Me profesorin Wolfram Aichinger, studiues i letërsisë dhe i kulturës spanjolle në Universitetin e Vjenës, bisedoi Anxhela Lepuri
Në një kohë kur informacioni qarkullon me shpejtësi marramendëse, dhe vëmendja jonë është gjithnjë e më e kufizuar, duket se rrëfimitaria (storytelling) mbetet një nga mënyrat më njerëzore për të kuptuar botën. Ajo shkon përtej fakteve, duke i dhënë kuptim përvojës sonë. Pikërisht për këtë arsye, biseduam me profesorin Wolfram Aichinger, studiues i letërsisë dhe i kulturës spanjolle në Universitetin e Vjenës, për të kuptuar më mirë natyrën, fuqinë dhe sfidat e tregimit të historive moderne.
A.L.: Shpesh flitet për rrëfimtarinë (storytelling) si një formë arti që bashkon mendjen dhe emocionin, teorinë dhe përvojën. Në kontekstin akademik dhe kulturor, rrëfimi nuk është thjesht një mënyrë për të treguar ngjarje, por edhe një mënyrë për të kuptuar botën, për ta strukturuar realitetin tonë të brendshëm. Si do ta përkufizonit ju këtë koncept?
W.A.: Mendja, emocioni, përvoja, të kuptuarit e botës, strukturimi i realiteteve të brendshme… Për të mos humbur në këto koncepte, do të filloj me një nga historitë e mia (duke ndjekur këshillën e Isaac B. Singer-it, një nga tregimtarët më të mëdhenj të shekullit XX: “Shkruaj për atë që di!”). Historia është kjo: Kur stërgjyshi im dergjej i sëmurë në shtratin e vdekjes, mamaja ime, e cila ishte shumë e lidhur me të, i bëri një vizitë të fundit. Ajo mori pjesë edhe në varrimin e tij, duke e ditur megjithatë se këto veprime do ta zemëronin babanë e saj, dhëndrin e stërgjyshit. Gjyshi dhe babai i saj ishin zënë disa vite më parë. Ata kishin ndërprerë çdo kontakt dhe nuk flisnin më me njëri-tjetrin. Kjo nuk ishte gjë e lehtë, sepse shtëpitë e tyre ndaheshin vetëm nga një përrua i vogël… Mamaja ime vendosi dashurinë për gjyshin e saj mbi besnikërinë ndaj të atit, me të cilin gjithashtu ndihej shumë e afërt. Çka e vendoste në një pozitë të vështirë qe fakti se priste fëmijën e saj të parë, dhe pikërisht për këtë fakt, e dinte se i ati nuk do të guxonte të bënte skena me të bijën shtatzënë.
Ndoshta një ditë do ta kthej këtë në një tregim të shkurtër, me një titull paksa pretencioz: “Një Antigonë nga Austria e Epërme”. – Pse mund të jetë i dobishëm një tregim i tillë për botën akademike? – Sepse ai trajton një pikë kulmore në jetën e një komuniteti, një moment kur qëndrimet dhe vlerat e tij vihen në pikëpyetje, kur diçka përtej sipërfaqes zbulohet dhe bëhet temë debati: Çfarë i detyrohesh babait tënd si vajzë e dashur? Çfarë i detyrohesh gjyshit tënd? – Të gjithë njohim histori të tilla: djali im i sjell nga shkolla fillore, kur tregon dramat e miqësisë, të besnikërisë dhe të tradhtisë që zhvillohen në oborrin e shkollës. Dhe ne mund t’i përdorim ato si mjet didaktik, për ta bërë mësimdhënien më argëtuese dhe për ta bërë përmbajtjen të mbetet më gjatë në kujtesën e studentëve tanë. David Phillips në The Magical Science of Storytelling sugjeron se ne mund t’i mbledhim dhe t’i katalogojmë historitë tona, dhe t’i përdorim ato për rrëfim funksional.
