Teksa Michelangelo pikturonte kubenë e Kapelës Sistine në Vatikan, pak metra më tutje, një artist tjetër, po pikturonte një afresk që do hynte në histori si një prej kryeveprave të botës. Ky artist ishte Raffaello Sanzio da Urbino (1483-1520) i cili sot njihet, pas Leonardo da Vinci dhe Michelangelo, si figura e tretë e trinisë artistike më të rëndësishme të Rilindjes së Artë, e madje të gjithë historisë së artit.
Raffaello, të cilin sot e njohim si Rafaeli, është autor i afreskut Shkolla e Athinës (1509-1511), në të cilën e gjithë bota pa për pesë shekuj me radhë, jo vetëm aspektin estetik, emocional dhe shpirtëror të artit, por edhe atë intelektual. Në këtë afresk Rafaeli pikturoi mendjen e njeriut. Kjo vepër është një universitet në të cilën përmblidhet e gjithë dija njerëzore.
Shkolla e Athinës konsiderohet si një nga shembujt më të mirë, e madje kulmi i stilit klasik të Rilindjes. Në të përshkruhet një skenë e këndshme e njerëzve të veshur me rroba të lashta dhe të angazhuar në forma të ndryshme të aktivitetit intelektual: biseda, lexime, shpjegime dhe dëgjime. Të gjitha figurat janë të kompozuara brenda një strukture luksoze arkitekturore romake, përmes së cilës syri joshet në qiellin blu që vërehet në sfond. Identitetet e 58 figurave në pikturë kanë intriguar dijetarët e studiuesit për një kohë të gjatë. Shumë prej figurave janë të ditura e të dallueshme me lehtësi por disa të tjera mbeten ende enigmë.
Në këtë sallë ku gjendet afresku, Papa Julius II, në vitin 1508 urdhëroi mjeshtrin e ri nga Urbino të pikturonte muret e dhomave të tij personale në Pallatin e Vatikanit. Shkolla e Athinës gjendet në një nga katër muret e pikturuara të dhomës. Ajo njihej si Stanza della Segnatura (Dhoma e Firmosjes), e caktuar për të qenë biblioteka personale e Papës.
Në atë kohë, bibliotekat ndaheshin sipas kategorive, në këtë rast, dhoma ndahet në katër kategori: Teologjia, Filozofia, Poezia dhe Ligji. Të katër kategoritë janë të shënuara në tavanin e dhomës. Filozofia ka një figurë femërore të gdhendur me moton causarum cognitio, (njohja e shkaqeve). Teologjia, me moton divinarum notitia (njohja e gjërave hyjnore). E dy të tjerat janë Poezia dhe Ligji. Dy afresket dominuese të dhomës që qëndrojnë përballë njëra-tjetrës janë Teologjia dhe Filozofia, e ilustruar me afreskun Shkolla e Athinës, si dy përballje të botës së intelektit dhe të fesë. Së bashku, ato shprehnin botën që Papa Julius II dëshironte të promovonte: një sintezë të lavdishme të plotësisë së edukimit brenda selisë së pushtetit papnor. Antikiteti pagan i mirëpritur në gjirin e Kishës.
Teknika e afreskut është një ndër teknikat më të vështira në pikturë. Ndryshe nga kanavaca apo piktura në dru, të cilat mund të krijohen për vite e vite me radhë, afresku duhet punuar brenda një dite. Procesi është shumë i vështirë dhe kërkon një përgatitje të madhe materialesh dhe shpejtësi në hedhjen e ngjyrave. Për ta pikturuar këtë afresk në fillim Rafaeli e vizatoi në letër çdo figurë e pastaj duke i bashkuar pjesët i mbështeste në mur, duke shpuar linjat e vizatimit me gozhdë, e pastaj spërkatej pluhur i zi që të lihej gjurmë e figurave mbi mur. Vështirësia më e madhe ishte me bojën. Ndihmësit e patinonin murin me allçi e mjeshtri pikturonte me shpejtësi ende pa u tharë, në mënyrë që muri të thithte bojën e të bëhej e qëndrueshme ndaj kohës. Duke imagjinuar këtë teknikë të vështirë arrijmë të kuptojmë gjenialitetin dhe mjeshtërinë e Rafaelit i cili krijoi një vepër të tillë, por sidomos të Michelangelo në dhomën ngjitur me Rafaelin i cili afreskun duhet ta kryente në tavan, dhe jo për pak por për katër vjet.
