Intervistoi Bujar Hudhri
Jeni autore e njëzet e një romaneve që kanë pasur shumë lexues, çka shihet edhe nga tirazhi i botimit dhe ribotimi i tyre. Lënda e tyre merret nga realiteti i sotëm shqiptar. Në qendër është gruaja, pasioni dhe sidomos dhembja e saj. Romani juaj i parë është “Dashuri dhe urrejtje”. Kur e keni shkruar, cila ishte ideja e tij ngjizëse, cilat ishin përpjekjet tuaja për ta botuar, kur dihen vështirësitë e mëdha që has një shkrimtar i ri, aq më tepër në moshë shumë të re.
Besoj se fati i lidhjes me librat ka qënë në moshë shumë të vogël. Më pëlqente të lexoja, më ngjante sikur udhëtimet e mia me personazhet e librave ishin një palë krahë me të cilat fluturoja. Kam pasur gjithnjë frikë nga hapasirat e mbyllura, nga mungesa e qiellit, ajrit, lirisë. E vetmja mënyrë për të vrarë shpirtin e dikujt si unë është pikërisht t’i caktosh një tavan. Në fantazinë time nuk kishte tavan, as limite, nuk kishte pamundësi, nuk kishte “nuk mundesh”. E vetmja mënyrë për të marrë frymë në botën ku kishte tavane, limite, dritare të vogla e dyer të mbyllura, ishte pikërisht arratisja te librat. Aty mund të ishe gjithkush, në çdo moshë, në çdo vend, në aventura të magjishme e në dilema jetësore. Aty mund të luaje me fjalët e autorit e të ndërtoje botën tënde, t’i jepje ngjyrat që fantazoje pikturës që dikush e kishte krijuar për mijëra si ti. Një narracion që luante me mendjen tënde, por me anë të së cilës ti rriteshe dhe kuptoje se bota ishte ajo që mund të krijoje vetë.
Kështu libri i parë lindi natyrshëm dhe çuditshëm bashkë. Nuk e di me të vërtetë se si u ula për të shkruar pikërisht një roman. Nuk kisha shkruar tregime më përpara dhe me poezinë nuk kisha ndonjë lidhje dinamike. Romani për mua kishte qënë zhanri në të cilin gjeja veten. Historitë e shkurtra nuk ishin udhëtimi im. Nuk mund të eksporoja dhe të gjeja kënaqësinë në diçka ku nuk mund të trazoheshe me personazhet, nuk mund të jetoje zhvillimin e tyre, nuk mund të ishe pjesë e historive që do ndërthureshin, nuk mund të ndieje zemrën që të rrihte për çdo kapitull që do mbyllje dhe nuk mund të ëndërrojë për çdo tjetër që do hapje. Për herë të parë mund të isha krijuesja i një bote me ngjyrat e mia, me mënyrën se si do ndieja drithërrimat e si do fantazoja jetët që ende nuk i kisha jetuar.
Libri im i parë nisi një ditë Marsi të vitit 1994, në dhomën time të vogël ngjyrë bojëqielli, një pasdite ku rrezet e diellit hynin përmes dritares e bashkë me to një pëllumb, që siç duket kishte humbur rrugën. Një pëllumb i bardhë që iu soll dhomës dy tre herë, pastaj gjeti sërisht dritaren dhe u largua. E shtangur nga habia, por edhe e lumtur për këtë hyrje dramatike të zogut, i cili thjesht u ngatërrua duke hyrë në dhomën time pikërisht kur po hidhja rreshtat e parë, filloi historia ime me letërsinë që do shkruaja vetë. Një histori e cila ishte e shkruar të ndodhte, e cila më dha frymëmarrjen që do më mungonte në botën me të cilën do të përballesha, më dha zërin me të cilin do flisja, më dha lirinë që nuk e gjeta askund tjetër. Dhe unë kam nevojë të jem e lirë që të ndihem e plotë. E lirë për të menduar, për t’u shprehur, për të shpresuar e për të ndryshuar.