A.L.: Për mua është interesante mënyra se si disa histori mbeten në kujtesën kolektive për dekada, ndërsa të tjera harrohen menjëherë. Në mendimin tim, në këtë pikë nuk ndikon vetëm përmbajtja, por edhe mënyra si lidhemi emocionalisht me to. Çfarë, sipas jush, e bën një histori të mirë të qëndrojë gjatë në mendjen e dëgjuesit apo të lexuesit?
W.A.: Të gjithë jetojmë nëpërmjet këtyre serive ngjarjesh që përbëjnë jetën e përditshme, dhe shumica prej tyre nuk ia vlen të rrëfehen sërish. Por pastaj ka edhe nga ato pika kulmore (e marr termin nga Solzhenitsyn-i), momente kur jeta fiton një lloj dimensioni mitik, sepse përballemi me një paradoks, një dilemë, me vendime të vështira që do të kenë pasoja afatgjata. Duke iu kthyer shembullit tim, dilema – ose ideja drejtuese (Robert McKee) – kur rrëfehet historia do të ishte: nderimi i kujtimit të gjyshit tënd mund të nënkuptojë tradhti ndaj tët ati. Aristoteli i fton poetët të zgjedhin ato veprime ku një baba ngrihet kundër të birit, një nënë kundër vajzës, një vëlla kundër vëllait… Sepse këto janë historitë që janë në gjendje të nxisin reagime të forta dhe të mbeten gjatë në kujtesë. Ajo që e forcon edhe më shumë efektin janë ndryshimet e fatit dhe skenat e njohjes (anagnorisis), të tilla si: “Është e vërtetë, unë jam babai yt!”. Këto motive dhe elemente i gjen në një numër të pafund filmash dhe serialesh të kohës sonë, mjafton të përmendim Star Wars apo Fargo apo Mad Men (“Unë jam Don Draper” – “Jo, nuk je!”) ose Big Little Lies. Dhe tek Aristoteli ka një pasazh magjepsës mbi evoluimin historik të rrëfimit. Pikërisht aty ai thotë se në kohët e lashta poetët tregonin një numër të madh historish familjare, por me kalimin e kohës u kufizuan vetëm në ato që ishin më efektive, ato që trajtonin marrëdhënie të forta dhe të dhimbshme njerëzore: Agamemnoni dhe Ifigjenia, Edipi dhe Jokasta, Antigona dhe Kreoni… Pra, në mënyrë të çuditshme, duket se ekziston një proces që shkon nga një larmi më e madhe historish që ia vlente të rrëfeheshin, drejt një varieteti më të vogël, por më të përgjithshëm, emocionalisht tronditës dhe arketipal. Pyes veten se për çfarë bënin fjalë ato historitë më realiste që tregoheshin nga poetët para Sofokliut dhe Eskilit? (Jerome Bruner, në librin e tij të jashtëzakonshëm Actual Minds, Possible Worlds, trajton pyetjen përse mijëra histori të mundshme konvergohen duke u bashkuar në të tjera histori thelbësore, që rrëfehen sërish e sërish nën forma të ndryshme, nga një perspektivë psikologjike dhe konjitive.)
A.L.: Shpesh njerëzit thonë “ai di të rrëfejë bukur”, sikur rrëfimi të ishte një dhuratë natyrore. Por nga ana tjetër, shumë studiues theksojnë se bëhet fjalë për një proces që përpunohet dhe mësohet. Ju vetë si e shihni: a është rrëfimi një aftësi e lindur apo një mjeshtëri që mund të kultivohet me praktikë dhe me reflektim?