Rafaeli e zgjodhi tematikën e afreskut të tij nga Greqia e shekullit të pestë para Krishtit, nga fjalimi i Perikliut ku thuhej “Athina, është shkolla e Greqisë.” Ndaj edhe dy figurat qendrore të afreskut janë dy kolosët e diturisë dhe filozofisë botërore: Platoni dhe Aristoteli. Këto dy figura janë qendra e afreskut nga ku burojnë të gjitha linjat diagonale dhe pikat e referimit për perspektivën lineare.
Platoni, në të majtë, mban në dorë veprën e tij Timaeus ndërsa Aristoteli, në të djathtë mban në dorë veprën e tij Etika. Platoni mban të veshur rroba ngjyrë trëndafili dhe të purpurt, ngjyra që simbolizojnë zjarrin dhe ajrin, ndërsa Aristoteli është i veshur me blu dhe bojëkafe, ngjyrat e ujit dhe tokës. Të dy këto figura simbolizojnë katër elementët fizik të universit por edhe dy botëkuptimet bazë të filozofisë. Platoni ka gishtin e dorës së djathtë të drejtuar për nga qielli, ndërsa Aristoteli e ka pëllëmbën të drejtuar për nga toka. Njëri qiellin e tjetri tokën, kjo ishte edhe vija ndarëse midis filozofëve mendje ndritur.
Platoni besonte se konceptet kishin një formë universale, një formë ideale. Aristoteli besonte se format universale nuk ishin domosdoshmërish të lidhura me secilin objekt apo koncept, dhe se çdo rast i një objekti ose koncepti duhej të analizohej më vete. Për Platonin dituria ishte virtyt ndërsa Aristoteli besonte se ajo duhej fituar. Platoni shquhej në botë si “apostulli i madh i moralit.” Ai besonte se zëri i Zotit linte një jehonë në zemrën e njeriut, por për Aristotelin, Zoti ishte indiferent ndaj virtytit. Ai ishte një mendim dhe jo moral. Për të morali nuk kishte bazë të përjetshme, as lloj hyjnor, dhe as shpërblim në botën tjetër. Filozofia e Aristotelit theksonte arsyen dhe injoronte ndërgjegjen dhe zemrën. Pra, idealisti dhe pragmatisti, të pikturuar në qendër të këtij afresku, me dorën e djathtë të njërit e me të majtën e tjetrit të integruar në harkun arkitekturor që qëndron mbi ta si një aureolë lavdie.
Ndër figurat e tjera dallohen Sokrati, Zeno i Citium, Epikuri, Boeti, Pitagora, Aleksandri i Madh, Perikliu, Ksenofoni, Parmenidi, Herakliti, Euklidi, Arkimedi, Zoroaster, Ptolemeu, Protogoni, e me dhjetëra filozofë dhe figura të shquara antike greke të cilat formojnë qendrën e këtij afresku, por të organizuar në tre grupe horizontale dhe dy vertikale, që i përkasin ose filozofisë së Platonit apo Aristotelit. Në sfond ka disa harqe dhe shkallë të cilat ilustrojnë perspektivën, një zbulim dhe element i rëndësishëm i asaj kohe, të cilat formojnë një kryq grek, ilustrim i harmonisë midis filozofisë pagane dhe teologjisë së krishterë. Në sfond ka edhe dy skulptura, ajo e Apollonit, në të majtë, e perëndisë së dritës, harqeve dhe muzikës, duke mbajtur një lirë në dorë, ndërsa skulptura tjetër është Athina, perëndesha e diturisë.