Kam pasur shumë emocione gjatë shkrimit të librit të parë. Bota që po ndërtoja ishte një pjesëz e realitetit të dyzuar ku botët dikur armike po takoheshin vrullshëm. Ishte e shkuara e atyre që kishin vuajtur nga padrejtësi të jashtëzakoshme nga njerëz që dikur i kishin konsideruar të afërm, e tashmja ku po përballeshin me realitetin, me urrejtjen që ishte mbjellur ndër vite nga vuajtja e padrejtësitë dhe e trembur pranë tyre qëndronte e ardhmja. Në mendësinë time të atëhershme dashuria ishte ajo që si me magji do shkrinte akujt e të shkuarës, do hiqte zinxhirët e urrejtjes nga shpirti i atyre që ishin përvëluar në ferr, do ishte guri i themelit i ndërtimit të diçkaje ndryshe. Një pjesë e imja e beson sërisht se me forcën e faljes dhe dashurisë mund të ndërtohet diçka e bukur. Një pjesë tjetër e imja ka mësuar tashmë se ligësia njerëzore është shumë e hidhur, se vitet e humbura të jetës janë shumë të vështira për t’u falur, se rregjimet janë vetëm alibia që përdorin disa njerëz për të lënduar të tjerët. Natyra njerëzore është tejet komplekse. Shpesh ambicia e tejkalon vëllimin e mendjes dhe talentit që mbartin disa njerëz, të cilët kthehen të rrezikshëm për çdokënd që kanë afër. Shpesh disa e kanë të vështirë dhe verbohen kur dikush shkëlqen më tepër se ata. E shohin si një padrejtësi që iu bëhet, sikur dikush iu merr atë që ishte destinuar për ata vetë. Dhe nuk mund ta falin këtë. Natyra njerëzore ëshë komplekse, e trazuar dhe ndonëse nuk ka të bëjë gjithmonë me mbijetesën, zgjedhjet që bën çdonjëri prej nesh çdo ditë janë dhe ajo që na përkufizon në të ardhmen. Për mirë, apo për keq. Dhe ndonjëherë vjen pika e moskthimit kur këto veprime bëhen firma e qënies sonë, bëhen një qënie brenda vetevetes që gjykon dhe vendos vetë. Që nga ai moment, nuk jemi më të lirë.
Por duke u kthyer tek libri i parë, mund të them që dashuria me të cilën e kam shkruar dhe jetuar shkrimin e atij libri nuk do krahasoheshin me asgjë tjetër që do vinte më pas. Personazhet e librit jo vetëm që u bënë shumë të gjallë për mua, por sa herë që shkruaja, mendoja se çfarë do bëja në kapitujt në vazhdim. Pra shkruaja në të tashmen dhe bëja njëkohësisht skenarë të vegjël për atë që do pasonte. Dhe ishin kaq shumë sa ndonjëherë e kisha vështirë të zgjidhja. Mund të them se fantazia është një petk me të cilin kam jetuar që e vogël. Në mendjen time besoj se kam thurur ëndërra që foshnjë e kam krijuar histori edhe atëherë kur nuk dija se çfarë janë historitë. Edhe tani nuk rri dot pa menduar një histori, pa fluturuar në kohë që ndoshta as ekzistojnë. E bëj kur jam e gëzuar, por më shpesh kur jam e mërzitur. Kur nuk më pëlqen realiteti, kur më ngjan sikur më merret fryma nga ngushtësia e dhomës ku punoj çdo ditë, kur nuk ka diell, apo kur mendja është tepër e brishtë përpara realitetit me të cilin përballemi. Ngjyrat e mendjes janë ato që mbushin grinë e jetës. Dhe sërisht janë ato që nuk më lejojnë të bie edhe kur forcat janë shterruar. Kur kthehem në kujtimet e të shkuarës mundohem të kujtoj e jetoj pikërisht ato ëndrra me të cilat mbështolla krijimin tim të parë. Ato ëndrra që ishin shumë më të mëdha se ky vend mund të lejonte. Ato ëndrra që krijuan një strehëz të ngrohtë për mua sa herë që jashtë ka acar. Por ajo krijesë nuk do kishte njohur botën sikur të mos kisha pasur mbështetjen e familjes sime. Sikur të mos kishin qënë prindërit e mia që besuan tek unë. Është besimi i tyre për çdo gjë që kam bërë në jetë që ka qënë një shtyllë e madhe sigurie për mua. Sepse besimi nuk të jep vetëm mundësinë e realizimit të diçkaje që e ke përzemër, por edhe të rrit në sytë e vetes e të tjerëve, është si një motor që të tërheq sa herë ke nevojë.
