Tani që Inteligjenca Artificiale është e aftë të përmbledhë me shpejtësi gjithçka, nga librat e vetëndihmës e deri te romanet e mëdhenj, ne duhet t’i kujtojmë vetes pse lexojmë në radhë të parë.
Nga Spencer Klavan, “The Free Press”
Askush nuk lexon më. Kjo është diçka që pedagogët e letërsisë si unë e thonë gjithmonë. “Çdo brez, në një moment të caktuar, zbulon se studentët nuk lexojnë aq mirë sa do të dëshironin ata vetë, apo aq mirë sa presin profesorët”, shkroi studiuesja e fushës së leximit, Martha Maxwell, në vitin 1979. Por gjithnjë e më shumë, edukatorët po konstatojnë se vitet e fundit kanë qenë ndjeshëm të ndryshme. Studentët po vijnë madje edhe në shkollat më prestigjioze pa lexuar kurrë një roman nga fillimi në fund. Profesori i letërsisë në Universitetin e Columbia-s, Nicholas Dames, i tha Rose Horowitch-it të The Atlantic se studentët e tij “e kanë të vështirë t’u kushtojnë vëmendje detajeve të vogla, ndërkohë që ndjekin rrjedhën e përgjithshme të ngjarjeve”. Muajin e kaluar, teksa studentët u kthyen në shkollë, një studim i ri bëri bujë sepse zbuloi se numri i amerikanëve që lexojnë për kënaqësi ka rënë me një shifër befasuese prej 40 për qind që nga fillimi i shekullit.
Si pedagog universiteti, edhe unë e kam vënë re këtë tendencë. Studentët e mi janë tejet të zellshëm, të interesuar për botën dhe madje të gatshëm ta besojnë pa e vënë në dyshim kur u them se është e rëndësishme të bëjnë leximin e caktuar. Ata kanë dëgjuar gjatë gjithë jetës së tyre se leximi është një pjesë e rëndësishme e suksesit të tyre në të ardhmen. Por shumë prej tyre nuk kanë nxjerrë kurrë shumë kënaqësi personale prej tij ose nuk e kanë parë vetë se çfarë mund t’u japë një libër, që një artikull në Wikipedia nuk mund ta ofrojë më shpejt. Mbylljet e shkollave për shkak të Covid-it me gjasë e përshpejtuan problemin. Chatbot-ët e inteligjencës artificiale (AI) e çuan problemin në një nivel krejt tjetër duke ofruar përmbledhje (dhe ese) sipas kërkesës, të personalizuara dhe mjaftueshëm të sakta për çdo libër që mund të gjesh në Google. Por gjithçka që bëri në të vërtetë ChatGPT ishte të intensifikonte nevojën tonë në rritje për të bërë pyetjen: Pse të lexojmë? Çfarë ka të veçantë akti i të ulurit me një libër në dorë, një përvojë thelbësore e jetës së qytetëruar deri shumë pak kohë më parë, që nuk mund të automatizohet apo të zëvendësohet?
E çuditshmja është se, dikur, mendimtarët shqetësoheshin se leximi do ta mpinte mendjen, ashtu siç shqetësohemi ne sot për ekranet. Në shekullin e katërt para Erës Sonë—pak pasi u bë në modë që filozofët chic të Athinës t’ua shisnin dhe shpërndanin kopjet e shkruara të leksioneve të tyre të rinjve ambiciozë elitarë të kohës—Platoni shkroi një dialog, Phaedrus, ku Sokrati ankohet se mjetet si papirusi po i bëjnë studentët dembelë. Ai flet për tekstet e shkruara sikur të ishin një lloj hard disku i jashtëm për mendjen, që ruan informacionin në mënyrë që të mos kesh nevojë ta bësh vetë. Ai madje sajon një mit ku një nga perënditë shqetësohet se njerëzit do të mbështeten te shkrimi për të shtuar fuqinë e tyre të kujtesës, dhe se “kjo shpikje do të sjellë harresë në mendjet e atyre që mësojnë ta përdorin, sepse ata nuk do ta ushtrojnë kujtesën e tyre”.
Pothuajse mund ta përfytyrosh Bibliotekën e Aleksandrisë si versionin antik të një qendre serverësh ‘cloud’ diku afër Palo Altos, që strehonte tërësinë e dijes së regjistruar në mënyrë që njerëzimi të mos e mundonte veten për të mbajtur mend.
