjet më vonë, me botimin e poezisë së parë dhe të tregimit tim të parë një vit më pas, u bëra Shkrimtare. Pas pesë vjetësh, do të botoja veprën time të parë të gjatë letrare, të cilën e kisha shkruar për afro tre vjet. Isha dhe mbetem e intriguar nga procesi i të shkruarit të poezisë dhe tregimeve, por shkrimi i romaneve për mua mbart një tërheqje të veçantë. Librat më kanë marrë pak a shumë nga një vit deri në shtatë vjet për t’i përfunduar, duke dhënë si shkëmbim pjesë të rëndësishme të jetës sime personale. Kjo është ajo që më tërheq te të shkruarit. Mënyra se si mund të thellohem dhe të ndalem në pyetje që ndiej se janë të domosdoshme dhe po aq të ngutshme, sa vendos ta pranoj kompensimin me atë që marr prej të shkruarit.
Sa herë shkruaj një roman, duroj barrën e pyetjeve që lindin, jetoj brenda tyre. Mbërritja në fund të këtyre pyetjeve – gjë që nuk është njësoj si atëherë kur gjej përgjigjet e tyre – ndodh kur arrij në fund të procesit të të shkruarit. Atëherë, nuk jam më siç isha kur fillova, dhe nga ajo gjendje e ndryshuar, filloj përsëri. Pyetjet e radhës vijojnë, si hallka në zinxhir, ose si domino, mbivendosen, bashkohen dhe vazhdojnë, dhe mua më pushton emocioni i të shkruarit diçka të re.
Ndërsa shkruaja romanin tim të tretë, Vegjetariania, nga viti 2003 deri në vitin 2005, po merresha me disa pyetje të dhimbshme: A mund të jetë ndonjëherë një person plotësisht i pafajshëm? Deri në çfarë niveli mund ta refuzojmë dhunën? Çfarë ndodh me atë që refuzon t’i përkasë species së quajtur njerëzore?
Duke zgjedhur të mos hajë mish si akt refuzimi ndaj dhunës, dhe në fund duke refuzuar të gjitha llojet e ushqimeve dhe pijeve përveç ujit, me besimin se ajo është shndërruar në një bimë, Jonhje, protagonistja e Vegjetariania, e gjen veten në situatën ironike të përshpejtimit të shkuarjes drejt vdekjes me përpjekjet që bën për të shpëtuar veten. Jonhje dhe motra e saj Inhje, të cilët janë në fakt bashkëprotagonistet, bërtasin pa zë nëpër makthe dhe episode dërrmuese, por në fund janë bashkë. E vendosa skenën e fundit në një ambulancë, pasi shpresoja që Jonhje të mbetej gjallë në botën e kësaj historie. Makina e ndihmës së shpejtë nxiton poshtë rrugës malore që gjarpëron ndërsa motra e madhe vështron ngultas nga dritarja se si shkëlqejnë qartë, si të rilindura, gjethet e lagura. Ndoshta në pritje të një përgjigjeje, ose ndoshta si mënyrë të protestuari. I gjithë romani qëndron në një gjendje pyetëse. Duke parë ngultas dhe duke sfiduar. Në pritje të një përgjigje.
Bojë dhe gjak, romani që pasoi Vegjetariania-n, është vazhdim i këtyre pyetjeve. Ta refuzosh jetën dhe botën si akti refuzimi ndaj dhunës është e pamundur. Në fund të fundit, ne nuk mund të shndërrohemi në bimë. Atëherë si ta vazhdojmë qëndresën? Në këtë roman të mistershëm, fjalitë me shkronja rmake dhe të pjerrëta ngjishen dhe përplasen, ashtu personazhi kryesor, i cili ka kohë që lufton me hijen e vdekjes, dhe rrezikon jetën për të provuar se vdekja e papritur e shoqes së saj nuk mund të ketë qenë vetëvrasje. Ndërsa shkruaja skenën e mbylljes, ndërsa e përshkrova duke u tërhequr zvarrë nëpër dysheme për të gjetur shtegun e daljes nga vdekja dhe shkatërrimi, po i bëja vetes këto pyetje: A nuk duhet të mbijetojmë në fund? A nuk duhet që jetët tona të dëshmojnë për atë që është e vërtetë?