Dhe pas botimit të librit të parë… Suksesi i një përmase të tillë ishte diçka që e kisha ëndërruar, por nuk e prisja të ishte i vërtetë. Atëherë nuk kishte rrjete sociale, nuk kishte masivitet në përqafimin e një vepre, por me dhjetëra letra që vinin çdo ditë në shtëpinë time tregonin se libri im iu kishte dhënë njerëzve e sidomos moshatarëve të mi një emocion që do zgjaste në kohë. Lumturia atëherë kishte një shije krejt ndryshe, ishte e pastër, përmbushëse, e fuqishme, e tërësishme.
Këtij romani i jeni rikthyer më pas për ta rishkruar. Kjo ju ka ndodhur vetëm me këtë roman, apo ndjeni nevojën t’i rishihni apo t’i përpunoni më tej veprat tuaja në përgjithësi?
Nuk kam rishkruar asnjë nga romanet e mi të mëparshëm. Sigurisht ata janë ribotuar, disa herë dhe në disa periudha të ndryshme. Janë redaktuar sërisht, por unë nuk i kam rishkruar më. Sepse mendoj se nuk mund të kthehem në proçesin që i ka gatuar në kohën kur janë shkruar, nuk mund të përjetoj më të njëjtat emocione dhe nuk dua të prish ndjesinë me të cilën i kam jetuar. Kuptohet nëse do lexohen tani romanet e para, do ndihet entuziazmi i asaj moshe, do kuptohet nga fjalitë e përshkrimet idealizmi i disa elementëve, por kjo nuk më bezdis aspak. Përkundrazi, nuk ndihem aspak keq për moshën për të cilën flasin. Sepse është mosha që i krijoi. Dhe jo, nuk do iu kthehem asnjërit nga librat, sepse kam shumë për të shkruar për kohën ku jetojmë tani.
Brenda gamës së temave që prekni nga realiteti shqiptar është edhe tema tejet e ndjeshme dhe e thekshme – prostitucioni. “Ëndrra e papërfunduar e një gruaje”është romani qe e cek këtë plagë me ngjarje tensionuese që shkojnë kreshendo në zhvillimin e tyre dhe që kurorëzohen me një zgjidhje jo vetëm të papritur, por edhe shumë të gjetur. Çfarë roli luan befasia në shkrimësinë tënde?
“Ëndrra e papërfunduar e një gruaje” është romani im i tretë. Në atë kohë ( viti 1996) plaga e madhe e vajzave shqiptare ishte ndjekja e ëndrrës për një jetë më të mirë që shpesh kthehej në ferr. Vajza të brishta, të vogla e deri diku naive, me informacion të pakët për atë që ziente pas ndërrimit të sistemeve, me dëshirën për t’u shkëputur nga bashkësitë e vogla ku jetonin e për të krijuar një jetë si ajo që ju servirej mes pak narracioneve të atyre që iu premtonin botën. Barrierat ishin thyer dhe perëndimi ishte i lakmueshëm, i padënueshëm, i prekshëm. Ndryshe nga ajo me të cilën po përballeshin me dhjetëra familje shqiptare të përplasura me realitetin e ri ku dogmat e vjetra nuk kishin më rëndësi dhe të rejat ishin të huaja dhe tepër të sheqerosura. Asnjë nga prindërit e asaj kohe nuk mundi të përshtatej menjëherë me atë realitet, nuk mundi të kapte ëndërrimet e fëmijëve të tyre që tashmë mendonin të iknin jashtë për të prekur ëndrrën, për t’i shpëtuar varfërisë e për të nisur rrugëtimin e Odisesë. Por pas çdo ndryshimi të befasishëm të sistemeve, ata që përshtaten menjëherë janë ata që gjuajnë paranë, jo ëndrrat. Janë ata që nuk kanë parime morale, ata që nuk kanë ndjenja, as bëjnë kalkulime të mëdha filozofike. Janë ata që “kapin momentin” dhe e shfrytëzojnë. Dhe kështu nisi drama e vajzave shqiptare dhe dhunuesve të tyre. Një dramë me shumë viktima të vdekura e të gjalla, me klithma që ende sot mund të dëgjohen për ata që kanë veshë, por shpesh të harruara, sepse zëri i të pamundurve nuk kalon pallatet e gurta të atyre që sundojnë. Por ka qënë një kohë, ndoshta ende është, kur lakmitarët e parave shitën shpirtin dhe trupin e vajzave shqiptare. Dhe botën ato e njohën nga trotuaret e ftohta rrugëve të europës, e nga kërbaçi që shpesh ishte i atyre që i kishin gënjyer me ëndrra. Asnjëherë nuk ka pasur ëndrra të tilla me gjemba të helmuar si në atë kohë. Në kohën kur shkruaja këtë libër kam kaluar netë të tëra me ankth e shpesh qaja kur shkruaja. Personazhi im femër ishte fillimisht një ëndërrimtare naïve, më pas një viktimë e traumatizuar, më pas një grua që lindi nga hiri i asaj që kishte qënë dikur. Por lindi duke njohur veten dhe duke mos u shënjuar deri në gen nga helmi e dhimbja me të cilën ishte shënjuar. Ajo rilindi sërisht bashkë me ëndërrat e dikurshme, por që ishin më njerëzore, më të prekshme.