Ironia e dukshme është se Platoni e bëri këtë ankesë me shkrim. Forma letrare të cilës ai i hapi rrugën—dialogu filozofik—është një mënyrë për ta përdorur tekstin për një qëllim tjetër nga ai i ruajtjes së thjeshtë të informacionit. Dialogët ishin mënyra e Platonit për të rikrijuar, në formë të shkruar, përvojën e bisedës dhe shkëmbimit intelektual. Ti hyn në një marrëdhënie me librin dhe personazhet e tij. Përvoja—e leximit të tij, e të vrarit të mendjes për të, e rikthimit tek ai pas një dite, një viti apo një jete të tërë reflektimi—bëhet thelbi i çështjes.
Kur Platoni ishte i ri, komediografi Aristofani vuri në skenë komedinë e tij Bretkosat, ku perëndia Dionis përmend kalimthi se dikur e kishte kaluar kohën, kur supozohej të ishte në shërbim detar, duke lexuar tekstin e një drame tjetër, Andromedën e Euripidit. Kjo është ndoshta një nga paraqitjet tona më të hershme në letërsinë perëndimore të dikujt që lexon i vetëm për kënaqësi, duke imagjinuar personazhet teksa përpiqen, vuajnë dhe flasin në imagjinatën e tij. Është diçka krejtësisht tjetër nga përdorimi i librave si depo të dhënash.
Ky lloj tjetër leximi—si një mjet lidhjeje njerëzore në vend të një sistemi për shpërndarjen e informacionit—disa njerëzve u është dukur gjithmonë diçka joserioze. Edhe në kulmin e romanit europian në shekullin e 19-të, letërsia artistike shpesh hidhej poshtë si një kalim kohe i thjeshtë, që të kujtonte më shumë Dionisin duke përtuar në anijen e tij sesa oratorët e rinj që stërviteshin në artin e qeverisjes. Ka një skenë në romanin Middlemarch të George Eliot, ku Fred Vincy, vëllai ëndërrimtar i Rosamond-ës disi sipërfaqësore, rri ulur duke lexuar, ndërsa e ëma llomotit për “studimet” e tij. “Studimet e Fredit nuk janë shumë të thella”, ndërhyn Rosamond-a, “ai thjesht po lexon një roman”.
Sigurisht, duke e futur këtë batutë në romanin e saj, Eliot po u bën lexuesve të saj të njëjtën shkelje syri që Platoni na bëri neve te Phaedrus. Në njëfarë mënyre, romani ishte trashëgimtari modern i dialogut filozofik: ai lloj shkrimi, i gjithë thelbi i të cilit ishte të kaloje kohë me personazhet, ai lloj që këmbëngulte të jetohej dhe të imagjinohej, në vend që të rrëmohej për fakte apo këshilla jete. Njerëzit që lexojnë letërsi të madhe thjesht për hir të saj, shkroi C.S. Lewis, zbulojnë se “e gjithë vetëdija e tyre ndryshon. Ata janë bërë diçka që nuk ishin më parë”.
Dhe ky mund të jetë i vetmi lloj leximi, vlera e të cilit nuk po zëvendësohet dot nga makineritë. Këshillat praktike për vetëzhvillim mund të përmblidhen, të merren shkurt dhe pastaj të lihen mënjanë. Romani jo.
Kur nisa t’i shkruaja paragrafët e mësipërm, u zgjova me atë ndjesinë ngulmuese të një kujtimi që e njeh çdo lexues i përjetshëm. Diku—a ishte te Middlemarch? Tek David Copperfield?—kishte një skenë ku një personazh thoshte diçka të ngjashme me “ajo (ose ai) thjesht po lexon një roman”. Por nuk e gjeja dot saktësisht se ku. Prandaj pyeta Grok-un. Rasti ideal për ta përdorur: ma vërtetoi parandjenjën dhe më çoi sërish te Middlemarch, ku e gjeta citimin. Kjo është lloj vlere që mund të ofrojë Inteligjenca Artificiale. Ajo mund të tejkalojë pothuajse çdo mjet tjetër aktual për të lehtësuar çdo detyrë të mbledhjes së fakteve, që dikur do të duhej ta kryeje me anë të një katalogu skedash, një enciklopedie, apo një motori kërkimi.