W.A.: Sërish, Aristoteli duket se e ka kuptuar saktë: ajo që e bën një poet të madh është dhuntia për të ndërtuar përfaqësime të realitetit, e shoqëruar me imagjinatë të fuqishme dhe, në mënyrë interesante, me ndjesinë e ritmit. Ka ndjeshmëri dhe vëzhgim (një aftësi për ta perceptuar botën nga një këndvështrim i veçantë, por magjepsës), ka fantazi dhe trillim, dhe duhet të ketë muzikë ose kënaqësi forme, nëse është e mundur. Para disa kohësh, në një takim familjar, xhaxhai im Horsti tregoi një histori nga fëmijëria e tij, kur fshati u bashkua kundër xhandarëve të sapoardhur, të cilët kishin filluar të gjobitnin fermerët që nuk kishin drita funksionale në traktorët e tyre. Në fund, këta policë u rrahën në një dhomë të errët të një hani, gjatë një feste dasme… Xhaxhai im, i cili nuk e pat ndjekur gjimnazin, tregoi një dhunti të mrekullueshme për të na tërhequr të gjithëve në rrëfimin e tij, për të “afruar kamerën në moment” (Philipp Humm). Ai e arriti këtë nëpërmjet dialogut, duke treguar një ndjesi të gjallë për kohën dhe për vendin, dhe mbi të gjitha: me një modulim mjeshtëror të zërit.
Nëse i kushton vëmendje asaj që tregojnë shkrimtarët e mëdhenj për fillimet e tyre, shpesh do të gjesh kujtimin e zërit të ndonjë të afërmi apo të ndonjë figure të rëndësishme nga fëmijëria e tyre. Shumë herë janë zëra femërorë: një teze, një gjyshe, një nënë. Romancieri i madh spanjoll Gonzalo Torrente Ballester, për shembull, tregon në një intervistë se ishte thellësisht i impresionuar nga bisedat dhe thashethemet e grave që dëgjonte në kuzhinën e shtëpisë së fëmijërisë. Gabriel García Márquez është ndoshta shembulli më i njohur: ai arriti ta niste romanin që do të bëhej Njëqind vjet vetmi vetëm kur përshtati zërin e gjyshes së tij nga nëna – një grua krenare, autoritare, gjithmonë e veshur me të zeza – e cila rrëfente ngjarjet më të çuditshme me një fytyrë të paepur, pa shfaqur asnjë emocion. Nga përvoja ime personale di se studentët tregojnë shumë më tepër interes për teorinë letrare – madje e kuptojnë edhe rëndësinë e saj – kur provojnë vetë konceptet bazë: duke shpikur metafora, duke treguar histori nga kënde të ndryshme… Dhe po, duhet t’i njohim me veprën e mrekullueshme të Raymond Queneau, Exercices de style.
A.L.: Më ka bërë gjithmonë përshtypje se si e njëjta histori, e rrëfyer ndryshe, mund të prodhojë emocione krejt të kundërta. A mendoni se mënyra se si ndërtohet narrativa – ritmi, këndvështrimi, renditja e ngjarjeve – ndikon drejtpërdrejt në mënyrën se si audienca e përjeton atë?
W.A.: Shumëçka varet nga ku fillon dhe ku mbaron: komeditë më të lehta të Calderón-it përfundojnë të gjitha me martesë, ndërsa një vepër tragjike si El pintor de su deshonra trajton jetën martesore të trazuar nga rikthimi i ish të dashurit. Stili, zërat, këndvështrimet kanë rëndësi, dhe të gjitha historitë e mëdha, për shembull ato të Ovidit, janë shndërruar në farsë dhe në parodi në versione të mëvonshme. Mjafton të mendosh për inskenimin e Piramusit dhe Thisbesë në Ëndrra e një nate vere.
Megjithatë, fabula mbetet e paprekur, dhe askush nuk do ta vinte në dyshim se versioni i vërtetë është ai tragjik. Pra, ekziston një motor i brendshëm (siç e quan Alan Watt) që e shtyn përpara një histori të madhe: një bërthamë tensioni dramatik. Një histori e mirë mund të shkatërrohet nga një shkrim i dobët, por një histori pa një zemër të fortë nuk mund të shpëtohet as me truke apo mjete të mençura.