Kam besuar gjithnjë se njeriu ka më shumë forcë brenda vetes se ai mendon. Dhe besoj se femrat janë mbijetuese, lindin me shumë shpirtra brenda lëkurës së tyre. Shpirtra që as se dinë që janë derisa kushtet i lindin një nga një.
Sa për përfundimin e librit, mendoj se doja të krijoja një lloj metafore. Ëndrra e tillë është një eter, një yll në qiell, por që është gjithnjë aty. Të ndjek, të vështron, të mbron.
Përfundimet e librave të mi shpesh nuk janë ata që llogjikisht mund të priten duken ndjekur ndjenjat dhe empathinë për peronazhet. Besoj brenda meje gjithnjë kanë qënë rryma që më kanë përkufizuar, një që është romantike, që beson tek e mira, që pret që bota të marrë ngjyrat e ylberit, një tjetër që është realiste, që nuk beson se e drejta nuk është gjithnjë e prekshme dhe që e di se lumturia është thjesht një element me të cilën veshin pak momente në jetë. Besoj se të dy këto rryma përplasen shpesh gjatë shkrimit të librave dhe përfundimet e tyre varen nga ajo që merr drejtimin.
Thuhet se romani “Matilda” është romani juaj më popullor, është romani me të cilin ju identifikojnë. Ka shumë pasion, sinqeritet, vërtetësi – përse mendoni ju ka njohur këtë sukses ky roman?
Romani “Matilda” është roman i veçantë në shumë dimensione. Personazhi i Matildës është në dukje kaq i thjeshtë, gati infantil në fillimet e tij, por që mbart një dramë të thellë, një dramacitet të tejskajshëm dhe lë shënjë tek ata që e lexojnë. Një vajzë e rritur mes dy botëve të kundërta, natyra e virgjër, e pamatë, e bukur, dhe jeta e saj me një nënë e cila diku e cila kishte lindur pa genin e mëmësisë, që u kap si një gjapër pas qafës së saj deri sa i mori frymën. Rrugëtimi i Matildës së vogël nga shtëpia e vogël ku të vetmit njerëz që takonte ishin “miqtë “ e të ëmës, tek njohja e femilitetit mes prekjeve të panatyrshme të atyre që s’duhet të ishin në jetën e saj, tek eksplorimi i ndjejave si çdo vajzë e asaj moshe, te droga, dhuna, kërkimi i shpresës, i dashurisë… Matilda është si një mjellmë dhe me një këngë të tillë u largua.
Është vetëm një personazh, por që ishte që në fillim kaq e vërtetë. Ajo me sinqërritetin e saj të trondit, me bukurinë të shastis, me eksplorimin e realitetit si një fëmijë i vogël që po rritet të mrekullon, me focën të befason, me fatin të trishton… E kam dashur Matildën, e dua sërisht!
Përveç dramës së mrekullueshme, te romani “Rruga e trëndafilave”, përshkrimet portretizuese, sidomos, janë mbresëlënëse. Sa i rëndësishëm është për ju raporti portret-karakter? A përputhet përherë një fytyrë ëngjëllore me një karakter po ëngjëllor?