Me romanin tim të pestë, “Mësime greke”, shkova edhe më tej. Nëse duhet të jetojmë në këtë botë, cilat momente e bëjnë të mundur këtë? Një grua që ka humbur të folurit dhe një burrë që po humbet shikimin po ecin në heshtje dhe errësirë kur rrugët e tyre të vetmuara kryqëzohen. Doja të merrja pjesë në çastet prekëse të kësaj historie. Romani zhvillohet me ritmin e vet të ngadaltë përmes heshtjes dhe errësirës deri kur dora e gruas zgjatet dhe shkruan disa fjalë në pëllëmbën e burrit. Në atë çast të ndritshëm që zgjerohet në një përjetësi, këta dy personazhe zbulojnë pjesët më të buta të vetes. Pyetja që doja të bëja këtu ishte kjo: A mund të ndodh që duke pasur parasysh aspektet më të buta të njerëzimit, duke përqafuar ngrohtësinë e pakundërshtueshme që qëndron aty, ne të mund të vazhdojmë të jetojmë në fund të fundit në këtë botë të përkohshme, të dhunshme?
Pasi arrita në fund të kësaj pyetjeje, fillova të mendoj për librin e ardhshëm. Kjo ndodhi në pranverën e vitit 2012, jo shumë kohë pasi u botua Mësimet greke. I thashë vetes se do të shkruaja një roman që bën një hap tjetër drejt dritës dhe ngrohtësisë. Do ta mbushja këtë vepër jetë dhe të botëdashëse me ndjesi të ndritshme e të tejdukshme. Shpejt gjeta një titull dhe kisha shkruar njëzet faqe në variantin e parë, kur u detyrova të ndaloja. Kuptova se diçka brenda po më pengonte të shkruaja këtë roman.
*
Deri atëherë, nuk e kisha menduar të shkruaja për Gwangju -n.
Isha nëntë vjeçe kur familja ime u largua nga Gwangju në janar të viti 1980, afërsisht katër muaj përpara se të fillonin vrasjet masive. Kur hasa disa vite më vonë të kthyer me kokë poshtë në një raft librash “Librin me fotografi to Gwangju-s” dhe e shikova kur nuk kishte të rritur rrotull, isha dymbëdhjetë vjeçe. Ky libër kishte fotografi të banorëve dhe studentëve të Gwangju-s të vrarë me shkopinj, bajoneta dhe armë ndërsa i rezistonin fuqive të reja ushtarake që kishin orkestruar grushtin e shtetit. I botuar dhe shpërndarë në fshehtësi nga të mbijetuarit dhe familjet e të vdekurve, libri dëshmoi të vërtetën në një kohë kur e vërteta po shtrembërohej nga shtypja e rreptë mediatike. Si fëmijë, nuk e kisha kuptuar domethënien politike të atyre imazheve dhe fytyrat e shkatërruara u ngulitën në mendjen time si një pyetje themelore për qeniet njerëzore: A është ky veprimi që bën një njeri ndaj tjetrit? Dhe më pas, duke parë një foto të një radhe të pafund njerëzish që presin të dhurojnë gjak jashtë një spitali universitar: a është ky veprimi që bën një njeri ndaj tjetrit? Këto dy pyetje përplaseshin dhe dukeshin të papajtueshme, papajtueshmëria e tyre një nyjë që nuk mund ta zgjidhja.
Kështu që një ditë pranvere të vitit 2012, teksa provova të shkruaja një roman rrezatues, që pohonte jetën, u përballa edhe një herë me këtë problem të pazgjidhur. Kisha humbur prej kohësh një ndjenjë besimi të rrënjosur thellë te njerëzit. Atëherë, si mund ta përqafoja botën? Më duhej të përballesha me këtë enigmë të pamundur nëse doja të ecja përpara, e kuptova. Kuptova se shkrimi ishte mjeti im i vetëm për t’u përballur dhe për ta tejkaluar atë.