Rafaeli ishte admirues i madh i dy kolosëve të artit të cilët ishin edhe bashkëkohës së tij, Leonardo dhe Michelangelo. Ndaj edhe të dy ata janë të pikturuar në këtë afresk. Leonardo në portretin e Platonit, dhe Michelangelo në figurën e Heraklitit, figurës së përparme të afreskut, të mbështetur mendueshëm me bërryl mbi një bllok mermeri, i vetmuar dhe i mbyllur, ashtu siç ishte në të vërtetë Michelangelo, por edhe Herakliti. Thuhet se Rafaeli shkonte vazhdimisht për ta përgjuar Michelangelo-n teksa ai punonte tek afresku i kubesë së Kapelës Sistine, në sallën tjetër, pak metra larg tij. Figura e Heraklitit, pra Michelangelo, u shtua e fundit, pasi afresku kishte mbaruar. Por në këndin e poshtëm në të djathtë, te figura e përkulur, me pelerinë të kuqe e flokë të rëna, dallohet edhe një mik dhe kushëri i Rafaelit, Donato Bramante, arkitekti i Papës, i cili me kompas në dorë po skicon një formë gjeometrike, e cila është në fakt vetë planimetria e Bazilikës së Shën Pjetrit ku gjendet ky afresk, i krijuar nga dora e mjeshtrit Bramante, të cilin Rafaeli e krahason me Euklidin, matematikanin e shquar grek, babai i gjeometrisë. Por, dy figura pas Euklidit, Rafaeli ka lënë firmën e tij, duke pikturuar veten përmes një autoportreti të fshehur pas kolonës, me kapele të zezë, gjysmë në profil e me vështrimin për nga shikuesi, si një mesazh për epokat e së ardhmes se arti është pjesë e pandashme e shkollës universale.
Ai e ka pikturuar veten të fshehur, disi enigmatik, sikurse edhe vetë jeta e tij e shkurtër tridhjetë e shtatë vjeçare, e cila në histori ka mbetur vetëm si hije, një sfumato, pa jetuar atë lloj madhështie që manifestohet në veprat e tij.
Pas shpinës së Euklidit shihen Zoroaster, filozofi iranian, i cili mban në dorë një glob qiellor, dhe astrologu, Ptolemeu me një glob tokësor. Në figurën e Zoroaster, Rafaeli ka pikturuar Jacopo Sadoleto, sekretarin e papës.
Globi qiellor dhe ai tokësor ishin elementë të rëndësishëm për Rilindjen, për shkak të zbulimeve dhe zgjerimit të jashtëzakonshëm të botës në kohën e Papa Julius II. Kepi i Shpresës së Mirë u zbulua në vitin 1487, Indet Perëndimore dhe Amerika më 1492-in, India në vitin 1498 dhe Brazili në vitin 1500. Balboa do të zbulonte Paqësorin në vitin 1513 dhe Magellan do të përfundonte udhëtimin e tij përreth globit në vitin 1521. Horizonti gjeografik ishte zgjeruar shumë gjatë papatit të Julius II dhe predikuesit e krishterë po dërgoheshin në Indi, Afrikë dhe në Botën e Re. Kështu që këta dijetarë të lashtë të shpalosur nga dora e Rafaelit ishin të përshtatshëm për interesat e krishtera të Papë Julius II.
Në këndin e poshtëm në të majtë të afreskut dallohet Pitagora, i ulur, duke shkruar, i mbuluar me një rrobë të bardhë, me flokë të rëna, e i rrethuar nga mendimtarë të lashtësisë, ndër ta, siç dallohet nga çallma e bardhë dhe lëkura e errët, është edhe Averoes, filozofi arab, i njohur si Ibn Rushd.
Në qendër të afreskut, nën dy figurat kryesore të Platonit dhe Aristotelit, dallohet filozofi grek Diogjeni, i njohur si Diogjeni cinik, pasi ishte një ndër themeluesit e filozofisë cinike. I shtirë në shkallët e skenës, i mbuluar me mantel të blertë, me pamjen e një lypsari, Rafaeli e ka përshkruar ashtu siç ai njihej, një filozof që zgjodhi një stil të thjeshtë jetese, duke u ushqyer e fjetur ku të dëshironte, porsi një endacak, në mënyrë që të kritikonte vlerat sociale dhe institucionet të cilat ai i konsideronte të korruptuara.
Rafaeli nuk ka drojë të përfshijë në zemër të Krishterimit edhe filozofët arabë, madje ai është treguar shumë i guximshëm edhe me Epikurus, i cili gjendet në të majtë me mantelin blu dhe me kurorë dafine në kokë, një filozof tejet kontradiktor me besimin e krishterë, pasi ai ishte promovues i kënaqësisë si një e mirë, vdekjes si asgjësuese e trupit dhe shpirtit, dhe promovues i mendimit që perënditë as nuk e shpërblejnë dhe as e ndëshkojnë njerëzimin. Shkolla e Epikureanëve, por edhe Stoikëve, sollën një filozofi e cila tallte doktrinat e ringjalljes dhe gjykimit. Filozofia e tyre drejtonte vëmendjen vetëm te mirëqenia e individit në këtë botë; ajo ishte thjeshtë një filozofi mbi jetën dhe jo si ajo e Platonit, e cila ishte “një përgatitje për vdekjen.” Ndjekësit e Epikurus besonin se “Kënaqësia është e mira kryesore, përfundimi i jetës është kënaqësia e vetes; për këtë arsye mos i kij më frikë zotat, dhe mbi të gjitha mos e kij frikë vdekjen. Të tjerë gjetën strehë tek Stoikët, duke thënë “fata nos ducunt – fatet na drejtojnë! Jeto sipas arsyes.”
