Kreu Letërsi Bibliotekë Gazmend Krasniqi: Rrethimi i Shkodrës (tregim)

Gazmend Krasniqi: Rrethimi i Shkodrës (tregim)

Letra është gjetur nga njëri prej drejtorëve të bibliotekës publike “Marin Barleti”. në një kopje të librit “Rrethimi i Shkodrës”, botimit latinisht të bërë në Frankfurt (1596). Nuk e di nëse ky libër ka ardhur dikur këtu nga biblioteka jezuite apo françeskane, pasi mund ta shqyrtoj atë vetëm nga një fotografim digjital i shumë kohëve më parë. Letrës në fjalë i mungon fillimi, pra edhe adresa se kujt i drejtohet, pasi kështu ka ardhur nga burimi i saj i largët, megjithatë nuk mund të mendoj ndryshe, nuk kam më dyshime se kjo letër i është drejtuar vetë Marin Barletit. Është kjo letër e shkruar në një gjermanishte mesjetare një përkthim nga latinishtja, apo e shkruar në gjuhën popullore, këtë nuk mund ta them, sepse ndoshta ajo edhe mund të jetë shkruar në gjuhën popullore (siç thuhej atëherë kur e kishte sovranitetin latinishtja), përderisa venedikasit e lejonin një gjë të tillë nëpër provincat e tyre (greqishtja popullore përjetoi një lulëzim të madh në shekullin XV në Kretë), dhe përderisa duhej të lexohej prej vetëm një njeriu. Prej kësaj kohe, por edhe më herët, kemi edhe dëshminë e Formulës së Pagëzimit të Pal Engjëllit. Ajo që thotë Per emenit te atit, te birit e te spiritit te senit. Letërshkruesi mund të jetë vëllai i këtij të fundit, pra një gjeneral i Skënderbeut, me të cilin Marini qe shoqëruar gjatë në Venedik dhe, siç thotë te parathënia e librit të tretë (mbetur pa mbaruar prej tij), Përmbledhja e jetëve të papëve dhe perandorëve, luajti një rol me rëndësi që të dilnin në dritë veprat Rrethimi i Shkodrës dhe Histori e jetës dhe e veprave të Skënderbeut. Sigurisht, vetë Marinit, siç mund të kuptohet lehtë, i duhej të shkruante në latinisht, sepse vepra duhej të qarkullonte dhe të njihej nëpër Evropë. Ashtu siç edhe ndodhi, pasi pas botimit më 1504 në Venedik, u rishtyp disa herë në Zvicër (1556), Gjermani (1578 dhe 1596). Pas botimeve në latinisht do të vijnë përkthimet në italisht (1565), polonisht (1569), frëngjisht (1576).

Ja pra, çfarë shkruhet në letrën e paplotë:

…ajo që filloi në vitin 1396, kur disa patricë venecianë mbërritën në Shkodër, mbaroi më 1479: shkodranët që i mbijetuan rrethimit të gjatë osman dolën nga kështjella dhe me anë të anijeve veneciane shkuan nga Buna drejt Adriatikut, duke u larguar përgjithmonë nga atdheu i tyre. Tashti që qyteti ka humbur shumicën e popullsisë, tashti që e quajnë Aleksandria e Shqipërisë, pra Arnavud Iskenderiyesi, sepse nuk e dinë ata barbarë që Shkodra ka qenë para Aleksandrit të Madh, tashti që betejat e hungarezëve të pamposhtur na ngjallin shumë kujtime, tashti që për të flet vetëm ajo piktura e mjeshtrit Paolo Veroneze – shkruaje, që të mos harrohet për jetë të jetëve, lavdinë e Shkodrës.