E kalova pjesën më të madhe të atij viti duke skicuar linjat e romanit, duke imagjinuar se maji i vitit 1980 në Gwangju do të formonte një shtresë të librit. Në dhjetor, vizitova varrezat në Mangwol-dong. Kishte kaluar me kohë mesdita dhe vetëm një ditë më parë kishte rënë shumë borë. Më vonë, ndërsa drita u errësua, dola nga varrezat e ngrira me dorën mbi gjoks, afër zemrës. I thashë vetes se romani tjetër do të hidhte dritë drejtpërdrejt në Gwangju, në vend që të mjafohej duke e pasur si një shtresë të vetme e rrëfimit. Mora një libër që përmbante më shumë se 900 dëshmi dhe e lexova çdo ditë nëntë orë me radhë përgjatë një muaji. Kam lexuar çdo dëshmi të përfshirë aty.
Lexova jo vetëm për Gwangju-n, por edhe për raste të tjera të dhunës shtetërore. Pastaj, duke parë edhe më larg dhe pas në kohë, lexova për vrasjet masive që njerëzit kanë bërë vazhdimisht në të gjithë botën dhe gjatë historisë. Gjatë kësaj periudhe të kërkimit për romanit tim, dy pyetje kryesore ishin më së shumti në mendjen time. Kur ishte në mesin e të njëzetave, kisha shkruar këto rreshta në faqen e parë të çdo ditari të ri: A mund ta ndihmojë e tashmja të shkuarën? A munden të gjallët të shpëtojnë të vdekurit?
Ndërsa vazhdova të lexoja, u bë e qartë se këto ishin pyetje të pamundura. Nëpërmjet kësaj përballjeje të vazhdueshme me aspektet më të zymta të njerëzimit, ndjeva se ajo që kishte mbetur nga besimi im i humbur për një kohë të gjatë te njerëzimi u shkërmoq plotësisht. S’kisha rrugë tjetër, veçse të hiqja dorë nga romani. Pastaj lexova shënimet e ditarit të një edukatoreje të re në një shkollë nate. Një i ri i ndrojtur dhe i qetë, Park Yong kishte marrë pjesë në “bashkësinë absolute” të qytetarëve vetëqeverisës që u formua në Gwangju gjatë kryengritjes dhjetëditore në maj të viti 1980. Ai u qëllua dhe u vra në ndërtesën pranë selisë së administratës provinciale ku kishte zgjedhur të qëndronte, pavarësisht se e dinte se ushtarët do të ktheheshin në orët e para. Atë natë të fundit, kishte shkruar në ditarin e tij: “Pse, o Zot, duhet të kem një ndërgjegje që më trazon dhe më dhemb kaq shumë? Unë dua të jetoj”.
Duke lexuar këto fjali, e dija me qartësinë e vetëtimës se cilën rrugë duhej të ndiqte romani. Dhe se dy pyetjet e mia duhej të ktheheshin përmbys. A mund ta ndihmojë e shkuara të tashmen? A munden të vedkurit t’i shpëtojnë të gjallët?
Më vonë, ndërsa po shkruaja atë që do të bëhej romani “Vepra njerëzore”, në çaste të caktuara ndieva se e kaluara po e ndihmonte vërtet të tashmen dhe se të vdekurit po i shpëtonin të gjallët. I vizitoja herë pas here varrezat dhe në njëfarë mënyre moti do të ishte gjithmonë i kthjellët. I mbyllja sytë dhe rrezet portokalli të diellit më mbulonin qepallat. E ndieja si dritën e vetë jetës. Ndieva se drita dhe ajri më mbështillnin me një ngrohtësi të papërshkrueshme. Pyetjet që mbetën me mua shumë kohë pasi pashë atë libër me fotografi ishin këto: Si ka mundësi që njerëzit janë kaq të dhunshëm? E megjithatë, si është e mundur që ata mund t’i kundërvihen në të njëjtën kohë një dhune kaq dërrmuese? Çfarë do të thotë t’i përkasësh species së quajtur njeri? Për të negociuar një rrugë të pamundur përmes hapësirës boshe midis këtyre dy greminave të tmerreve njerëzore dhe dinjitetit njerëzor, më duhej ndihma e të vdekurve. Ashtu si në këtë roman, te “Vepra njerëzore”, fëmija Dong-ho shtrëngon dorën e nënës për ta tërhequr atë drejt diellit.