A.L.: Sot, me rrjetet sociale dhe përmbajtjen që konsumohet në sekonda, duket se mënyra e tregimit të historive ka ndryshuar rrënjësisht. Nga story-t e përditshme në Instagram deri te narrativat interaktive në media, publiku kërkon përvoja më të menjëhershme dhe më vizuale. Si e shihni ju këtë transformim dhe si ndikon kjo prani vizuale në mënyrën se si i tregojmë dhe i përjetojmë historitë? A e forcon ajo mesazhin apo ndonjëherë e zbeh përfytyrimin tonë?
W.A.: “Shkurtësia është shpirti i mençurisë” (Poloniusi te Hamleti): Nuk shoh arsye përse historitë e shkurtra apo shumë, shumë të shkurtra duhet të kenë më pak vlerë. Komunikimi gojor gjithmonë e ka vlerësuar këtë aftësi, dhe është turp që shkollat i mësojnë nxënësit t’i fryjnë tekstet e tyre me fjalë pa kuptim dhe biseda të panevojshme. Ekziston një traditë shumë e respektuar e tregimeve të shkurtra: Ezopi, barcaletat, fjalët e urta, epigramet… Pse të mos kultivohen këto forma në mediet e reja, nëse kjo bëhet në mënyrë inteligjente?
A.L.: Unë besoj se një histori e treguar mirë mund të ketë ndikim më të madh sesa një leksion teorik. Në këtë këndvështrim, si mund të përdoret rrëfmtaria si mjet pedagogjik për të nxitur mendimin kritik, ndjeshmërinë apo kuptimin e thellë të temave në klasë?
W.A.: A mund të ndihmojë historia ime për nënën dhe vdekjen e gjyshit të saj në kuptimin më të mirë të jetës rurale të Austrisë së Epërme në mes të shekullit XX? Po, mundet. Nëse e përdor në një ligjëratë që trajton, për shembull, strukturat familjare, mund të prezantosh konceptet e martesës patriarkale apo matriarkale: ishte “fatkeqësia” e gjyshit tim që, pas martesës, u shpërngul në shtëpinë e gruas së tij… Sigurisht, ky kalim nga e veçanta tek e përgjithshmja është gjithmonë i rrezikshëm dhe duhet ndërmarrë me kujdesin më të madh. Megjithatë, jam mjaft i sigurt se historia ime mund të nxisë histori të ngjashme nga dëgjuesit, sepse të gjithë e njohin trazirën që mund të lindë nga ndarja e një shtëpie, një banese, një ferme, apo e një kopshti – konfliktet brenda familjes së ngushtë, midis brezave, apo midis linjave familjare nga nëna dhe nga babai. Kjo do të ishte veçanërisht interesante kur në një seminar takohen pjesëmarrës me prejardhje kulturore të ndryshme.
Pra, po, historitë duhet të jenë përfaqësime të vërteta dhe të ndershme të përvojës, por ngjarjet nuk janë vetë historia. Mark Travis, mjeshtër i rrëfimit autobiografik, na kujton këtë dallim të rëndësishëm. Ajo që ushqen historinë time është vlera thelbësore – besnikëria dhe shprehjet e besnikërisë brenda një familjeje – që është në lojë. Ose, siç thotë Ricardo Piglia: çdo histori e madhe tregon dy histori. Ose, siç pohon Jerome Bruner, ekziston një peizazh i dyfishtë; së pari, peizazhi i ngjarjeve dhe së dyti, mënyrat se si njerëzit i perceptojnë dhe i gjykojnë këto ngjarje – peizazhi i interpretimit. Sa për emocionet, jam i bindur, dhe Aristoteli gjithashtu, se kënaqësia qëndron në proces. Historitë përfaqësojnë veprimin njerëzor në kohë, dhe si veprim njerëzor ato zhvillohen në kohën e rrëfimit dhe të dëgjimit. Është akti i rrëfimit ai që ka rëndësi, dhe procesi i ndarjes së historisë, me kohën dhe vëmendjen që dëgjuesit apo lexuesit i kushtojnë. Në fund, vjen katarsisi, domethënë: jo një mesazh i thjeshtë, por një ndjenjë dhembshurie, lidhjeje dhe fitimi të një kuptimi më të thellë se çfarë do të thotë të jetosh në këtë botë si qenie njerëzore. Robert McKee argumenton fuqishëm se historitë janë metafora të jetës (YouTube: Screenwriting legend Robert McKee on Great Storytelling). Do të shtoja se ky proces i të kuptuarit është i pafund. Historitë me mesazhe të lira, me slogane të lehta politike dhe udhëzime të thjeshta për mënyrën “e drejtë” të veprimit duken sipërfaqësore dhe lënë një shije të hidhur.