Përshkrimet e personzheve janë një ndër “armët” që më pëlqen të përdor kur shkruaj. Në rradhë të parë kjo vjen natyrshëm, sepse edhe unë njoh pak nga pak personazhet e mi. Më pëlqen që dalëngadalë ti përshkruaj dhe t’iu jap jetë. Është sikur bën një portret. Fillimisht vizaton, pastaj jep dritëhijet, më pas ngjyrat, dimensionet. Është një mënyrë me të cilën ata vizualizohen dhe frymojnë. Kur shkruaj dua ti kem të gjithë elementët, eskpresionet e fytyrës, ndryshmet e mimikës, dua të ndiej gjithçka edhe pulitjen e syve, frymën, ofshamën, të ndiej lëkurën, rrahjen e zemrës, madje dua të ndjek mendimin e tyre që përshkon neuronet. I dua më shumë se të gjallë vizualisht. Dua që ndjesitë e tyre të flasin, që shpirti i tyre të pluksojë në sipërqafe që në realitet nuk kemi si ti prekim, dua të zbres në subkoshiencën e tyre dhe të mësoj të fshehtat, dua të di si mendimet kalojnë pragun e tyre e kthehen në veprime. Personazhet që krijoj dua të dalin nga librat e të lidhin mendjen e tyre me të lexuesit. Te krijojnë një lidhje aq të fuqishme sa kur kapakët e librit të mbyllen ata të jenë larguar e strehuar në emocionet e mendjen e lexuesve.
Një fytyrë ëngjëllore, a është ëngjëll? Kam pasur raport shumë të fortë me bukurinë. Më ka pëlqyer gjithnjë e bukura, në çdo formë. Bukuria femërore është një formë arti. Bukuria të magjeps dhe të krijon idenë se ëngjëlli është brenda disa syve të mëdhenj e plot dritë, një lëkure të bardhë, një buzëqeshje të ëmbël… Edhe djalli ka qënë dikur një ëngjëll. Ndaj një fytyrë ëngjëllore mund të jetë dhe një djall.
Romani “Lindur femër” ka profile të forta psikologjike, por edhe thriller dhe një suspens policesk që i jep shijen e romaneve të verdha. Këtij romani i rri shumë bukur ky zhanër. A mendoni se ndoshta mund të jetë zhanri i romaneve tuaja të ardhme?
“Lindur femër” është një roman ndryshe. Që në fillim e krijova nga fundi. Duke ditur fundin u ktheva në fillmim dhe nëse ai lexohet me kujdes (herën e dytë…) kuptohen lidhjet që në leximin e parë janë të padukshme. E kam shijuar shumë shkrimin e këtij romani. Të gdhëndja personazhet ishte diçka që e kisha përgatitur në funksion të çdo gjëje që do vinte më pas në faqet e fundit të librit. Secili personazh në këtë libër, sado i parëndësishëm, kishte një detyrë që të përvijonte dy personazhet kryesore, një grua ndryshe nga ato me të cilat jemi mësuar dhe një burrë karizmatik, të zgjuar, të fshehtë dhe me shumë kompekse brenda vetes. Një grua kalvari i jetës i së cilës lidhej me fije të holla në një mitologji të lashtë, e krjuar për të dalë nga dheu si një lule në çdo pranverë dhe një burrë të cilit nuk i kishin munguar dritat, por nuk kishte mundur kurrë të shuante errësirën e shpirtit.
Unë mendoj se është padyshim një zhanër që do ta eksploroj sërisht, ashtu siç dua të eksploroj sërisht zhanrin fantastiko shkencor, por edhe çdo gjë që do mendoj se do më përshtatet për të përshkruar atë që do ndiej të shkruar. Sepse shkrimi është liria ime. Është qielli që nuk do të ketë kurrë tavan, është universi ku nuk do ketë kurrë fund. Të shkruarit më bën të jem unë në formën time të vërtetë, të natyrshme dhe të pakufizuar.