Megjithatë, sado liberale mund të duket afresku Shkolla e Athinës, dhe konfliktuale me kredon e krishterimit, nëse analizohet në kontekstin historik dhe duke konsideruar disa elementë të pashtjelluar por të nënkuptuar të veprës kuptohet se ajo nuk ishte as një manifestim rebelimi e as nuk përbënte kërcënim për besimin e krishterë dhe papatin. E gjitha skena e dijetarëve të lashtë, dhe mendjeve më të ndritura të njerëzimit, zhvillohet në gjysmën e poshtme të afreskut. Gjysma e sipërme është e përshkruar vetëm me hapësirë arkitekturore, e cila kulmon me tre dritare të vogla të cilat ashtu si edhe tek Darka e Fundit e Leonardo da Vinci jo vetëm shërbejnë për krijimin e nocionit të hapësirës për një dhomë pa dritare por edhe shërben si simbolikë e trinisë së shenjtë, duke transmetuar kështu mesazhin se dija më e madhe e njerëzimit, sado madhështore të jetë ajo, mbetet tokësore, e gjithmonë nën prezencën e asaj hyjnore.
Gjithashtu, Rafaeli e ndërthuri paganizmin dhe humanizmin brenda Vatikanit me bekimin e plotë të Papë Julius II, në një kohë që vetë papati kishte shekuj që ishte më i hapur ndaj dijes antike dhe mitologjisë pagane. Depërtimi i Humanizmit në praktikat e krishterimit kishte evoluar me ngadalë dhe në mënyrë të butë për shekuj të tërë. Ishte Thomas Aquinas (1225-1274) një dominikan dhe teolog i njohur i kohës së tij, i cili besonte se njeriu ishte rebeluar ndaj Perëndisë por rënia e tij ishte e pjesshme. Sipas tij, vullneti i njeriut ishte korruptuar ndërsa intelekti nuk ishte prekur. Kështu që njerëzit mund të mbështeteshin në diturinë njerëzore duke përzier mësimet e Biblës me mësimet e filozofëve të lashtë jo të krishterë.
Falë tij, Aristoteli u pranua të mësohej në universitete, dhe gjenitë e Rilindjes krijuan vepra ku krishterimi përziej dukshëm me paganizmin dhe humanizmin, siç shihet në veprat e Leonardos, Michelangelo, dhe Rafael. Edhe Dante Alighieri ndoqi rrugën e Acquinas në veprën e tij Komedia Hyjnore, ku në librin Ferri udhërrëfyesi është poeti romak Virgjili, i cili ishte për Danten ashtu siç Aristoteli ishte për Acquinas, dhe si mëkatarët më të mëdhenj të ferrit Dante emëroi Lusiferin që tradhtoi Zotin, Judën që tradhtoi Krishtin, si edhe Bruti me Kasius që tradhtuan Cezarin. Ndaj edhe përzierja e paganizmit me krishterimin ishte bërë modë ndër shekuj dhe mjet artistik për artin e Rilindjes, të cilat, ashtu si Shkolla e Athinës, mund të interpretoheshin edhe si vepra kulti për njeriun, fuqinë e mendimit njerëzor dhe traditën e zotave paganë në historinë e njerëzimit. Bashkëjetesa midis këtij kulti dhe krishterimit ndërthurej aq organikisht dhe i vështirë për t’u dalluar sa që lejonte perëndi pagane brenda ambienteve të adhurimit kishtar.