A.L.: Edhe pse mund të duket e lehtë të thuash “trego një histori”, por në praktikë mësuesit/pedagogët përballen me mungesë kohe, me programe të ngarkuara apo me studentë që kanë pritshmëri të ndryshme. Cilat janë sfidat më të mëdha që pengojnë përdorimin e rrëfimtarisë në arsim dhe si mund të kapërcehen ato?
W.A.: Duke folur nga përvoja ime, mund të them se mësimdhënia ime e kulturës dhe e historisë spanjolle është përmirësuar që kur kam filluar të përdor histori. Sigurisht, kjo kërkon kohë dhe reflektim, dhe nuk është gjithmonë e suksesshme. Por nëse gjen historinë e përshtatshme, atëherë gjithmonë do të jetë shumë më e lehtë të vazhdosh më tej, të prezantosh idetë dhe konceptet e tua. Ndërsa zgjedh historinë tënde, je i detyruar të mendosh se cili është thelbi i ligjëratës tënde, çfarë dëshiron vërtet të përcjellësh përtej fakteve dhe të dhënave të shpërndara. Në fund të fundit, historitë kursejnë kohë sepse ato sintetizojnë, përmbajnë imazhe, paraqesin elemente që janë të ndërlidhura me njëra-tjetrën, tregojnë botën në lëvizje dhe në transformim, merren me njerëz të gjallë dhe me pasionet e dhimbjet e tyre. Prandaj, ato mund të kujtohen dhe të rikujtohen më lehtë. Mjafton të përmendësh Antigonën, Edipin, Ifigjeninë ose Hirushen për t’i sjellë këto histori në klasën tënde.
Jam shumë i kënaqur me modën e rrëfimit të historive në sfera të ndryshme shoqërore dhe me faktin që mësuesit po bëhen gjithnjë e më të vetëdijshëm për vlerën e tyre të madhe didaktike. Çdo mësues mund të përfitojë nga programi me tre hapa i David Phillips-it mbi rrëfimin funksional, i paraqitur në ligjëratën e tij The Magical Science of Storytelling, e disponueshme në YouTube. Së pari, beso në vlerën e historive të tua personale. Së dyti, mblidhi këto histori në një fletore (digjitale). Së treti, indekso historitë e tua dhe përdori sipas emocioneve që dëshiron të ndezësh tek audienca jote. Pse jo, nëse këto janë histori të ndershme dhe të vërteta?
A.L.: Rrëfimet kanë fuqinë të frymëzojnë, por edhe të manipulojnë. Në një kohë ku narrativat përdoren për marketing, politikë apo propagandë, si mund të ruajmë autenticitetin e historisë pa e bërë atë instrumentale?