Jeni mjeke neurologe, një tjetër pasion ky ushqyer edhe nga familja. Babai juaj ka qenë mjek i dëgjuar. Si arrini t’i mbani dhe ushqeni këto dy pasione kaq larg, të paktën në dukje, nga njeri-tjetri: letërsia dhe mjeksia. Si e ndani kohën mes tyre, kur dihet se profesioni juaj si neurologe kërkon edhe studime të përhershme përditësimi? Si e fikni njërin çelës dhe ndizni tjetrin? Si ia dilni mbanë kur jeni futur në procesin e shkrimësisë, pra në një realitet fantazie, në një krijim botësh nga e para dhe ju thërrasin në spital me urgjencë?
Jam rritur me një baba mjek dhe jo vetëm mjek. Im atë lexonte shumë. E donte letërsinë dhe shpesh që fëmijë bisedonim për librat. Kështu që këto dy botë ishin mpleksur që kur isha fëmijë. Mjekësinë e shikoja ndryshe atëherë, ishin mungesat e tim eti në shtëpi se ishte gjithmonë në spital, ishte ambulanca që e quaja makina e babit se kështu e perceptoja, ishte era e ilaçeve kur shkroja ta takoja. Asnjëherë nuk e kisha kuptuar dramën që jeton çdo ditë një mjek, dilemat me të cilat përballet, dritëhijet ku duhet të posturohet derisa u bëra mjeke vetë. Ajo që shohin të tjerët nga mjekësia është një bluzë e bardhë, ajo që është vërtet mjekësia është një det. Ka ditë të mira, ka dallgë, ka stuhi. Më së shumti mbytesh e ringjallesh çdo ditë. Mjekësia nuk është punë e zakonshme, nuk mund të jetë kurrë. Të përpin, të përplas, të rrëzon dhe të çon, të plak e të rinon. Duhet pasion e durim i madh për të duruar presionin, duhet të jesh i qetë ( që jo gjithmonë është e mundur) e të dish të tejkalosh ankthin tënd kur përballesh me të paditurën, të pamundurën. Duhet të jesh i sigurtë edhe pse e di që nuk është një shkencë ekzakte dhe mbi të gjitha duhet të dish të jesh i përulur përballë diçkaje që është më e madhe se ti. Mjekësia të tjetërson, të bën të huaj për familjen për miqtë, të rrëmben, është posesive dhe xheloze, por të zgjon një dëshirë aq të madhe për të ditur më shumë, për të bërë më shumë sa e ke të pamundur të shkëputesh prej saj. Dhe do kohë, shumë kohë. Nëse e do mjekësinë duhet të kuptosh se në fund fiton gjithmonë ajo, përballë gjithçkaje.
Një gjë më kishte mësuar im atë që në fillim (ndonëse nuk kishte aspak dëshirë që unë të bëhesha mjeke), që nuk ka mjek të mesëm. Nëse do zgjidhja mjekësinë nuk do të bëhesha “disi” mjeke. Nuk ekziston kjo dëshirë, nuk mundet. Kështu që unë vendosa të bëhesha mjeke sa më e mirë të mundesha, me çdo kusht. Dhe jam munduar. Në çdo ditë mundohem të mësoj diçka, të hedh një hap përpara, ndonëse kjo pak nga pak të skllavëron në një punë që është tejet e lodhshme fizikisht dhe psikologjikisht. Nuk ka qënë rrugëtim i lehtë, përkundrazi. Për shumë arsye. Të jesh femër në mjekësi duhet të studiosh e punosh shumë me tepër për të arritur diçka, të vish nga një qytet i vogël, të mos kesh mbështetje… Kur kujtoj çdo hap që kam hedhur këto vite kam ndjesi të përziera. Sepse gjithnjë e gjej veten duke u mundur të hap një derë, e pas saj gjeja dhjetëra të tjera të mbyllura. Dhe është e vështirë kur je vetëm e çdo hap që hedh e bazon vetëm në punë, vetëm në veten tënde. Dhe ndonëse gjatë këtij rrugëtimi takova profesorë e kolegë e miq të mirë, sërisht ishte një rrugë e vetmuar ku për disa hapa të vegjël kalonin vite jetë. Kjo është arsyeja që prej disa vitesh jam munduar që rrugën e vështirë që kalova, të mundohem ta bëj më