Edhe Shën Augustini, një nga etërit e kishës, duket se e pranon bashkimin e tyre kur shkroi se “Platoni më bëri të njoh Perëndinë e vërtetë, ndërsa Jezus Krishti më tregoi rrugën drejt Tij.” Ky bashkim do kopjohej në të ardhmen nga iluministë, grupe filozofike, dhe revolucionarë të cilët do e zbusnin natyrën hyjnore të vendeve të adhurimit të krishterë dhe do promovonin më shumë nga natyra dhe atributet njerëzore. Për shembull, arkitektura e kishave të shekullit të tetëmbëdhjetë përmban kisha të dekoruara me engjëj dhe çerubinë sikur të ishin salla vizatimi jashtë kësaj bote, e të dekoruara plot ngjyra për të joshur masat dhe për të krijuar rezonancën e korit. Shtyrë nga arti edhe muzika kishtare kaloi përmes një metamorfoze duke përfshirë muzikën e Bah, Handel, Heidin, Bet’hoven dhe Mozart në shërbesat kishtare.
Dhe sigurisht që u zgjerua edhe në letërsi dhe politikë. Vepra e famshme Princi, e Niccolo Machiaveli, e botuar pak vite më vonë nga përfundimi i afreskut Shkolla e Athinës, promovonte pragmatizmin dhe jo moralin, humanizmin dhe jo besimin. Të ndërlikuara në natyrën politike, këshillat e Machiaveli janë shumë larg parimeve kanunore biblike. Ato janë tipike humaniste dhe pragmatiste. Për shembull, Machiavelli i jep këshillë princit, në këtë rast Lorenzo de’ Medici, se ai nuk duhet të jetë i mëshirshëm por i keq, jo i butë por i vrazhdë, jo i drejtë por manipulator:
Nëse është i mençur, princi nuk duhet t’i frikësohet reputacionit i të qenit i keq ..
Nuk kemi parë të bëhen gjëra të mëdha, me përjashtim prej atyre që e kanë konsideruar veten të këqij …
Për këtë arsye është më e zgjuar të kesh një reputacion i të qenit i keq sepse të sjell një qortim pa urrejtje …
Sa herë që shohim apo diskutojmë mbi vepra të tilla artistike, për t’i kuptuar ato më mirë na duhet të jemi tejet të informuar e të lexuar. Arti thjeshtë si estetikë është amatorizëm dhe naivitet. Një vepër arti ose ka të mbartur në të zemrën ose mendjen, ose të dyja. Portretet, Shën Maritë dhe tablotë e tjera të Rafaelit janë plot zemër pasi rrezatojnë një finesë dhe bukuri sensuale dhe pothuajse hyjnore, por në këtë rast, në afreskun Shkolla e Athinës, me këtë vepër universitare, shikuesi duhet të vërë në punë mendjen dhe të thërrasë për ndihmë dijen, sepse ajo është një pasqyrë e vërtetë e ngjarjeve, arritjeve dhe zhvillimeve të kohës.
Një shikues mund të pyesë me naivitet se përse ka kaq shumë emra filozofësh në këtë afresk? Dhe përgjigja vjen nga njohja e historisë.
Më 29 maj 1453, otomanët hynë në qytetin e artë të Kostandinopojës, Stambolli i sotëm, duke sinjalizuar kështu fundin e kulturës së krishterë bizantine. Kjo detyroi të gjithë dijetarët, të cilët ishin shumë të dëshiruar nga oborret mbretërore, të arratiseshin drejt vendeve perëndimore, duke gjetur strehë në shumë universitete të lindura nëpër Evropë gjatë dy shekujve të shkuar. Dy prej destinacioneve ku mbërritën dijetarët ishin Firence dhe Roma. Ky emigrim ishte tejet domethënës, pasi risolli shumë mendimtarë klasikë në vëmendjen e kulturës perëndimore. Për më tepër, për shkak të shpikjes së shtypshkronjës nga Johann Gutenberg, tekstet si Bibla e vepra antike të disponuara vetëm prej disave, tashmë mund të lexoheshin gjerësisht. Në vitin 1500, mbi gjysmë milionë libra të botuar qarkullonin në Evropë, duke shpërndarë kështu ide të reja intelektuale përmes kontinentit. Ndaj mitologjia dhe dija e lashtë u bënë një gjë e modës dhe një frymëzim për rangjet akademike dhe intelektuale. Ndaj nën këtë frymë, artistët e Rilindjes e manifestuan atë modë dhe dije të lashtë përmes veprave të tyre.