Natyrisht, nuk mund të zhbëja atë që u ishte bërë të vdekurve, atyre që kishin humbur njerëzit e dashur ose të mbijetuarve. Gjithçka që mund të bëja ishte t’u jepja ndjesitë, emocionet dhe jetën që pulsonte në trupin tim. Me dëshirën për të ndezur një qiri në fillim dhe në fund të romanit, e vendosa skenën e hapjes në gjimnazin komunal ku ndodheshin trupat e të vdekurve dhe ku u mbajtën shërbimet e varrimit. Atje, bëhemi dëshmitar se si pesëmbëdhjetë vjeçari Dong-ho mbulon me çarçafë të bardhë trupat dhe ndez qirinj, duke parë ngultas zemrën e zbehtë blu të çdo flake.
Kur libri u përfundua dhe u botua përfundimisht në pranverën e vitit 2014, u befasova nga dhimbja që lexuesit rrëfyen se ndienin gjatë leximit . Më duhej të merrja pak kohë për të menduar se si ishin të lidhura dhimbja që kisha ndier gjatë gjithë procesit të shkrimit dhe shqetësimi që më kishin shprehur lexuesit e mi. Çfarë mund të kishte pas këtij ankthi? Mos vallë duam të besojmë tek njerëzimi dhe kur ky besim lëkundet, ndihemi sikur po shkatërrohet vetja jonë? A është ajo që ne dëshirojmë ta duam njerëzimin dhe kjo është agonia që ndiejmë kur kjo dashuri shkërmoqet? A lind dashuria dhimbje dhe a është ndonjë dhimbje dëshmi e dashurisë?
Titulli korean i këtij romani është Sonyeon-i onda. Fjala e fundit “onda” është koha e tashme e foljes “oda”, për të ardhur. Në momentin që Sonyeon, djali, i drejtohet në vetën e dytë si ti, qoftë intim apo më pak intim, ai zgjohet në dritën e zbehtë dhe ecën drejt së tashmes. Hapat e tij janë hapat e një shpirti. Ai afrohet gjithnjë e më shumë dhe bëhet tani. Kur një kohë dhe vend në të cilin mizoria dhe dinjiteti njerëzor ekzistonin në paralele të skajshme përmendet si Gwangju, ai emër resht së qeni një emër i përveçëm i vetëm për një qytet dhe në vend të kësaj bëhet një emër i zakonshëm, siç mësova duke shkruar këtë libër. Vjen tek ne – sërish dhe sërish nëpër kohë dhe hapësirë, dhe gjithmonë në kohën e tashme. Madje edhe tani.
*
Po atë vit në qershor, pashë një ëndërr. Një ëndërr në të cilën po ecja nëpër një fushë të gjerë ndërsa binte një borë e rrallë. Mijëra e mijëra trungje të zeza pemësh ishin në fushë, dhe pas secilit trung të fundit ishte një tumë varrimi. Në një çast, po shkelja në ujë dhe kur shikova pas, pashë oqeanin që vërshonte nga skaji i fushës, të cilin e kisha ngatërruar me horizontin. Pse ishin ato varre në një vend si ky? pyesja veten. A nuk do të ishin fshirë të gjitha kockat në tumat e poshtme më afër detit? A nuk duhet të paktën t’i zhvendosja kockat në tumat e sipërme, tani, para se të ishte tepër vonë? Por si? Unë nuk kisha as një lopatë.
Uji kishte mbërritur tashmë deri në kyçin e këmbës. U zgjova dhe ndërsa shikoja nga dritarja ende e errët, kuptova se kjo ëndërr po më tregonte diçka të rëndësishme. Pasi shkrova ëndrrën, më kujtohet se mendoja se ky mund të ishte fillimi i romanit tim të ardhshëm.