të lehtë për brezin e ri. Dhe kjo luftë ka qënë ndër më të vështirat. Kam investuar çdo pjesë të kohës sime në këto gjashtë vitet e fundit për të realizuar një ëndërr që ia premtoja vetes kur isha studente e më pas mjeke e re, që nëse një ditë do mundesha, do bëja të pamundurën që ta bëja më të lehtë rrugën për të tjerët që do përballeshin me të njëjtat dilema e sfida si unë dikur. Dhe vërtet ndihem e lumtur tek kam përshkruar një rrugëtim me këtë brez të ri me të cilin përballuam dhe një pandemi në një mënyrë qëmë befasoi dhe mua. Por ndryshimi është i vështirë. Shpesh e kupton që idetë dhe ëndrrat që krijon janë jo gjithmonë në dorën tënde. Sado dëshirë të kesh të ndërtosh diçka këtu, e di që do të përballesh gjithmonë me të tjerë që nuk duan që të ndryshohet realiteti me të cilin janë mësuar. Kanë frikë nga idetë, nga njerëzit që arrijnë të shohin diçka që vetkënaqësia e tyre e tepruar dhe fantasia e munguar nuk i lë. Dhe shpesh dëshpërohesh se nuk të lënë të arrish atë që në mëndjen tënde është e realizueshme, e nevojshme, e bukur. Por ajo që nuk të vret, të bën më të fortë. Unë besoj që realiteti mund të ndryshohet, ndoshta jo nga një njeri, as nga dy, por fara e ndryshimit duhet mbjellë e nevojitet durim derisa ajo të bëhet e fortë. Sepse ne kemi nevojë për një mjekësi ndryshe dhe mjekët kanë nevojë për një vend ndryshe. Mjekët kanë nevojë që në vend të dyerve të hekurta që duan çelësa antikë, të gjejnë dritare që mund të hapen me punë e dije.
Mjekësia e letërsia janë si aty dy pjesët e personalitetit tim, të ndryshme dhe komplementare. Mjekësia do më shumë kohë, do punë, është dominante, letërsia është e duruar, ngushëlluese, e domosdoshme. Jetoj mes të dyjave dhe ndonjëherë mërzitem që duhet të lë shkrimin për të shkuar në spital, sepse e di që ajo që do shkruaja nuk do jetë më e njëjtë, sepse ndihem mirë kur jam duke shkruar, sepse jam e lirë. Por liria nuk do çmohej nëse do ishte përballë një lirie tjetër. Dhe ndihem me fat që e kam këtë mundësi për të qënë e lumtur në botën që mund të krijoj vetë. Ndaj fik njërin çelës e ndez tjetrin në pak sekonda. Është si të ndërrosh një veshje, por shpirtërore.
Pyetje mbi procesin e të shkruarit:
Shkruani përditë, apo vetëm kur keni frymëzim?
Nëse do kisha kohë do shkruaja në çdo moment. Frymëzimi është diçka që nuk më ka munguar ndonjëherë.
Mund të shkruani kudo apo vetëm në vende të posaçme?
Mund të shkruaj në çdo vend, por duhet të jetë qetësi, vendi nuk duhet të jetë i rrëmujshëm dhe nuk duroj zilen e telefonit kur shkruaj.
Ju nevojitet qetësi e plotë, apo muzika ju ndihmon në punë?
Dua qetësi të plotë, nuk dua as muzikë, asgjë veç zhurmave të natyrës. Por jashtë shkrimit e dua shumë muzikën, më ndihmon të mendoj, por edhe të qetësohem.
Shkruani drejtpërdrejtë në kompjuter, apo parapëlqeni shkrimin me dorë?
Sikur të kisha kohë do më pëlqentë të shkruaja me dorë. Librat e parë i kam shkruar me dorë dhe mësova të shtyp me makinë për ti dërguar në botim. I mbaj mend dhe sot gishtat që më bëheshin gjak nga makina e shkrimit, por edhe kjo ishte një lloj sakrifice që më bënte të ndihesha mirë. Isha e pavarur në atë që po bëja.
I ktheheni një herë apo shumë herë frazës apo paragrafit që shkruani, duke bërë limimet e duhura deri sa të mos keni gjë më për të bërë, apo shkruani me një frymë dhe i ktheheni më vonë tekstit për ta riparë?