Ajo që Grok-u nuk do të mund ta bënte kurrë, ama, është të nxiste kujtimin që lindi brenda meje ngaqë kisha kaluar një jetë të tërë me libra si Middlemarch—aludimi im se ky mendim ishte një mendim që e ndaja me një grua brilante, të vdekur prej kohësh. Mbi të gjitha, Grok-u nuk do të mund të ma jepte kurrë atë që bën Eliot-i në momentin menjëherë pasi motra e Fred-it i ankohet me qortim për zakonet e tij të leximit: “Fredi e afroi dorën e së ëmës te buzët, por nuk tha asgjë”. Ai gjest krejtësisht i vërtetë i pranimit të heshtur, me bezdinë e tij të mposhtur nga mëshira familjare e dashurisë së zakonshme—kjo është ajo lloj gjëje që ofrojnë romanet e që përmbledhjet nuk munden.
Këtë u them studentëve të mi kur përpiqem t’u shpjegoj pse nuk mund t’ua delegojnë kujtimet apo detyrat e tyre një programi të fuqizuar të tekstit parashikues. Ata do të nxiten dhe tundohen vazhdimisht ta bëjnë këtë gjë—OpenAI tashmë u ofron studentëve zbritje të ndryshme dhe promovime falas për shërbimin e saj premium, duke shpresuar qartësisht të inkurajojë zakonin e mbështetjes te ChatGPT për lloj-lloj gjërash. Do t’i takojë brezit të ri të vendosë se cilat detyra dëshiron t’ua delegojë makinerive. Por nëse zgjedhin leximin, do ta kenë mashtruar veten në mënyrë të tmerrshme. Arti i të përthithurit të letërsisë është një nga artet e mëdha liberale—është një akt lirie i pastër, diçka që e bën pa asnjë arsye tjetër, veçse për ta bërë.
Mund të jetë një art në zhdukje. Tani ekziston një zhanër i tërë postimesh në rrjetet sociale se si të nxjerrësh vlerën nga librat pa i lexuar ato. “Të lexosh libra tani është humbje kohe”, shkroi Davie Fogarty, biografia e të cilit në X i atribuon atij “850 milionë dollarë shitje në Shopify”. Librat janë të vjetruar, mendon Fogarty, sepse “modelet arsyetuese të AI-së mund të distilojnë idetë kryesore dhe të të tregojnë saktësisht se si t’ zbatosh ato bazuar në gjithçka që dinë për ty”. Dhe ai ka plotësisht të drejtë për atë llojin e parë të leximit—atë që kërkojnë librat e vetëndihmës dhe manualet e strategjisë së biznesit, atë lloj që i trajton librat thjesht si një paketim i volitshëm për “pika veprimi”, të cilat mund të ishin po aq mirë edhe slajde në një prezantim PowerPoint. Ka pasur gjithmonë një industri të vogël përmbledhjesh dhe versionesh të shkurtuara, si SparkNotes dhe CliffsNotes, për ta shkurtuar atë lloj leximi. Tani ka aplikacione si Blinkist, të cilat bëjnë të njëjtën gjë duke përdorur AI.
Por lloji tjetër i leximit, ai lloj që konsiston në të parit e Fred-it teksa afron në heshtje dorën e së ëmës te buzët, nuk mund të përmblidhet. Ç’kuptim do të kishte? Nëse ChatGPT do të mund të të tregonte se çfarë shije ka një vakt, a nuk do ta ndieje nevojën për ta ngrënë?
Është e lehtë (dhe argëtuese) të imagjinosh se ç’lloj “idesh kyçe” mund të nxirrte një chatbot nga klasikët për të mirën e një manjati të Shopify. “Iliada: Përdor asetet e tua në punë.” “Sir Gawain and the Green Knight”. E pyeta Grok-un për Vëllezërit Karamazov dhe më tha: “Të gjithë jemi një lëmsh kontradiktash”. Dhe ashtu jemi vërtet. Pse Dostojevski nuk tha thjesht këtë?