Trego për ajrin e shëndetshëm, fushat pjellore e ujërat e shumta, për liqenin dhe peshkun e tij. Trego se si i vriste tetëmbëdhjetë vetë përnjëherësh gjylja e rëndë prej guri. Se si binin kaq shumë shigjeta, në çdo anë të qytetit, sa që toka mbulohej një pëllëmbë me to. Se si një muaj rresht s’u përdor tjetër dru zjarri përveç shigjetave të armikut. Se si çdo gur qe larë me gjakun arbër. Trego për zhurmat e tmerrshme të trumbetave e daulleve, për britmat e ulërimat shtazore të barbarëve. Trego se si në vend të ledheve që i rrënonin topat më të rëndë të kohës, mbrojtësit kishin trimërinë. Trego për atë ditë kur dy ushtarë armiq thanë se ra Kruja, sepse tashti nuk jetonte më Skënderbeu, i cili kishte mbuluar me turp dy sulltanë.  

Por nëse nuk do të zgjosh zemërimin e atyre që qeverisin sot Venedikun, mos e përmend kurrë emrin Antonio da Lecce, qeveritarit venedikas të Shkodrës gjatë rrethimit të gjatë. Tashti që shkodranët e këtushëm e bënë të ditur se kishte rezerva ushqimore për të vazhduar rrethimin, ata e gjetën fajtorin: Antonio da Lecce ka bërë relacione të pavërteta, prandaj duhet dënuar. Kjo ka qenë gjithmonë politika e të mëdhenjve. Ndëshkimi i një individi nuk është asgjë për ta, qoftë edhe kur ky individ pak kohë më parë është mbuluar me lavdi prej atyre vetë. Kështu pra: kur Shkodra e paqes jep para, “Rroftë Shkodra!”, kur Shkodra e luftës vetëm shpenzon para, atëherë, “Në djall Shkodra!”.

Më thua se fillimi i një libri gjithmonë është i vështirë, por jo për një si ti. Ja pra një fillim:

Marin Barleti, meshtar shkodran, i kushton Princit Leonard Loredano, Dogjës fort të ndritshëm të Aristokracisë Veneciane dhe Senatit të Shenjtë të saj, “Rrethimin e Shkodrës”. 

Bëjeni për fëmijët tanë, për fëmijët e fëmijëve tanë, sepse asgjë nuk na siguron se do të kthehemi ndonjë ditë në Shkodrën tonë.

Bëjeni për të gjithë ne që përmbi tetëdhjetë vjet qemë fortifikatë kundër mësymjeve otomane drejt Adriatikut.

Thuaji “fort të ndritshmit Princ Leonardo Loredano” se kur në historinë e njerëzimit ndodh diçka e jashtëzakonshme, diçka shumë e idhët, shumë e randë, diçka për t’u vajtue, që duket se vjen ose për të pa ma mirë sesa i brishtë asht njeriu ose për të zgjue nji farë dhimbje ndaj njeni-tjetrit, atëherë, zakonisht, dalin disa njerëz të cilët jo vetëm që e vështrojnë me nji farë admirimi e keqardhje atë ngjarje të idhët, por ma tepër përpiqen ta përjetësojnë edhe me anën e pendës.

Thuaji se, sikurse na mësojnë për bukuri stoikët, po të shqyrtohet natyra e brishtë dhe e pasigurt e kësaj bote, njeriu me të parën kujtohet se rreziqet e fatkeqësitë janë krijue pikërisht për njerinë me qëllim që ky të shohë mirë se, ndërsa lumturia e amshueme asht vetëm për të pavdekshmit, përkundrazi për njerinë në këtë botë s’ka asgja të amshueme, asgja të qëndrueshme e të sigurt, me nji fjalë: të shohë se ku qëndron ndryshimi midis natyrës hyjnore dhe asaj njerëzore. Kështu njerëzit e kuptojnë se kanë lindë edhe për nji qëllim humanitar, domethënë që të mund t’i vijnë në ndihmë njeni-tjetrit.

Thuaji se, dhe kjo mund të jetë diçka karakteristike, njerëzit shpesh e kanë zakon t’i shkaktojnë idhënime e trishtime njeri-tjetrit, po ndonji herë edhe ngushëllojnë njeni-tjetrin, i japin edhe ndihmën konkrete shoqi-shoqit.