W.A.: Në njëfarë kuptimi, ato kanë qenë gjithmonë një instrument. Asnjë fëmijë nuk mund të rritet pa ato histori elementare që e fusin në një kulturë. Kur ndajmë historitë tona më personale me dikë, ato gjithmonë bëhen një “instrument” i fuqishëm lidhjeje. Unë kujdesem për ty dhe të besoj, prandaj të ftoj të dëgjosh historinë time. Pra, e theksoj, secili është një tregimtar i madh kur sjell me sinqeritet në sipërfaqe kujtimet e tij më të forta personale. (Dhe këtu nuk do të hyj në problemin e gënjeshtarëve kompulsivë, të cilët nganjëherë janë tregimtarë të shkëlqyer.) Teknikat e rrëfimit dhe mundësia e manipulimit sigurisht që shfaqen kur rrëfimi shkëputet dhe abstragohet nga rastet e jetës reale dhe nga përvoja personale. “Historitë nuk janë kurrë të pafajshme”, thotë Robert McKee, sepse ato gjithmonë ofrojnë modele për mënyrën se si të përballemi me jetën. Këpucët janë në gjendje të dallojnë më shumë shije sesa njerëzit e zakonshëm, dhe muzikantët mund të dallojnë nuanca të orkestrimit që të tjerët nuk mund t’i dëgjojnë. Fëmijët dëshirojnë histori ku i keqi është thjesht i keq dhe i miri gjithmonë i mirë. A nuk duhet të jetë detyrë e shkollave t’u mësojnë nxënësve të kalojnë nga historitë e stereotipizuara tek ato më komplekset, më të vërtetat, më të pasurat dhe më të nuancuarat: nga Winnetou te Once Upon a Time in the West, e deri te Blood Meridian i Cormac McCarthy-t?
A.L.: Rrëfimtaria kërkon ndjeshmëri, vëzhgim dhe reflektim. Çfarë do t’u këshillonit studentëve që duan ta zhvillojnë këtë aftësi, jo vetëm si teknikë komunikimi, por edhe si mënyrë për të kuptuar dhe ndarë botën?
W.A.: Shmang klishetë dhe sloganet, mos iu përmbajë agjendave politike jetëshkurtra, mëso nga më të mirët, mos i përçmo klasikët, përpuno shqisat e tua, kultivo ëndrrat e tua, gjej ato histori që përputhen me ndjeshmërinë tënde dhe me vendin tënd në botë dhe qëndro pranë tyre, bashkohu me misionin që i bashkon shkrimtarët e të gjitha kohërave: kërkimi për një gjuhë të saktë dhe shprehëse. Dëgjo historitë e nënës dhe gjyshes tënde, dhe ato që tregojnë shoferët e taksive.
A.L.: Faleminderit!
W.A.: Kënaqësia ishte e imja!
Wolfram Aichinger është pedagog i letërsisë dhe i kulturës spanjolle në Universitetin e Vjenës, si dhe drejtues i projektit kërkimor “Interpretimi i lindjes së fëmijës në Spanjën e periudhës moderne të hershme”. Ai ka shkruar libra mbi kulturën popullore në Spanjë, mbi zjarrin e Shën Antonit dhe mbi spitalet e Urdhrit “Antonite” në Spanjë, si dhe ka redaktuar komedinë e shekullit XVII “El secreto a voces”. Libri i tij mësimor “Pintura Viva” paraqet koncepte të teorisë letrare në një mënyrë argëtuese dhe ka marrë vlerësime të shkëlqyera në Amazon. Punëtoritë e tij mbi rrëfimtarinë inkurajojnë pjesëmarrësit të eksplorojnë arkivat e përvojës personale dhe të përdorin mjetet e vjetra të rrëfimit për ta bërë shkrimin, mësimdhënien dhe kërkimin akademik më prekës, më të vërtetë dhe më argëtues. Për më shumë informacion shih: https://homepage.univie.ac.at/wolfram.aichinger dhe childbirth.univie.ac.at.
Anxhela Lepuri është pedagoge në Universitetin e Tiranës, në Departamentin e Gjuhësisë. Është autore e studimit “Il linguaggio e la narrazione nella raccolta “Mania” di Daniele Del Giudice”, si dhe bashkautore e “Ideologjia në tekstet shkollore të gjuhës dhe të letërsisë gjatë viteve 1978-1985”. Në gjuhën shqipe ka përkthyer një sërë veprash të letërsisë italiane.