Ja pse. Relativisht herët në roman, protagonisti Alosha dëgjon një histori në të cilën një plakë e keqe vdes dhe zgjohet në ferr. Engjëlli i saj mbrojtës i përgjërohet Zotit në emër të saj dhe rrëfen të vetmen vepër të mirë që ajo kishte bërë ndonjëherë në jetë: i kishte dhënë një qepë një lypësi të uritur. Engjëlli e merr atë qepë dhe ia zgjat mëkatares së mjerë, duke i thënë të kapet pas saj në mënyrë që të mund të tërhiqet lart drejt parajsës. Dhe mu në atë çast, çdo shpirt në liqenin e zjarrit kapet pas thembrave të saj dhe fillon të ngrihet lart bashkë me të. “Por ajo ishte një grua shumë e ligë dhe nisi t’i shkelmojë ata. ‘Mua do të më tërheqin, jo juve. Është qepa ime, jo e juaja.’ Sapo e tha këtë, qepa u këput”.
Ndoshta kushdo që merr mundimin t’ia japë këtë histori ChatGPT-së mund të gjejë një moral të vogël e të gatshëm aty: Mos u bëj egoist, mendo për të tjerët, ushqe të varfrit. Por në kapitullin tjetër, Alosha sheh në ëndërr mentorin e tij, At Zosimën e shenjtë, për të cilin e ka marrë malli tmerrësisht, teksa gëzon në festën e dasmës në parajsë dhe thotë: “I dhashë një qepë një lypësi, ndaj edhe unë jam këtu. Dhe shumë këtu kanë dhënë vetëm nga një qepë secili—vetëm një qepë të vogël… Cilat janë gjitha veprat tona?” Dhe si mund ta përmbledh kuptimin e atij pasazhi, përveçse duke thënë se kur e lexova për herë të parë e lashë romanin mënjanë dhe qava, duke ndier papritur se edhe unë, ndoshta, mund të shpëtohesha?
Siç u them studentëve të mi, askush nuk mund të të detyrojë ta bësh atë lloj leximi. Nëse po largohemi nga epoka e Gutenbergut e leximit masiv, nga bota e Dostojevskit dhe Eliotit për të hyrë në një botë ku librat bëhen sërish preokupimi i një pakice të zgjedhur, unë nuk mund ta ndaloj këtë gjë. Por ne do të jemi më të varfër për shkak të kësaj, jetët tona do të jenë pak më të sheshta dhe më të zbrazëta. Pra, për çfarë do të ketë shërbyer në fund të fundit gjithë kjo efiçencë dhe optimizim? Nëse ndalojmë së e pari kuptimin r leximit, çfarë do të bëjmë me gjithë atë kohë të liruar nga pajisjet tona?
Do të ishte gjë tjetër sikur librat do të zëvendësoheshin sepse do të kishim gjetur një mënyrë akoma më të thellë për të takuar mendje të tjera dhe kohë të tjera, ose sikur po ktheheshim në kohën e shëtitjeve të gjata në agora dhe debateve mbi natyrën e qenies. Por një përdorues në X shpjegoi se si e përdor AI-në për të “nxjerrë… informacionin” nga një libër, leximi i të cilit normalisht do të kërkonte një orë—“dhe pastaj pi kafe për 58 minuta”. Nëse doni një tablo të së ardhmes sonë pa libra, imagjinoni një varg influencueserash që ngulin sytë nga dritaret e apartamenteve të tyre të larta, me jetën e tyre të brendshme të zeruar në një boshllëk total, duke gjerbur kafe pafundësisht.
“Nga çfarë po përpiqesh / të çlirohesh?” pyet poeti Joseph Fasano në një poezi drejtuar një “Studenti që përdori AI-në për të shkruar një ese”. A mos vallë nga “të jetuarit? Nga kjo detyrë / e mrekullueshme?” Por “dashuria është për ata që e duan punën”. Lloji i leximit që e ruan vlerën e tij në epokën e AI-së është ai lloj që nuk ka Kthim Investimi (ROI) të matshëm, nuk ka metrika të shkallëzueshme, asnjë lloj vlere të menjëhershme tregu. Është si jeta, në kuptimin që thelbi i saj është vetë historia, dhe e vetmja mënyrë për ta “kuptuar” atë është të rrosh brenda saj dhe ta lejosh të të ndryshojë.
Me fjalë të tjera, nuk ka asgjë për të ofruar, përveç bashkimit të shpirtit me shpirtin. Por nëse nuk mund ta vlerësojmë këtë, ç’vlerë ka çdo gjë tjetër?