Mos e lodh mendjen se me se merren autorët e rëndësishëm, që mbledhin lavdi deri në shpërdorim: shpëtoje Shkodrën nga harresa që sa po vjen e po trashet. Nëse zhbëhet, të jetojë në një libër. Të gjithë e dinë se qytetet e pushtueme mund të rifitohen duke nisur prej saj.

Orët e mia të fundit po ia kushtoj lutjeve që ju ta mbaroni këtë punë.

Mos harro: kur të jetë gati të shkruhet, fjala e parë në dorëshkrim duhet të jetë “Ars memoriae”. Nuk është një fjalë hyrëse, por një çelës. Vetëm kështu do të lidhen fijet e kohëve dhe do të zbulohet rruga qendrore e kujtesës. Një fjalë e vjetër, më e vjetër se latinishtja, më e vjetër se vetë kujtesa njerëzore.

Nëse ai që e lexon këtë letër e shkruan këtë fjalë me dorën e vet, pa e kuptuar do të ketë nisur ritualin e hapjes së librit të tretë: atij që nuk u përfundua kurrë, sepse nuk duhej të përfundohej.

Libri i tretë nuk ka fund. Ai vetëm zgjohet, dhe kush e zgjon, e mban brenda vetes derisa të tjetërsohet.

Miku juej

P.s. Sapo ta lexoni këtë letër, digjeni.

*

Në skaj të letrës ndriçonte një simbol që dukej si një yll me tetë cepa, brenda të cilit rrinte një sy i hapur. Drejtori e njihte: ishte simboli i Kujtesës së Pambyllur, një shenjë që shoqëronte objekte apo tekste që lidheshin me kalimin mes botëve e kohërave. Kishte dëgjuar rrëfime të vjetra, të përshkruara në manuskripte të harruara, për një ritual të fshehtë që kërkonte zgjimin e Zërit të Kujtesës: zë ky që mund të sillte fatkeqësi të paimagjinueshme, por edhe zbulesa të çmendura për të kaluarën dhe të ardhmen, sepse si  një jehonë e përtejme thërriste:

Të gjithë ata që lexojnë, bëhen pjesë e rrëfimit. Dhe rrëfimi nuk i lëshon kurrë.

Ndërsa vështronte simbolin misterioz, ku syri i brendshëm i yllit dukej sikur ndiqte çdo lëvizje të tij, në heshtjen e dhomës ndjeu se koha po ndalte frymëmarrjen. Fjalët e shkruara në fund të letrës filluan të rrjedhin në mendjen e tij si një paralajmërim i përjetshëm, një profeci e heshtur e një mbylljeje të pashmangshme:

Kur të ngrihet hëna e kuqe dhe yjet të rrokullisen si shigjeta të rrëzuara në qiell, atëherë do të thyhet mburoja që ndan botën e gjallë nga ajo e harruar. Ata që do të dëgjojnë zërin e Kujtesës, do të jenë të mallkuar të bartin barrën e kohës së prishur. Nuk ka më kthim; koha do të përmbysë vetveten dhe të kaluara e të ardhme do të bashkohen në një cikël pafundësie, ku rrëfimi i përjetshëm do të rrënojë çdo kufi midis jetës dhe vdekjes. Në atë orë, librat do të flasin dhe zërat e harruar do të zgjojnë hijet e rrethimit të përjetshëm, duke thirrur ata që guxojnë të dëgjojnë në një valle pa fund, ku të vdekurit do të këndojnë himnet e errësirës dhe të gjallët do të humbasin në një mjegull të përjetshme. Asnjë sy nuk do të jetë më i sigurt, asnjë mendje nuk do të mund të shmanget nga zëri që rrënon. Përgatitu, sepse dita kur koha do të thyhet, është dita kur errësira do të mbulojë gjithçka.

Zemra i rrihte si një tambur beteje që përgatitej për sulmin e fundit. Mallkimi ishte ngulitur në mishin, gjakun, mendjen dhe shpirtin e tij. Në errësirë ndjeu se muri pas tij po zbehej, duke u shndërruar në një derë që çonte drejt një hapësire tjetër: një dimension ku koha dhe hapësira ishin vetëm një mashtrim, një lojë e pafund e kujtimeve dhe errësirës. Zërat e të rrethuarve nga rrethimi filluan të rriteshin, duke u bërë një himn i tmerrshëm, i përzier me tingujt e topave dhe britmat e përjetësisë së humbjes. Shkodra, qyteti i përjetshëm, nuk ishte më një vend në tokë, por një mallkim që do të jetonte përgjithmonë në hapësirën e mesnatës.