Megjithatë, nuk e kisha një ide të qartë se ku mund të çonte, dhe e gjeta veten duke filluar dhe hequr fillimet e disa historive të mundshme që imagjinoja se mund të vinin nga ajo ëndërr. Më në fund, në dhjetor 2017, mora me qira një dhomë në ishullin Jeju dhe kalova dy vitet e ardhshme duke e ndarë kohën time midis Jeju dhe Seul-it. Duke ecur në pyje, përgjatë detit dhe në rrugët e fshatit, duke ndier motin e Jeju-s në çdo çast – erën dhe dritën e tij, borën dhe shiun – ndjeva se projekti i romanit bëhej më i kapshëm. Ashtu si me “Vepra njerëzore”, lexova dëshmi nga të mbijetuarit e masakrës, gërmova materiale dhe më pas, në një mënyrë sa më të përmbajtur që mundesha pa i hedhur sytë nga detajet brutale që ndieja se e kisha gati të pamundur t’i shprehja me fjalë, shkrova atë që u bë “Ne nuk ndahemi”. Libri u botua gati shtatë vjet pasi kisha parë në ëndërr për ato trungje të zeza të pemëve, për atë det të valëzuar.
Në fletoren që mbaja gjatë punës për atë libër, bëra këto shënime:
Jeta kërkon të jetojë. Jeta është e ngrohtë.
Të vdesësh do të thotë të ftohesh. Të kesh borë që të të bie mbi fytyrë në vend që të shkrihet. Të vrasësh do të thotë të ftohesh.
Njerëzit në histori dhe njerëzit në kozmos.
Era dhe rrymat e oqeanit. Rrjedha rrethore e ujit dhe ajrit që lidh të gjithë botën. Ne jemi të lidhur. Unë lutem që të jemi të lidhur.
Romani përbëhet nga tre pjesë. Nëse pjesa e parë është një udhëtim horizontal që ndjek rrëfimtaren, Kyungha, nga Seuli në shtëpinë e mikes së saj Inseon në malet Jeju përmes dëborës së madhe drejt zogut të shtëpisë që i është ngarkuar ta shpëtojë, kurse pjesa e dytë ndjek një rrugë vertikale që shpie Kyungha dhe Inseon në një nga netët më të errëta të njerëzimit – në dimrin e vitit 1948 kur civilët në Jeju u masakruan – dhe në thellësitë e oqeanit. Në pjesën e tretë dhe të fundit, të dy ndezin një qiri në fund të detit.
Ndonëse subjekti i romanit zhvillohet nga dy miqtë, ashtu si ata e mbajnë me radhë qiririn, protagonisti i vërtetë dhe personi i lidhur me Kyungha dhe Inseon është nëna e Inseon-ës, Jeongsim. Ajo e cila, pasi i mbijetoi masakrave në Jeju, ka luftuar për të rimarrë qoftë edhe një pjesë të eshtrave të të dashurit, në mënyrë që të mund të mbajë një ceremoni të denjë varrimi. Është ajo që refuzon të mos mbaj zi. Është ajo që duron dhimbjen dhe lufton kundër harresës. Nuk i jep lamtumirën. Duke u kujdesur për jetën e saj, e cila për një kohë të gjatë ishte me plot dhimbje dhe dashuri po aq të fortë dhe të madhe, mendoj se pyetjet që po bëja ishin këto: Deri në çfarë mase mund të duam? Ku është kufiri ynë? Deri në çfarë shkalle duhet të duam që të mbetemi njerëz deri në fund?
*
Tre vjet pas botimit të botimit korean të Ne nuk ndahemi, ende nuk kisha përfunduar romanin e radhës. Dhe libri që imagjinoja se do të pasonte më priste prej kohësh. Është një roman që lidhet zyrtarisht me “Libri i bardhë”, të cilin e shkrova nga dëshira për t’i dhënë hua jetën time, për një kohë të shkurtër, motrës më të madhe që u largua nga bota vetëm dy orë pasi lindi, dhe gjithashtu për të depërtuar në pjesët tona që mbeten të pathyeshme pavarësisht se çfarë ndodh. Si gjithmonë, është e pamundur të parashikosh se kur do të përfundojë diçka, por unë do të vazhdoj të shkruaj, sado ngadalë. Do t’i lë pas librat që kam shkruar tashmë dhe do të vazhdoj. Derisa të arrij në një ngushticë dhe të zbuloj se nuk ka më në rreshta që shfaqen. Për aq kohë sa të më lejoj jeta.