I kthehem në fund të librit. Nuk dua të prish vijueshmërinë për të përvijuar frazat. Mënyra ime e shkrimit është një rrjedhë e natyrshme. Nuk mund ta ndërpres dhe të jem e sinqertë duket sikur kur shkruaj është një realitet tjetër i pavarur nga vullneti im.
I kërkoni subjektet e shkrimit tuaj, apo ato vijnë vetiu te ju?
Vijnë tek unë. Gjithmonë kanë ardhur vetë. Madje ka konkurencë…
Nëse vijnë vetiu, në ç’formë vijnë? Ideje, imazhi, kujtimi? Apo diçka tjetër?
Ndjesie. Emocioni. Dëshire për të përshkruar diçka. Është një dëshirë shumë e fortë, si një thirrje.
Kur vendosni të shkruani fjalinë e parë të veprës që do të marrë jetë, çfarë dini? E keni të strukturuar gjithçka në mendje nga fillimi në fund?
Zakonisht po. E kam strukturuar, por gjithmonë strukturat rrëzohen gjatë rrugës. Personazhet e mi janë të gjallë, krijojnë në jetë të tyren që të imponon ndryshime. Pastaj ndjesitë që më ngacmojnë kur jam duke shkruar bëjnë shpesh që të ndryshoj shumë elementë në roman.
Ju merr kohë shkrimi i fjalisë së parë? Sa rëndësi i kushtoni fjalisë së parë?
Jo nuk më merr kohë. Është thjesht fillimi i një historie. Vjen natyrshëm dhe nuk i kushtoj rëndësi.
Emrat e personazheve i zgjidhni rastësisht, apo kanë lidhje organike me lëndën e veprës?
Me emrat kam histori më vete. Emrat kanë rëndësi për të perceptuar personazhet dhe më ndodh shpesh që të ndryshoj gjatë rrugës. Redaktorët e mi duhet të gjejnë mes emrave se kush është i vërteti.
Është e rëndësishme për ju që ta keni titullin e veprës përpara se të shkruani fjalinë e parë? Nëse po, është titull përfundimtar, apo i ndryshueshëm gjatë procesit të shkrimit?
Titulli është i rëndësishëm. Jo gjithmonë e kam që në fillim. Zakonisht me vjen në momente krejt të çuditshme. Madje një titull libri më ka dalë në ëndërr. Rrallë e kam ndryshuar. Psh. “Matilda” fillimisht e ka pasur titullin “Kënga e mjellmës”, por ishte personazh aq i fuqishëm sa emri i saj mund të ishte i vetmi për titullin.
Arrini t’i zotëroni personazhet dhe bëni me ta ç’të doni, apo ka raste kur ata ju dalin jashtë kontrollit, apo parashikimit?
Personazhet e mi më ngjajnë mua. Kërkojnë të jenë të lirë, luftojnë fort dhe janë rebelë. Ndonjëherë fitoj unë, ndonjëherë ata. Por duke qënë se kemi lidhje organike nuk ka rëndësi kush fiton.
Jeni më tepër shkrimtare intuitive apo cerebrale?
Mendoj se jam pak nga të dyja.
Ç’ndodh kur vepra del në treg, mendoni për të nisur një vepër të re, apo i përkushtoheni promovimit të veprës së botuar?
Më duhet pak kohë të “zbraz” nga mendja historitë e personazhet e librit të botuar. Është ndarje e vështirë. Dhe më duket vetja sikur jam e dehidruar dhe bosh. Më pas ka një periudhë në të cilën nuk dua të mendoj për histori derisa një ndjesi e re vjen. Dhe mendja ime është sërisht gati për të tjerrur.
Ju ndodh që duke shkruar një vepër, t’ju krijohen ide për subjekte të reja shkrimi?
Po, gjithmonë. Ku je duke shkruar të duket sikur mendja nxjerr receptorë të rinj për të përthithur gjithçka. Dhe kuptohet që diçka tjetër kapet në këto rrjeta mendore. Ka raste që i shtoj si linja në librin që jam duke shkruar, ka raste që i mbaj në mendje. Ndonjëherë i përdor më vonë, por shpesh nuk dua të shkruaj për diçka që nuk më zgjon më të njëjtat emocione.
A e rilexoni veprën tuaj pasi ka dalë nga shtypi?
Po, njëherë kur del nga shtypi. Më pas jo.