Kur e kuptoi se ai ishte bërë gardiani i kësaj kujtese të mallkuar, por edhe viktima e saj e pashmangshme, një dritë e zbehtë, e papritur, shpërtheu nga faqet e librit të hapur mbi tryezën pranë tij. Simboli i lashtë i një rrethi me një trekëndësh të errët në mes, i mbuluar me shkrime të panjohura, u shfaq para syve të tij: një shenjë e paralajmërimit që kishte kaluar kohën dhe dimensionet. Ndjeu një ftohtësi që i kaloi shpinën dhe një zë të përhumbur që i pëshpëriti në vesh:

Kur rrethi mbyllet, vjen dita e gjykimit. Kujtesa do të zgjohet, dhe hije të harruara do të ngrihen për t’u hakmarrë. Nuk ka shpëtim nga ato që vijnë. Vetëm errësirë përtej errësirës.

Ai kuptoi se çdo hap i tij në këtë rrëfim nuk ishte vetëm një kërkim i së kaluarës, por thirrja për një luftë të re, për një betejë që do të kishte pasojat e përjetshme. Në heshtjen që pasoi, erdhi një zhurmë e thellë, një tingull si i një beteje të largët që ngjitej nga thellësitë e kohës. Atëherë  ndjeu se nuk ishte më vetëm. Një ushtri e padukshme, shpirtra të mallkuar nga koha e rrethimit, po përgatisnin rikthimin e tyre.

Ai mbylli librin me forcë, duke u betuar se do ta ruante sekretin, edhe nëse kjo do t’i kushtonte shpirtin dhe jetën. U ndje i ngarkuar me mision: qyteti nuk mund të përballonte një rrethim si ky.

Nuk e nxori letrën prej aty. Le të ishte provë për të tjerë. Kush kërkon sot një libër latinisht të botuar në vitin 1596?

Ndërsa ngulte sytë në faqet e vjetra, pat vënë re një fjalë që nuk e kishte parë më parë. E rihapi librin. Fjala shfaqej në qoshen e poshtme të fletës, si e gdhendur në hijen e letrës:

Ars memoriae.

Nuk ishte e shkruar me bojë. Ishte e gdhendur nën sipërfaqen e letrës, si e djegur me një teh të ngrohtë ose gdhendur me thua. Mund të lexohej vetëm nëse drita binte nga një kënd i caktuar dhe vetëm kur syri që e kërkonte, ishte i gatshëm për ta mbartur barrën. Por fjala tashmë ishte aty dhe brenda saj filloi të dëgjonte një murmurimë. Jo fjalë njerëzore, por një frymëmarrje që vinte nga thellësia e epokave, një thirrje që i fuste rrënjë në mendje e trup.

Atëherë e pa letrën më mirë. Në anën e pasme, në një qoshe të zverdhur, ishte shënuar me dorë një numër latin, i vogël dhe thuajse i padukshëm:

III:XV:IX

Nuk e kapi kuptimin menjëherë. Më pas, në përpjekje për ta deshifruar, arriti ta lidhte simbolin me një praktikë të njohur mes jezuiteve dhe disa rregulltarëve françeskanë që fshihnin letërkëmbime të ndaluara brenda kopjeve të librave të përhapur: një formë e fshehjes së njohurive që duheshin ruajtur nga kisha, dogana ose pushteti.

Faqja ku ishte fshehur nuk kishte asnjë shënim në të, përveç një njolle gri të çuditshme në formë spirale, sikur dikush të kishte derdhur bojë me dorën që dridhej. Në anën e prapme të letrës, kishte një mbishkrim me dorëshkrim gotik, që drejtonte për te një faqe që nuk ekzistonte më:

Mos e kërko, veç nëse dëgjon zërin. Kur fjala e tretë shqiptohet, dera do të hapet.