Ndërsa largohem nga ata, librat e mi do të vazhdojnë jetën e tyre të pavarur dhe do të udhëtojnë sipas fateve të tyre. Ashtu si ato dy motra, së bashku përgjithmonë brenda asaj makine të ndihmës së shpejtë ndërsa njëra sheh përflakjen e pemëve. Ashtu si gruaja, e cila së shpejti do të rifitojë aftësinë e të folurit, duke shkruar në pëllëmbën e burrit me gisht, në heshtje, në errësirë. Ashtu si motra ime që ndërroi jetë vetëm dy orë pas ardhjes në këtë botë, dhe si nëna ime e re që iu lut foshnjës së saj: “Mos vdis, të lutem mos vdis”, deri në fund. Deri ku do të shkojnë ata shpirtra – ato që u bënë bashkë në një shkëlqim të thellë portokalli pas qepallave të mbyllura të syve të mi, që më mbështollën më atë dritë të ngrohtë e të papërshkrueshme? Sa larg do të udhëtojnë qirinjtë – ata të ndezurit në vendin e çdo vrasjeje, në çdo kohë dhe vend të shkatërruar nga dhuna e pamatshme, ata që mbahen nga njerëzit që zotohen të mos thonë kurrë lamtumirë? A do të kalojnë nga fitil në fitil, nga zemra në zemër, nëpërmjet një fijeje të artë?
*
Në bllokun që zbulova në kutinë e vjetër të këpucëve vjet në janar, vetja ime e kaluar, duke shkruar në prill të vitit 1979, e kishte pyetur veten:
Ku është dashuria?
Çfarë është dashuria?
Ndërsa, deri në vjeshtën e vitit 2021, kur u botua Ne nuk ndahemi, unë i kisha parë këto dy probleme si më thelbësoret:
Pse është bota kaq e dhunshme dhe e dhimbshme? E megjithatë si mund të jetë bota kaq e bukur?
Për një kohë të gjatë, besoja se tensioni dhe lufta e brendshme midis këtyre fjalive ishte forca shtytëse e të shkruarit. Nga romani im i parë deri te ai më i fundit, pyetjet që kisha mbajtur në mendje vazhduan të zhvendoseshin dhe të shpaloseshin, megjithatë këto ishin dy të vetmet që mbetën të përhershme. Por para dy-tre vjetësh, fillova të kisha dyshime. A kisha filluar me të vërtetë të pyesja veten për dashurinë – për dhimbjen që na lidh – pas botimit korean të Vepra njerëzore në pranverën e vitin 2014? Nga romani im më i hershëm dhe deri tek i fundit, a nuk kishte ndjekur gjithmonë shtresa më e thellë e kërkimeve të mia kahun e dashurisë? A mund të ndodhë që dashuria ishte në fakt kuptimi thelbi më i hershëm dhe më themelor i jetës sime?
Dashuria ndodhet në një vend privat të quajtur “zemra ime”, shkruante fëmija në prill 1979. (Është brenda gjoksit tim që hov.) Dhe sa për atë që ishte dashuria, kjo ishte përgjigja e saj. (Është fija e artë që lidh zemrat tona.)
Kur shkruaj, përdor trupin tim. I përdor të gjitha detajet shqisore të të parit, të të dëgjuarit, të nuhaturit, të shijimit, të përjetimit të butësisë, ngrohtësisë, të ftohtit dhe dhimbjes, vëzhgoj zemrën që rreh dhe trupin që ka nevojë për ushqim dhe ujë, ecjen dhe vrapimin, ndjesinë e erës, të shiut dhe borës në lëkurën time, teksa i mban në duar. Përpiqem t’i fut këto ndjesi të gjalla që ndiej si një qenie e vdekshme me gjakun që rrjedh nëpër trupin e tyre në fjalitë e mia. Sikur po dërgoj një rrymë elektrike.
Dhe kur ndiej se kjo rrymë po përcillet te lexuesi, habitem dhe prekem. Në këto çaste e përjetoj përsëri fillin e gjuhës që na lidh, procesin se si lidhen pyetjet e mia me lexuesit përmes asaj qenie të gjallë elektrike. Dëshiroj të shpreh mirënjohjen time më të thellë për të gjithë ata që janë lidhur me mua përmes këtij filli, si dhe për të gjithë ata që mund të vijnë për ta bërë këtë.