Por artistët e Rilindjes nuk ishin thjeshtë piktorë apo skulptorë, ata ishin inxhinierë, studiues, historianë, poetë, etj., dhe ndër të tjera Rafaeli ishte edhe arkitekt e arkeolog ndaj edhe afresku Shkolla e Athinës përbëhet në një pjesë të madhe të saj nga forma arkitekturore. Në kohën e tij Rafaeli ishte i njohur dhe i rëndësishëm. Si arkitekt i Shën Pjetrit ai mbante një pozicion të rëndësishëm me shumë arkitektë të tjerë nën komandën e tij. Si piktor ai kishte një emër të njohur mbarë botëror dhe një staf ndihmësish për tablotë e tij. Dhe si arkeolog ishte drejtues gërmimesh dhe u përpoq të sistematizonte matjet dhe restaurimet e Romës së lashtë. Ai mati me saktësi mbetjet arkitektonike të ndërtesave të vjetra të Romës. Ai dëshironte të zbulonte themelet e Romës së lashtë me të gjithë madhështinë e saj, ndaj edhe pse figurat në afreskun e tij janë athinas, arkitektura e veprës reflekton punën e tij si arkeolog dhe arkitekt, duke e pikturuar atë si romake. Për shkak të pasionit të madh që kishte për arkeologjinë, Rafaeli e mundoi shumë veten e tij dhe vdekja i erdhi për shkak të etheve që e zunë gjatë gërmimeve.
“Rafael! Teksa thjesht pëshpëritim këtë emër magjik,” shkruan një autor i shekullit të 19-të, “e gjithë qenia jonë duket e yshtur plot magji. Mrekulli, kënaqësi, dhe drithërima zaptojnë shpirtrat tanë duke na flakur në një vorbull emocionesh të forta.” Megjithatë për ne sot ai mbetet ende i panjohur. Një artist i inteligjencës, sensualitetit dhe i hyjnores. Nuk ishte vetëm Giorgio Vasari, biografi i njohur, ai që mendonte se arti i Rafaelit ishte hyjnor, nuk kishte asnjë mjeshtër të shkollës fiorentine në fillim të shekullit të 16-të, që e vinte në dyshim epërsinë e tij.
Nuk dihet me saktësi se kur Rafaeli filloi të pikturonte, por dihet që nisi shumë herët. Ndoshta ai pikturoi që nga çasti kur mund të mbante një penel në dorë. Babai i tij ishte një piktor shumë i respektuar i shkollës së perspektivës plastike, ndaj Rafaeli mësoi me lehtësi për të përshkruar formën njerëzore dhe për të praktikuar gjeometrinë dhe perspektivën në veprat e tij. Shkolla e Athinës është një afresk inteligjent, por delikatesa artistike e penelit të Rafaelit dallohet më shumë në portretet dhe kompozimet e tjera të cilat rrezatojnë një nur bukurie të paprecedentë në historinë e artit, duke bërë që Rafaeli të njihet si një nga mjeshtrit “më të njohur dhe më të dashur” të Rilindjes së Artë.
Edhe Papë Leo X, pasardhës i Papë Julius II, në një letër drejtuar Rafaelit thekson mjeshtërinë e artistit: “Ashtu si arkitekti Bramante, në shtratin e tij të vdekjes, mendonte se ju jeni një piktor i shquar, dhe meritat e tua në këtë mjeshtëri njihen prej të gjithëve.” Në mes të shekullit të 16-të mendohej që Rafaeli ishte piktori ideal, mjeshtri universal në talentin e tij, duke përmbushur të gjitha standardet absolute, e duke iu bindur të gjitha rregullave që qeverisin artin. Sot ai konsiderohet si një nga mjeshtërit absolut në histori.
Shkolla e Athinës është edhe Shkolla e Filozofisë, përmes saj arti përmblodhi të gjithë dijen e epokave të së kaluarës brenda një afresku, e që pas krijimit të veprës do ndikonte në dijen e epokave që do të vinin. Teksa qëndron përpara saj, në atë që sot njihet si Salla e Rafaelit, shikuesi përulet përpara artit dhe dijes, dhe në mendje i vjen ajo shprehja e lashtë e cila i atribuohet herë Sokratit e herë Platonit, ipse se nihil scire id unum sciat, unë di që di asgjë.
Dhe a nuk është kjo zanafilla e gjithë dijes, dhe esenca e vetë artit?