E lexoi atë fjalë me zë të lartë, pa e ditur që kishte hyrë në një lojë të ndaluar. Letra kishte qenë pjesë e një rrëfimi të ndërprerë, një ritual që kërkonte të përmbyllte ciklin që s’e përfundoi dot në kohën e vet: botimi i vitit 1596 ishte vetëm një mbulesë. Pra, libri: një korpus i ligjshëm, ndërsa letra: një fragment i ndaluar.

Në fund të faqes ishte shënuar një frazë në një gjuhë që nuk lidhej me të njohurat. Kishte karaktere që i ngjanin alfabetit etrusk, por të përmbysur. Ishin vetëm pak fjalë:

Veltnu arh i-sta Daur. Eh ne te.

Drejtori e ndjeu kuptimin në palcë:

Rrethimi s’ka mbaruar. Je brenda tij.

Dhe tani që ajo ishte lexuar, valët e kujtesës filluan të dridhnin atë që ishte lënë në qetësi për shekuj. Nuk kishte më kthim.

*

Askush nuk e pa më drejtorin, që e gjetën në mëngjes shtrirë gjerë e gjatë mes rafteve, mbuluar prej rrëmujës së librave.

Fjalët ars memoriae u zhdukën nga faqja e librit sikur të mos kishin qenë kurrë. Botimi i vitit 1596, kur u kontrollua më vonë, pas fjalëve të drejtorit, rezultoi pa asnjë gjurmë letre të huaj. Edhe shënimi me numrin latin III:XV:IX mungonte.

Drejtori u zëvendësua pa shumë bujë. Raporti zyrtar i rastit nuk kuptohej qartë se pse e kishin larguar.

Dhe historia u harrua. Kohë më vonë, drejtoresha e re, që kërkonte materiale për një ese mbi letërsinë humaniste të shekullit XVI, gjeti brenda kopjes së “Rrethimit të Shkodrës” një letër që, sigurisht, nuk figuronte në përmbajtje. Ishte bosh, veçse në mes të saj ishte një fjali e thjeshtë, në dorëshkrim të çuditshëm, të njohur vetëm prej atyre që kanë parë shkrimin e një njeriu që nuk ka më kujtesë, por vetëm përsëritje. Fjala ishte kjo:

Mos e kthe faqen.

Ajo buzëqeshi. Dhe e ktheu. Faqja tjetër ishte e zezë. Krejtësisht e zezë.

Por pas disa çastesh, kur sytë iu përshtatën errësirës së bojës, ajo vuri re se në thellësi të saj kishte një reliev, si një lëvizje që nuk mund të dallohej me shikim të drejtpërdrejtë, por vetëm në skaj të vështrimit.

Ishte një sy që hapej ngadalë. Dhe në qoshe, me germa të prera, që nuk qenë më as gotike, as romake, as arabe, por diçka që e gdhendte mendjen si një teh:

Ky nuk është fundi. Ky është rrethimi i ri.

*

Askush nuk i besoi fjalët e tyre. Shkarkimi i tyre është pak a shumë me të njëjtin motivacion: Njerëz që nuk e duan punën.

*

Unë mendoj se numri latin: III:XV:IX, që lexohet si 3:15:9, mund të jetë një koordinatë, një kod, një lexim i kohës së orës, një shënim për ndonjë kapitull ose ndonjë faqe. Po ashtu, mund të lidhet me ndonjë formulë rituale. Për shembull: 3 fjalë, 15 hapa, 9 dëshmi. Çfarë do të kishim nëse dikush e lexon librin e vitit 1596 në orën 3:15:9 të natës? Apo nëse dikush fillon me fjalët: Kur shqiptohet fjala e tretë, dera do të hapet?

E vërteta është që funksionon si një formulë e fshehur që nxit kërkimin, por nuk ma mban ta çoj më tej, megjithëse më ka dalë emri si kandidat për postin e drejtorit të ri.

E vërteta, gjithashtu, është se nuk jam bërë i gjallë.

Exit mobile version